Wardzyńska A i wsp. Starzenie się układu odpornościowego a alergia u osób... 239
Starzenie się układu odpornościowego a alergia
u osób w podeszłym wieku
The ageing of the immune system and allergy in the elderly
ALEKSANDRA WARDZYC
SKA, MAREK L. KOWALSKI
Klinika Immunologii, Reumatologii i Alergii UM w A
odzi
Streszczenie Summary
Wzrost liczby osób powyżej 65. roku życia w populacji krajów rozwi- Changing world demographics has resulted in an increase in the
niętych, który nastąpił w ciągu ostatniego stulecia, a także dążenie do population of the elderly. To provide the best quality of life to people
zapewnienia ludziom w podeszłym wieku jak najlepszej jakości życia, in this age group, a particular attention needs to be drawn to health
skłaniają do szczególnego zwrócenia uwagi na problemy zdrowotne problems of the elderly. Ageing of immune system is associated with
występujące w tej grupie wiekowej. Fizjologiczny proces starzenia się higher mortality from infectious diseases and reduced response to
układu odpornościowego skutkuje zwiększoną śmiertelnością z powo- vaccines. Decline in immune function may be linked to neoplasms
du chorób infekcyjnych, a także gorszą odpowiedzią na szczepienia and age-related inflammatory diseases like osteoporosis, type 2 dia-
wśród osób starszych. Do chorób, w których patogenezie istotną rolę betes, atherosclerosis or Alzheimer s disease. Epidemiologic studies
odgrywają zmiany zachodzące w starzejącym się układzie immunolo- have demonstrated that the incidence of atopy and related disorders
gicznym, zalicza się także procesy nowotworowe oraz choroby związa- decline with age, which may be determined mainly by a decrease of
ne z istniejącym przewlekłym zapaleniem, takie jak: osteoporoza, cho- serum total and antigen-specific IgE.
roba Alzheimera, cukrzyca typu II czy miażdżyca. Według istniejących
Key words: ageing of immune system, adaptive immunity, innate
danych częstość chorób alergicznych u osób starszych jest niższa niż w
immunity, allergy, asthma
innych grupach wiekowych, a objawy atopowych chorób układu od-
dechowego mają tendencję do ustępowania, co jest związane głównie
z obniżaniem się wraz z wiekiem stężenia przeciwciał klasy IgE.
Słowa kluczowe: starzenie układu odpornościowego, odpowiedz

swoista, odpowiedz
nieswoista, alergia, astma
© Alergia Astma Immunologia 2009, 14 (4): 239-247 Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.alergia-astma-immunologia.eu Aleksandra Wardzyńska
Klinika Immunologii, Reumatologii i Alergii
Uniwersytet Medyczny w A
odzi
Nadesłano: 6.11.2009 ul. Pomorska 251, 92-213 A
ódz

tel.: [phone], faks: 42 678 22 92
e-mail: [e-mail]
je większa śmiertelność z powodu chorób zakaz
nych
WST
P
[4], ponadto istniejÄ… dowody na gorszÄ… odpowiedz
na
Współczesne teorie starzenia przypisują główną rolę
szczepienia w tej grupie wiekowej [5,6]. Stan dysfunkcji
w tym procesie czynnikom działającym bezpośrednio na
układu immunologicznego obserwowany w podeszłym
komórki (takim jak: wolne rodniki, tempo metabolizmu,
wieku, skutkujący upośledzeniem głównie odpowiedzi
limit podziałów komórkowych, tzw. fenomen Hayflicka,
komórkowej, jest związany ze wzrostem zachorowalności
akumulacja szkodliwych produktów przemiany materii)
na niektóre nowotwory, natomiast podwyższony poziom
oraz genetycznym (determinowanym defektami naprawy
cytokin prozapalnych, produkowanych głównie przez
DNA, nagromadzeniem mutacji somatycznych czy też
makrofagi i fibroblasty, może mieć wpływ na częstsze wy-
długością telomerów). Istnieją również teorie, zgodnie
stępowanie chorób mających u podłoża przewlekły proces
z którymi za starzenie organizmu odpowiedzialne są całe
zapalny, takich jak cukrzyca typu II, osteoporoza lub miaż-
układy: neuroendokrynologiczny czy też odpornościowy
dżyca [7,8] (ryc. 1).
[1,2]. Wydaje się jednak, że żadna z proponowanych kon-
Częstość występowania dodatnich testów skórnych
cepcji całkowicie nie wyjaśnia zmian zachodzących wraz
u osób starszych jest mniejsza niż u młodszych [9,10],
z wiekiem w organizmie, a starzenie stanowi wypadkowÄ…
co wiąże się z tzw.  efektem kohorty . Ponadto objawy
działania czynników komórkowych, genetycznych i środo-
towarzyszÄ…ce chorobom alergicznym majÄ… tendencjÄ™ do
wiskowych [3]. Znaczenie kliniczne zmian zachodzÄ…cych
ustępowania lub nawet do remisji wraz z wiekiem [11].
w układzie odpornościowym w trakcie starzenia jest
stosunkowo mało poznane. U osób starszych występu- Tendencja ta wiązana jest głównie ze zmniejszaniem się
240 Alergia Astma Immunologia 2009, 14 (4): 239-247
Ryc. 1. Przyczyny oraz skutki starzenia się układu odpornościowego
stężenia przeciwciał klasy IgE w surowicy u osób starszych, ków uzyskanych przez różnych autorów. Szacuje się jed-
nie tylko zdrowych, ale także chorujących na choroby aler- nak, że kryteria te spełnia nie więcej niż 10% osób powyżej
giczne [9]. Należy się jednak spodziewać, że w związku ze 65. roku życia [13]. Dlatego coraz więcej autorów włącza
wzrastającą od kilkudziesięciu dekad częstością chorób ato- do swych badań pacjentów będących w gorszej kondycji
powych u dzieci i młodych dorosłych, a także wzrastającą zdrowotnej, uważając, że współwystępowanie chorób
średnią długością życia, schorzenia te będą coraz częstszą układu krążenia, układu oddechowego oraz układu ner-
przyczyną zgłaszania się do lekarza oraz istotnym skład- wowego jest cechą nierozerwalnie związaną z wiekiem
nikiem diagnostyki różnicowej u pacjentów po 65. roku podeszłym [14].
życia.
Wpływ wieku na hematopoetyczną
Badania nad starzejącym się układem komórkę pnia (HSC)
odpornościowym
Hematopoetyczna komórka pnia daje początek liniom
Badania mające na celu ustalenie wpływu wieku na progenitorowym, które odpowiedzialne są za wytwarza-
budowę i funkcje poszczególnych elementów układu nie elementów morfotycznych krwi [15]. Wzrost częstości
immunologicznego były przeprowadzane zarówno na chorób mieloproliferacyjnych, anemii oraz niektórych
modelach zwierzęcych, w hodowlach komórkowych, jak nowotworów u ludzi w podeszłym wieku, a także zmiany
i wśród ludzi. Zastosowanie układów zwierzęcych oraz w układzie odpornościowym, wydają się być przynajmniej
badania nad starzeniem się komórek i tkanek w hodow- w części związane ze starzeniem się hematopoetycznej
lach pozwoliło na głębsze zrozumienie skomplikowanych komórki pnia [16]. Wpływ wieku na potencjał prolifera-
zmian zachodzących podczas tego procesu, doświad- cyjny HSC jest trudny do ustalenia, głównie ze względu
czalne weryfikowanie hipotez, a także na odkrywanie na małą dostępność tych komórek oraz niedoskonałe
i testowanie potencjalnych możliwości terapeutycznych. sposoby ich oznaczania, ponadto wyniki otrzymane przez
Wiadomo jednak, że nie wszystkie obserwacje dokonane różnych autorów są trudne do porównania ze względu na
in vitro czy też dotyczące zwierząt są trafne w odniesieniu odmienną metodologię badań. Przeprowadzone w latach
do ludzi. Z kolei dane pochodzące z badań klinicznych czę- siedemdziesiątych przez Harrisona i wsp. [17] badania na
sto są rozbieżne. Może to być związane z niejednorodno- myszach z wrodzoną anemią dowiodły, że przeszczepiony
ścią grup badanych oraz wpływem wtórnych czynników, szpik od starego osobnika jest w stanie podjąć działalność
głównie chorób przewlekłych i nowotworowych, modu- rekonstytucyjną u biorcy. Z drugiej strony wiadomo, że
lujÄ…cych odpowiedz
immunologiczną u osób starszych. wiek powoduje ograniczenie proliferacyjnych zdolności
Wyodrębnienie zdrowych od chorych, według kryteriów HSC do odnowy linii progenitorowych, co m.in. wynika
ustalonych przez autora pracy bÄ…dz
według protokołu z osłabionej zdolności do zasiedlania przeszczepionych
SENIEUR zaproponowanego przez Ligharta [12], miało na hematopoetycznych komórek pnia szpiku biorcy [18].
celu wyeliminowanie wpływu najczęściej występujących Za defekt zasiedlania mogą być odpowiedzialne zmiany
w tej grupie wiekowej schorzeń na fizjologiczny proces w obrębie samego szpiku. Badania morfologiczne u ludzi
starzenia. Kryteria Ligharta, obejmujÄ…ce parametry klinicz- wskazujÄ… na zmienionÄ… strukturÄ™ tego organu  wraz
ne, biochemiczne oraz wykluczające przeszłość nowotwo- z wiekiem tkanka tłuszczowa zastępuje utkanie komór-
rową i stosowanie leków, przyczyniły się do ujednolicenia kowe [19]. U myszy udowodniono zmniejszoną zdolność
metodyki badań immunologicznych przeprowadzanych do produkcji przez komórki zrębu czynników wzrosto-
w wieku podeszłym i pozwoliły na porównywanie wyni- wych oraz interleukin odpowiedzialnych za dojrzewanie
Wardzyńska A i wsp. Starzenie się układu odpornościowego a alergia u osób... 241
poszczególnych linii [20], a także zwiększoną ilość makro- replikacyjnej starości [33,34] (ryc. 2). Wpływ infekcji wiru-
fagów w szpiku, które wytwarzają cytokiny o profilu pro- sem z grupy Herpes, szeroko rozpowszechnionym w po-
zapalnym wpływające na potencjał do odnowy komórek pulacji, został również zbadany w szwedzkich badaniach,
progenitorowych i HSC [21]. przeprowadzonych w populacjach naturalnie starzejÄ…cych
się osiemdziesięcio i dziewięćdziesięciolatków. Badania
Interesujących danych na temat wpływu wieku na
te doprowadziły do określenia klasteru parametrów
HSC dostarczajÄ… badania wykorzystujÄ…ce metody biologii
immunologicznych (tab. I), które wiązały się z większą
molekularnej. Dowiedziona przez Rossiego i wsp. [22]
śmiertelnością u posiadających je ludzi [35,36]. Dokładne
dysregulacja w obrębie pierwotnego transkryptu HSC
znaczenie klonalnej ekspansji specyficznych względem
izolowanych od myszy, polegająca na wzroście ekspre-
wirusa cytomegalii limfocytów T nie jest do końca jasne,
sji genów odpowiedzialnych za rozwój linii mieloidanej
być może wiąże się z konkurencją o czynniki wzrostowe
i jednocześnie obniżonej ekspresji genów linii limfoidalnej,
i wypieraniem funkcjonalnych limfocytów swoistych
także może tłumaczyć zmiany zachodzące w hematopo-
względem innych antygenów [31,37].
ezie wraz z wiekiem. Inne badania przeprowadzane na
Wraz z wiekiem spada liczba komórek Treg o fenotypie
gryzoniach sugerują, że epigenetyczne zmiany w genomie
CD25 Foxp3, jednakże poziom tych komórek u ludzi powy-
spowodowane defektem enzymów naprawczych DNA
żej 65. roku życia może wzrastać, szczególnie w przypad-
oraz utrata długości telomerów, mają wpływ na potencjał
ku osób obciążonych schorzeniami przewlekłymi [38,39].
proliferacyjny HSC [23].
Badania in vitro z użyciem limfocytów T regulatorowych
pochodzących od ludzi starszych wykazały jednak zmniej-
Wpływ wieku na odpowiedz
swoistÄ…: limfocyty T
szoną aktywność supresyjną tych komórek [40].
Grasica jest centralnym narzÄ…dem limfatycznym odpo-
Ważną rolę w interakcjach pomiędzy odpowiedzią
wiedzialnym za dojrzewanie limfocytów T. We wczesnej
swoistą a nieswoistą zajmują komórki prezentujące an-
fazie tego procesu komórki progenitorowe pochodzące
tygen. Większość dostępnych badań wykazuje, że wiek
ze szpiku kostnego zasiedlajÄ… grasicÄ™, gdzie nabywajÄ…
nie wpływa znacząco na ich funkcje [41,42]. Castle i wsp.
cech immunokompetencji. Podczas rozwoju osobniczego
[43] sugerują wręcz, że czynność komórek dendrytycz-
grasica przechodzi szereg morfologicznych zmian pole-
nych rekompensuje upośledzone zdolności limfocytów T,
gających na zmniejszeniu liczby komórek nabłonkowych,
pomagajÄ…c w utrzymaniu skutecznej odpowiedzi immu-
wzroście przestrzeni okołonaczyniowej i liczby komórek
nologicznej.
tłuszczowych [24]. Ze znanych czynników odpowiedzial-
nych za ten proces wymienia się zmiany w stężeniach
Wpływ wieku na odpowiedz
swoistÄ…: limfocyty B
hormonów: somato-, adreno- i menopauzę oraz obniże-
Centralnym narządem immunologicznym, w którym
nie poziomu cytokin produkowanych przez komórki zrębu
dojrzewajÄ… limfocyty B, jest szpik kostny. Dane dotyczÄ…ce
grasicy koniecznych do podtrzymania tymopoezy [25].
wpływu wieku na wczesne etapy rozwoju limfocytów B
Badania przeprowadzone na zwierzętach sugerują, że
pochodzą z badań przeprowadzonych na zwierzętach.
ustanie działania hormonów płciowych może spowolnić
Występujący u starych osobników spadek liczby komórek
inwolucję grasicy i przywrócić, przynajmniej częściowo, jej
pre-B w szpiku jest prawdopodobnie zwiÄ…zany z blokiem
funkcje [26]. Udowodniono, że u ludzi czynność tego gru-
konwersji komórek pro-B w pre-B [44,45], co z kolei może
czołu jest utrzymana do około 60. roku życia, a dopiero
być spowodowane spadkiem ekspresji białek biorących
po przekroczeniu tego wieku gwałtownie spada, co skut-
udział w rekombinacji RAG1 [46], a także RAG2 i VDJ re-
kuje możliwymi zmianami w subpopulacjach limfocytów
kombinazy [47] oraz czynników transkrypcyjnych, takich
T [27]. Wraz z wiekiem obserwuje siÄ™ zmniejszanie liczby
jak E12 i E47, regulujÄ…cych ekspresjÄ™ RAG1 [48,49]. Ponad-
najwcześniejszych grasiczych prekursorów limfocytów
to proliferacja komórek pro-B w odpowiedzi na IL-7 jest
T oraz zmniejszanie się puli naiwnych limfocytów T na
znacznie upośledzona [50]. Badania przeprowadzane na
obwodzie [28,29]. Jednocześnie wzrasta liczba limfocy-
ludziach dowodzą, że wiek ma także wpływ na subpopu-
tów T o fenotypie komórek efektorowych i pamięci [30],
lacje limfocytów B na obwodzie. Wraz z wiekiem zmniej-
o wysokim stopniu zróżnicowania i małym potencjale
sza się liczba limfocytów B zdolnych do produkcji wyso-
proliferacyjnym w odpowiedzi na silne czynniki stymulu-
kospecyficznych przeciwciał [51], a także liczba krążących
jące, takie jak IL-2, często z obniżoną ekspresją cząsteczek
limfocytów B pamięci [52]. Z drugiej strony obserwuje się
kostymulujÄ…cych, np. CD28 [31]. Proces ten dodatkowo
wzrost liczby limfocytów B CD5+, produkujących prze-
wiąże się z mniejszą różnorodnością receptora TCR oraz
ciwciała niskospecyficzne o małym powinowactwie [51].
jego słabszym powinowactwem względem antygenu [32].
Wszystkie te zmiany sugerują, że możliwości układu od- U osób starszych obserwuje się również morfologiczne
zmiany struktury i funkcji centrów rozmnażania węzłów
pornościowego do reagowania na nowe antygeny stają
chłonnych, które są mniejsze i zawierają mniej limfocytów
siÄ™ wraz z wiekiem coraz bardziej ograniczone. Znaczenie
B produkujÄ…cych IgM. Istotne klinicznie wydajÄ… siÄ™ zmiany
zmian w subpopulacjach komórek T nie jest do końca
jasne. Szczególną rolę przypisuje się ekspansji klonal- w stężeniu poszczególnych klas i podklas immunoglobulin
nej wysokozróżnicowanych limfocytów T specyficznych (spadek poziomu IgM, IgE i IgD, wzrost IgG) [53,54,55]
względem wirusa CMV, o niskiej ekspresji cząsteczek CD28 oraz słaba odpowiedz
na szczepienia, wyrażająca się
i CD27, stosunkowo odpornych na apoptozę, które  we- mniejszym mianem przeciwciał poszczepiennych oraz krót-
dług kryterium długości telomerów  osiągnęły stadium szym okresem ich ochronnego działania w porównaniu
242 Alergia Astma Immunologia 2009, 14 (4): 239-247
Ryc. 2. Wpływ wieku na układ odpornościowy
do młodszych osób [56]. Nie bez znaczenia są wystę- podeszłym, sugeruje się potencjalne uszkadzające oddzia-
pujące u starszych ludzi zaburzenia interakcji pomiędzy ływanie autoprzeciwciał układowych na tkanki i narządy
limfocytami T i B, wynikające między innymi z obniżonej osób starszych [59]. Podkreśla się także odmienny obraz
ekspresji cząsteczek kostymulujących [29], a także kinaz kliniczny chorób z autoagresji w tej grupie wiekowej,
tyrozynowych PTK i PKC biorących udział w przekazywa- utrudniający ich rozpoznanie oraz leczenie [58].
niu sygnału [57]. W licznych badaniach wykazano wzrost
częstości występowania autoprzeciwciał u starszych ludzi, Wpływ wieku na odpowiedz
nieswoistÄ…
szczególnie układowych, takich jak czynnik reumatoidalny
Nieswoiste elementy układu immunologicznego zwią-
(RF), przeciwciała przeciwjądrowe (ANA), przeciwciała an-
zane sÄ… ze wczesnym i niespecyficznym rozpoznaniem,
tykardiolipinowe (aCL) [58]. Chociaż dane nie wskazują na
a następnie reagowaniem na obce antygeny. Choć podział
wzrost zachorowania na choroby z autoagresji w wieku
układu odpornościowego na część swoistą i nieswoistą
wydaje się być umowny, a prawidłowa obrona organizmu
Tabela I. Parametry immunologiczne mające związek ze śmiertelno-
przed patogenami zależy od ścisłych interakcji pomiędzy
ścią u osób starszych. Immunofenotyp wysokiego ryzyka [35,36]
tymi dwoma gałęziami, należy przypuszczać, że wiek
bardziej oddziaływa na swoiste mechanizmy układu im-
" CD4:CD8<1
munologicznego.
Proces starzenia siÄ™ organizmu prawdopodobnie ma
" słaba odpowiedz
T komórkowa na mitogeny
mały wpływ na rozwój komórek linii mieloidalnej w szpi-
ku. Istniejące badania dowodzą, że słabsza odpowiedz

proliferacyjna prekursorów neutrofilów w szpiku na G-CSF
" wzrost liczby komórek CD8+ CD28-
równoważona jest przez niezmienioną proliferację pod
wpływem innych czynników wzrostowych, takich jak IL-3
" spadek liczby komórek B oraz GM-CSF [60].
Większość funkcji neutrofilów i makrofagów, takich jak
migracja w miejsce zapalenia badana in vitro czy też in
" seropozytywność CMV
vivo, chemotaksja oraz ekspresja czÄ…steczek adhezyjnych
Wardzyńska A i wsp. Starzenie się układu odpornościowego a alergia u osób... 243
na komórkach odpowiedzi nieswoistej, wraz z wiekiem skórnych na alergeny inhalacyjne wraz z wiekiem maleje
jest zachowana [61]. Rozbieżne są dane na temat zdolno- [11]. Oprócz czynników związanych z procesem starzenia
ści do wybuchu tlenowego i produkcji wolnych rodników się skóry, u osób starszych dochodzi do spadku stężenia
przeciwciał klasy IgE [53,54]. Podobną tendencję obserwu-
[61,62,63,64,65,66]. Badania na myszach pokazują, że
u starych osobników występuje obniżenie ekspresji więk- je się u pacjentów z chorobami alergicznymi, tj. całkowity
poziom IgE i swoiste IgE w surowicy są niższe u starszych
szości typów receptorów Toll-podobnych [67], a także
chorych w porównaniu do młodszych, co stwierdzono
upośledzenie ich funkcji. U starszych ludzi zmniejsza się
u pacjentów z astmą atopową, alergicznym nieżytem
ekspresja TLR 1 i 2 na makrofagach, a także obserwuje się
nosa, alergią na jady owadów błonkoskrzydłych, ale nie
spadek odpowiedzi na stymulację tych receptorów swo-
z AZS [83,84]. Podkreślany jest także inny profil uczula-
istymi ligandami [68].
jących alergenów. Wydaje się, że u starszych osób domi-
Szczególną rolę w procesie starzenia się przypisuje się
nują uczulenia na alergeny wziewne całoroczne, takie jak
komórkom NK. U ludzi w wieku podeszłym obserwuje się
roztocza kurzu domowego, natomiast rzadziej spotykane
wzrost liczby komórek NK [69], w tym także o fenotypie
są alergie na pyłki roślin [85]. Ciekawe włoskie badania su-
komórek dojrzałych z podwyższoną ekspresją cząsteczki
gerują, że pojawienie się w środowisku nowego alergenu
56dim [70]. Sprzeczne są dane na temat zdolności komó-
(w opisanym przypadku pyłku brzozy) może spowodować
rek NK do reakcji cytotoksycznych, według niektórych są
wzrost liczby nowych zachorowań na choroby alergiczne
one w normie [71], według innych obniżone [72] w po-
dróg oddechowych u osób w wieku średnim i podeszłym,
równaniu do ludzi młodych, natomiast pozostałe funkcje,
które nie miały dodatniego wywiadu rodzinnego w kie-
takie jak wiązanie komórki docelowej oraz cytotoksycz-
runku schorzeń atopowych [86].
ność zależna od przeciwciał, pozostają bez zmian [73].
Szacuje się, że alergiczny nieżyt nosa występuje rzadziej
U osób w podeszłym wieku częściej występują choroby
niż u młodszych pacjentów [87] i dotyczy 3-12% [88,89]
u podłoża których leży proces zapalny. Fenomen istnie-
osób powyżej 65. roku życia. Podkreśla się także ustępo-
nia ogólnoustrojowego przewlekłego zapalenia o małej
wanie objawów alergicznego nieżytu nosa wraz z wiekiem
aktywności, związanego prawdopodobnie z przewlekłą
oraz częste występowanie, tzw. starczego nieżytu nosa,
stymulacją antygenową, został określony przez Fance-
którego dominującym objawem jest przewlekły wodnisty
schiego jako  Inflamm-aging [74]. Zjawisko to Å‚Ä…czy siÄ™
wyciek z nosa [87,90].
ze zwiększonym stężeniem w surowicy cytokin, takich jak:
Astma oskrzelowa występuje u 4-12,7% [91,92,93]
IL-1, IL-6, TNF-ą, produkowanych głównie przez komórki
osób powyżej 65. roku życia. Wielu autorów uważa jed-
odpowiedzi nieswoistej, szczególnie u osób chorujących
nak, że jest ona zbyt rzadko rozpoznawana [91]. Astma
na osteoporozÄ™, chorobÄ™ niedokrwiennÄ… serca, choro-
u starszych pacjentów wiąże się ze zwiększonym ryzykiem
by neurodegeneracyjne czy też cukrzycę typu drugiego
zgonu oraz większą liczbą hospitalizacji związanych z tą
[75,76]. Ponadto obserwuje siÄ™ wzrost chemokin, takich
jednostką chorobową w porównaniu do innych grup wie-
jak RANTES, MIP-1Ä…, IL-8, MCP-1 produkowanych w odpo-
kowych [94,95]. Wśród chorych na astmę w podeszłym
wiedzi na proces zapalny [77]. Oprócz danych dowodzą-
wieku dodatnie testy skórne lub sIgE na przynajmniej
cych wzrostu cytokin prozapalnych u osób obciążonych
jeden alergen wziewny występują z częstością 16,9-72%
schorzeniami charakterystycznymi dla wieku podeszłego,
[92,96,97,98,99], co wskazuje na istotnÄ… rolÄ™ mechani-
istnieją doniesienia mówiące o związku poziomu tych cy-
zmów IgE-zależnych w patomechanizmie astmy u ludzi
tokin z większą śmiertelnością oraz upośledzeniem funk-
starszych.
cjonowania u ludzi starszych [78,79].
Leczenie pacjentów z chorobami alergicznymi w po-
deszłym wieku wymaga kompleksowego podejścia
Alergia w wieku podeszłym
z uwzględnieniem ograniczeń poznawczych, odmiennej
Niewiele jest danych dotyczących epidemiologii chorób
odpowiedzi na farmakoterapię, współwystępowania róż-
alergicznych u osób starszych, a także wpływu zmian
nych schorzeń o charakterze przewlekłym. Lekarze często
w układzie odpornościowym występujących wraz z wiekiem
wstrzymują się przed wprowadzeniem właściwej terapii, co
na obraz kliniczny tych chorób. Na podstawie badań popu-
jest spowodowane możliwością interakcji z innymi lekami
lacyjnych przeprowadzonych w latach osiemdziesiÄ…tych
oraz częstszego występowania skutków ubocznych. Więk-
w USA [9] oraz ponad 10 lat póz
niej w Danii [10] stwierdzo-
szość badań dotyczących leczenia chorób alergicznych nie
no, że częstość występowania dodatnich wyników testów
obejmuje osób po 65. roku życia. Według badań Enrighta
skórnych w populacji osób starszych jest mniejsza niż w in-
i wsp. [100] jedynie co trzeci pacjent chory na astmÄ™ w wieku
nych grupach wiekowych. Częstość atopii u osób w pode-
starszym przyjmował glikokortykosteroidy wziewne. Nie-
szłym wieku jest różnie określana przez autorów. W losowo
liczne prace dotyczÄ…ce stosowania immunoterapii swoistej
wybranej próbie francuskich 65-latków (badanie PAQUID)
u osób starszych sugerują, że wiek pacjenta nie powinien
atopia występowała u 13,9% mężczyzn i 10,3% kobiet
powstrzymywać przed zastosowaniem tego typu leczenia,
[80]. W badaniu Burrowsa i wsp. [81] przeprowadzonym
szczególnie u osób o krótkim czasie trwania choroby i nieob-
wśród starszych mieszkańców Tuscon (USA) dodatnie testy
ciążonych schorzeniami towarzyszącymi [101]. Istnieją także
skórne miało 21,9% badanych. Natomiast u pensjonariuszy
dane o skuteczności terapii w zakresie łagodzenia objawów
domu starości w niewielkim węgierskim miasteczku aż 41%
oraz zmniejszania częstości zaostrzeń astmy przeciwciałami
[82]. Długotrwała obserwacja pacjentów z atopią wykaza-
monoklonalnymi anty-IgE u chorych w średnim i podeszłym
ła, że częstość występowania dodatnich wyników testów
wieku [102].
244 Alergia Astma Immunologia 2009, 14 (4): 239-247
Pomimo że choroby alergiczne są uważane za scho- malizować skutki wpływu wieku na ustrój. Spośród pro-
rzenia w mniejszym stopniu obniżające jakość życia oraz ponowanych potencjalnych terapii, wymagających jednak
średnią długość życia niż chociażby choroby układu serco- dalszych badań, należy wymienić stosowanie cytokin oraz
wo-naczyniowego, coraz częściej podkreślany jest wpływ czynników wzrostu o potencjale tymostymulującym, hor-
chorób atopowych, szczególnie u osób starszych, na monów androgennych (DHEA), czy też przeszczepianie
przebieg tych schorzeń. Badania prospektywne, dotyczące szpiku [105]. Dużą rolę przypisuje się wpływowi niektórych
związku alergicznego nieżytu nosa z występowaniem in- pierwiastków, np. cynkowi [106], na proces starzenia się
cydentów mózgowo-naczyniowych wykazały, ze jest on układu immunologicznego. Ważną strategię w prewencji
niezależnym czynnikiem ryzyka udarów. Większe ryzyko infekcji, będących zagrożeniem dla życia, stanowią szcze-
wystąpienia incydentu mózgowego istniało także w przy- pienia ochronne, w tym stosowane już regularnie szcze-
padku leczenia tej choroby lekami antyhistaminowymi, pienia przeciw grypie [107] czy też zalecane w tej grupie
choć znaczenie tego zjawiska nie zostało do końca wyja- wiekowej szczepienia przeciw pneumokokom [108].
śnione [103]. Podobne badania dowiodły, że u pacjentów
Coraz częstsze występowanie alergii u ludzi w po-
z astmą (także niealergiczną) istniało zwiększone ryzyko
deszłym wieku powinno skłonić nie tylko do uwzględ-
udaru lub nawet zgonu [104]. Zwiększenie ryzyka wystą-
nienia osób starszych w badaniach epidemiologicznych
pienia udaru u ludzi z astmą i alergicznym nieżytem nosa
i lekowych, ale również do ustalenia wpływu innych zmian
wiązano z wpływem przewlekłego zapalenia w drogach
oprócz spadku poziomu przeciwciał klasy IgE zachodzą-
oddechowych. Ponadto choroby te częściej współwystę-
cych w starzejącym się układzie immunologicznym na
powały z nadciśnieniem tętniczym.
obraz schorzeń atopowych. Należy także pamiętać, że
starsi pacjenci wymagają szczególnie uważnego podejścia
PODSUMOWANIE
nie tylko z powodu odmiennego przebiegu chorób aler-
gicznych oraz obciążenia licznymi schorzeniami współto-
Starzenie się układu odpornościowego dotyczy także
warzyszącymi, ale także ze względu na często występujące
osób zdrowych, a konsekwencje tego procesu obejmu-
ograniczenia poznawcze, utrudniające współpracę z leka-
ją cały organizm. Dlatego coraz więcej uwagi powinno
rzem i codzienne funkcjonowanie.
poświęcać się problemom zdrowotnym ludzi starszych,
szukajÄ…c odpowiednich metod leczenia, mogÄ…cych zmini-
Piśmiennictwo
11. Simola M, Holopainene E, Malmberg H. Changes in skin and
1. Hayflick L. How and why we age. Exp Gerontol. 1998; 33: 639-
nasal sensitivity to allergens and the course of rhinitis; a long-
653.
term follow-up study. Ann Allergy Asthma Immunol. 1999; 82:
2. Rattan SI. Theories of biological aging: genes, proteins, and free
152-156.
radicals. Free Radic Res. 2006; 40: 1230-1238.
12. Ligthart GJ, Corberand JX, Fournier C i wsp. Admission criteria
3. Petropoulou C, Chondrogianni N, SimQ
es D i wsp. Aging and
for immunogerontological studies in man: the SENIEUR proto-
longevity. A paradigm of complementation between homeosta-
col. Mech Ageing Dev. 1984; 28: 47-55.
tic mechanisms and genetic control? Ann N Y Acad Sci. 2000;
13. Wick G, Grubeck-Loebenstein B. The aging immune system:
908: 133-142.
primary and secondary alterations of immune reactivity in the
4. Czarkowski MP, CielebÄ…k E, Kondej B i wsp. Choroby zakaz
ne
elderly. Exp Gerontol. 1997; 32: 401-413.
i zatrucia w Polsce w 2008 roku. Państwowy Zakład Higieny,
14. Rafi A, Castle SC, Uyemura K i wsp. Immune dysfunction in the
Instytut Naukowo-Badawczy. Warszawa 2009.
elderly and its reversal by antihistamines. Biomedicine & Phar-
5. Goodwin K, Viboud C, Simonsen L. Antibody response to influ-
macotherapy. 2003, 57: 246-250.
enza vaccination in the elderly: a quantitative review. Vaccine.
15. Bryder D, RossiDJ, Weissman IL. Hematopoietic stem cells: the
2006; 24: 1159-1169.
paradigmatic tissue-specific stem cell. Am J Pathol. 2006; 169:
6. Burns EA, Lum LG, L Hommedieu G i wsp. Specific humoral
338-346.
immunity in the elderly: in vivo and in vitro response to vaccina-
16. Warren LA, Rossi DJ. Stem Cells and Aging in the Hematopoietic
tion. J Gerontol. 1993; 48: B231-236.
System. Mech Ageing Dev. 2008; 45: 218-224.
7. Castle SC. Clinical Relevance of Age-Related Immune Dysfunc-
17. Harrison DE, Astle CM, Delaittre JA. Loss of proliferative capaci-
tion. CID. 2000; 31: 578-585.
ty In immunohemopoietic stem cells caused by serial transplan-
8. Fulop T, Larbi A, Wikby A i wsp. Dysregulation of T-cell function
tation rather than aging. J Exp Med 1978; 147: 1526-1531.
in the elderly: scientific basis and clinical implications. Drugs
18. Liang Y, Van Zant G, Szilvassy SJ. Effects of aging on the homing
Aging. 2005; 22: 589-603.
and engraftment of murine hematopoietic stem and progenitor
9. Barbee RA, Halonen M, Lebowitz M i wsp. Distribution of IgE
cells. Blood. 2005; 106: 1479-1487.
in a community population sample: correlations with age, sex,
19. Eventov I, Frisch B, Cohen Z i wsp. Osteopenia, hematopoie-
and allergen skin test reactivity. J Allergy Clin Immunol. 1981;
sis, and bone remodelling in iliac crest and femoral biopsies:
68: 106-111.
a prospective study of 102 cases of femoral neck fractures.
10. Kerkhof M, Droste JH, de Monchy JG i wsp. Distribution of total
Bone. 1991; 12: 1-6.
serum IgE and specific IgE to common aeroallergens by sex and
20. Tsuboi I, Morimoto K, Hirabayashi Y i wsp. Senescent B lym-
age, and their relationship to each other in a random sample of
phopoiesis is balanced in suppressive homeostasis: decrease
the Dutch general population aged 20 70 years. Dutch ECRHS
in interleukin-7 and transforming growth factor-beta levels in
Group, European Community Respiratory Health Study. Allergy.
stromal cells of senescence-accelerated mice. Exp Biol Med.
1996; 51: 770-776.
2004; 229: 494-502.
Wardzyńska A i wsp. Starzenie się układu odpornościowego a alergia u osób... 245
21. Wang CQ, Udupa KB, Xiao H i wsp. Effect of age on marrow 41. Steger MM, Maczek C, Grubeck-Loebenstein B. Morphologically
macrophage number and function. Aging 1995; 7: 379-384. intact dendritic cells can be derived from the peripheral blood
of aged individuals. Clin Exp Immunol. 1996; 105: 544-550.
22. Rossi DJ, Bryder D, Zahn JM i wsp. Cell intrinsic alterations un-
derlie hematopoietic stem cell aging. Proc Natl Acad Sci USA. 42. Xu X, Beckman I, Dimopoulos K i wsp. Age-related changes in
2005; 102: 9194-9199. the expression of T cell activation antigens following phyto-
haemagglutinin stimulation. Exp Clin Immunogenet. 1992; 9:
23. Villeponteau B. The heterochromatin loss model of aging. Exp
203-211.
Gerontol. 1997; 32: 383-394.
43. Castle S, Uyemura K, Crawford W i wsp. Antigen presenting cell
24. Flores KG, Li J, Sempowski GD i wsp. Analysis of the human
function is enhanced in healthy elderly. Mech Ageing Dev. 1999;
thymic perivascular space during aging. J Clin Invest. 1999; 104:
107: 137-45.
1031-1039.
44. Min H, Montecino-Rodriguez E, Dorshkind K. Effects of aging
25. Sempowski GD, Hale LP, Sundy JS i wsp. Leukemia inhibitory
on the common lymphoid progenitor to pro-B cell transition. J
factor, oncostatin M, IL-6, and stem cell factor mRNA expression
Immunol. 2006; 176: 1007-1012.
in human thymus increases with age and is associated with thy-
mic atrophy. J Immunol. 2000; 164: 2180-2187. 45. Stephan RP, Sanders VM, Witte PL. Stage-specific alterations in
murine B lymphopoiesis with age. Int Immunol. 1996; 8: 509-
26. Heng TS, Goldberg GL, Gray DH i wsp. Effects of castration on
518.
thymocyte development in two different models of thymic in-
volution. J Immunol. 2005;175: 2982-2993. 46. Ben-Yehuda A, Szabo P, Weksler ME. Age-associated changes in
the B-cell repertoire. effect of age on RAG-1 gene expression in
27. Jamieson BD, Douek DC, Killian S i wsp. Generation of functio-
murine bone marrow. Immunol Lett. 1994; 40: 287-289.
nal thymocytes in the human adult. Immunity. 1999;10: 569-
575. 47. Labrie JE, Sah AP, Allman DM i wsp. Bone marrow microenviron-
mental changes underlie reduced RAG-mediated recombination
28. Douek DC, McFarland RD, Keiser PH i wsp. Changes in thymic
and B cell generation in aged mice. J Exp Med. 2004; 200: 411-
function with age and during the treatment of HIV infection.
423.
Nature.1998; 396: 690-695.
48. Frasca D, Nguyen D, Riley RL i wsp. Decreased E12 and/or E47
29. Lazuardi L, Jenewein B, Wolf AM i wsp. Age-related loss of naive
transcription factor activity in the bone marrow as well as in the
T cells and dysregulation of T-cell/B-cell interactions in human
spleen of aged mice. J Immunol. 2003; 170: 719-726.
lymph nodes. Immunology. 2005; 114: 37-43.
49. Szabo P, Zhao K, Kirman I i wsp. Maturation of B cell precursors
30. Almanzar G, Schwaiger S, Jenewein B i wsp. Long-term cyto-
is impaired in thymic-deprived nude and old mice. J Immunol.
megalovirus infection leads to significant changes in the com-
1998; 161: 2248-2253.
position of the CD8+ T-cell repertoire, which may be the basis
for an imbalance in the cytokine production profile in elderly 50. Stephan RP, Lill-Elghanian DA, Witte PL. Development of B cells
persons. J Virol 2005. 79: 3675-3683. in aged mice: decline in the ability of pro-B cells to respond to
IL-7 but not to other growth factors. J Immunol. 1997; 158:
31. Akbar AN, Fletcher JM. Memory T cell homeostasis and sene-
1598-1609.
scence during aging. Curr Opin Immunol. 2005, 17: 480-485.
51. Colonna-Romano G, Bulati M, Aquino A i wsp. B cells in the
32. Naylor K, Li G, Vallejo AN i wsp. The influence of age on T cell
aged: CD27, CD5, and CD40 expression. Mech Ageing Dev.
generation and TCR diversity. J Immunol. 2005; 174: 7446-
2003; 124: 389-393.
7452.
52. Chong Y, Ikematsu H, Yamaji K i wsp. CD27(1) (memory) B cell
33. Khan N, Shariff N, Cobbold M i wsp. Cytomegalovirus seroposi-
decrease and apoptosis-resistant CD27(2) (naive) B cell increase
tivity drives the CD8 T cell repertoire toward greater clonality in
in aged humans: implications for age-related peripheral B cell
healthy elderly individuals. J Immunol. 2002, 169: 1984-1992.
developmental disturbances. Int Immunol. 2005; 17: 383-390.
34. Ouyang Q, Wagner WM, Zheng W i wsp. Dysfunctional CMV-
53. List%1Å‚ F, Candore G, Modica MA i wsp. A study of serum immu-
specific CD8(+) T cells accumulate in the elderly. Exp Gerontol.
noglobulin levels in elderly persons that provides new insights
2004, 39: 607-613.
into B cell immunosenescence. Ann N Y Acad Sci. 2006; 1089:
35. Olsson J, Wikby A, Johansson B i wsp. Age related change in
487-495.
peripheral blood Tlymphocyte subpopulations and cytomegalo-
54. Bożek A, Jastrząb J. Wartość diagnostyczna stężenia IgE u pa-
virus infection in the very old: the Swedish longitudinal OCTO
cjentów w wieku podeszłym. Gerontologia Polska. 2005; 13:
immune study. Mech Ageing Dev. 2000, 121: 187-201.
59-63.
36. Wikby A, Johansson B, Olsson J i wsp. Expansions of peripheral
55. Di Lorenzo G, Pacor ML, Esposito Pellitteri M i wsp. A study of
blood CD8 T-lymphocyte subpopulations and an association
age-related IgE pathophysiological changes. Mech Ageing Dev.
with cytomegalovirus seropositivity in the elderly: the Swedish
2003; 124: 445-448.
NONA immune study. Exp Gerontol. 2002; 37: 445-453.
56. Burns EA, Lum LG, Seigneuret MC i wsp. Decreased specific
37. Khan N, Hislop A, Gudgeon N i wsp. Herpesvirus-specific CD8 T
antibody synthesis in old adults: decreased potency of antigen-
cell immunity in old age: cytomegalovirus impairs the response
specific B cells with aging. Mech Ageing Dev. 1990; 53: 229-
to a coresident EBV infection. J Immunol. 2004; 173: 7481-
241.
7489.
57. Whisler RL, Grants IS. Age-related alterations in the activation
38. Wing K, Ekmark A, Karlsson H i wsp.Characterization of human
and expression of phosphotyrosine kinases and protein kinase C
CD25+ CD4+ T cells in thymus, cord and adult blood. Immuno-
(PKC) among human B cells. Mech Ageing Dev. 1993; 71: 31-
logy. 2002; 106: 190-199.
46.
39. Trzonkowski P, Szmit E, Myśliwska J i wsp. CD4+CD25+ T re-
58. Ramos-Casals M, García-Carrasco M, Brito MP i wsp. Auto-
gulatory cells inhibit cytotoxic activity of CTL and NK cells in
immunity and geriatrics: clinical significance of autoimmune
humans-impact of immunosenescence. Clin Immunol. 2006;
manifestations in the elderly. Lupus. 2003; 12: 341-355.
119: 307-316.
59. Talor E, Rose NR. Hypothesis: the aging paradox and autoimmu-
40. Tsaknaridis L, Spencer L, Culbertson N i wsp. Functional assay
ne disease. Autoimmunity. 1991; 8: 245-249.
for human CD4+CD25+ Treg cells reveals an age-dependent
loss of suppressive activity. J Neurosci Res. 2003; 74: 296-308.
246 Alergia Astma Immunologia 2009, 14 (4): 239-247
60. Chatta GS, Andrews RG, Rodger E i wsp. Hematopoietic pro- 80. Raherison C, NejjariC, Marty ML i wsp. IgE level and Phadiatop
genitors and aging: alterations in granulocyte precursors and in an elderly population from the PAQUID cohort: relationship to
responsiveness to recombinant human G-CSF, GM-CSF and IL-3. respiratory symptoms and smoking. Allergy. 2004; 59: 940-945.
J Gerontol. 1993; 48: 207-212.
81. Burrows B, Barbee RA, Cline MG i wsp. Characteristics of asth-
61. Biasi D, Carletto A, Dell Agnola C i wsp. Neutrophil migration, ma among elderly adults in a sample of the general population.
oxidative metabolism, and adhesion in elderly and young sub- Chest. 1991; 100: 935-942.
jects. Inflammation. 1996; 20: 673-681.
82. Bakos N, Schöll I, Szalai K i wsp. Risk assessment in elderly for
62. Esparza B, Sanchez M, Ruiz M i wsp. Neutrophil function in sensitization to food and respiratory allergens. Immunol Lett.
elderly persons assessed by flow cytometry. Immunol Invest. 2006; 107: 15-21.
1996; 25: 185-190.
83. Mediaty A, Neuber K. Total and specific serum IgE decreases
63. Tortorella C, Ottolenghi A, Pugliese P i wsp. Relationship be- with age in patients with allergic rhinitis, asthma and insect al-
tween respiratory burst and adhesiveness capacity in elderly lergy but not in patients with atopic dermatitis. Immun Ageing.
polymorphonuclear cells. Mech Age Dev. 1993; 69: 53-63. 2005; 31: 2-9.
64. McCafferty AC, Cree IA, McMurdo ME. The influence of age and 84. Bożek A, Filipowska B, Starczewska-Dymek L. Całkowity poziom
sex on phagocyte chemiluminescence. J Biolumin Chemilumin. IgE i obecność swoistych IgE w surowicy chorych z alergią
1995; 10: 41-48. w wieku podeszłym. AAI. 2007; 12: 46-50.
65. Angelis P, Scharf S, Christophidis N. Effects of age on neutrophil 85. Bożek A, Piechel M , Rachowska R i wsp. Naturalny przebieg
function and its relevance to bacterial infections in the elderly. wyprysku atopowego oraz trudności diagnostyczne u chorych
J Clin Lab Immunol. 1997; 49: 33-40. w podeszłym. AAI 2005; 10: 39-46.
66. Kukovetz EM, Bratschitsch G, Hofer HP i wsp. Influence of age 86. Asero R. Birch and ragweed pollinosis north of Milan: A model
on the release of reactive oxygen species by phagocytes as me- to investigate the effects of exposure to  new airborne aller-
asured by a whole blood chemiluminescence assay. Free Radic gens. Allergy. 2002; 57: 1063-1066.
Biol Med. 1997; 22: 433-438.
87. Crawford WW, Gowda VC, Klaustermeyer WB. Age effects on
67. Renshaw M, Rockwell J, Engleman C i wsp.. Cutting edge: objective measures of atopy in adult asthma and rhinitis. Aller-
Impaired Tolllike receptor expression and function in aging. gy Asthma Proc. 2004; 25: 175-179.
J Immunol. 2002;169: 4697-4701.
88. Hadley JA. Evaluation and management of allergic rhinitis. Med
68. van Duin D, Mohanty S, Thomas V i wsp. Age-associated defect Clin North Am. 1999; 83: 13-25.
in human TLR-1/2 function. J Immunol. 2007; 178: 970-975.
89. Enright PL, Kronmal RA, Higgins MW i wsp. Prevalence and
69. Facchini A, Mariani E, Mariani AR i wsp. Increased number of correlates of respiratory symptoms and disease in the elderly.
circulating Leu 11+ (CD 16) large granular lymphocytes and Cardiovascular Health Study. Chest. 1994; 106: 827-834.
decreased NK activity during human ageing. Clin Exp Immunol.
90. Bousquet J, Khaltaev N, Cruz AA i wsp. Allergic Rhinitis and its
1987; 68: 340-347.
Impact on Asthma (ARIA) 2008 update (in collaboration with
70. Borrego F, Alonso MC, Galiani MD i wsp. NK phenotypic markers the World Health Organization, GA(2)LEN and AllerGen). Aller-
and IL2 response in NK cells from elderly people. Exp Gerontol. gy. 2008; 63 Suppl 86: 8-160.
1999; 34: 253-265.
91. Enright PL, McClelland RL, Newman AB i wsp. Underdiagnosis
71. Kutza J, Murasko DM. Age-associated decline in IL-2 and IL-12 and undertreatment of asthma in the elderly. Cardiovascular
induction of LAK cell activity of human PBMC samples.Mech Health Study Research Group. Chest. 1999; 116: 603-613.
Ageing Dev. 1996; 90: 209-222.
92. Kim YK, Kim SH, Tak YJ i wsp. High prevalence of current asthma
72. Mariani E, Roda P, Mariani AR i wsp. Age-associated changes in and active smoking effect among the elderly. Clin Exp Allergy.
CD8+ and CD16+ cell reactivity: clonal analysis. Clin Exp Immu- 2002; 32: 1706-1712.
nol. 1990; 81: 479-484.
93. Parameswaran K, Hildreth AJ, Chadha D i wsp. Asthma in the
73. Fernandes G, Gupta S. Natural killing and antibody-dependent elderly: underperceived, underdiagnosed and undertreated;
cytotoxicity by lymphocyte subpopulations in young and aging a community survey. Respir Med. 1998; 92: 573-577.
humans. J Clin Immunol. 1981; 1: 141-148.
94. Diette GB, Krishnan JA, Dominici F i wsp. Asthma in older pa-
74. Franceschi C, Bonafe M, Valensin S i wsp. Inflamm-aging. An tients: factors associated with hospitalization. Arch Intern Med.
evolutionary perspective on immunosenescence. Ann N Y Acad 2002; 162: 1123-1132.
Sci. 2000; 908: 244-254.
95. Sly RM. Changing asthma mortality and sales of inhaled bron-
75. Licastro F, Grimaldi LME, Bonaf%0Å„ M i wsp. Interleukin-6 gene chodilators and anti-asthmatic drugs. Ann Allergy. 1994; 73:
alleles affect the risk of Alzheimer s disease and levels of the cy- 439-443.
tokine in blood and brain. Neurobiol Aging. 2003; 24: 921-926
96. Ariano R, Panzani RC, Augeri G.Late onset asthma clinical and
76. Abbatecola AM, Ferrucci L, Grella R i wsp. Diverse effect of in- immunological data: importance of allergy. J Investig Allergol
flammatory markers on insulin resistance and insulin-resistance Clin Immunol. 1998; 8: 35-41.
syndrome in the elderly, J Am Geriatr Soc. 2004; 52: 399-404.
97. Zureik M, Orehek J. Diagnosis and severity of asthma in the el-
77. Mariani E, Pulsatelli L, Neri S i wsp. RANTES and MIP-1alpha derly: results of a large survey in 1,485 asthmatics recruited by
production by T lymphocytes, monocytes and NK cells from lung specialists. Respiration. 2002; 69: 223-228.
nonagenarian subjects. Exp Gerontol. 2002; 37: 219-226.
98. Olaguibel Rivera JM , Alvarez-Puebla MJ, Puy Uribe San Martín M,
78. Krabbe KS, Pedersen M, Bruunsgaard H. Inflammatory media- i wsp. Duration of Asthma and Lung Function in Life-Long Nonsmo-
tors in the elderly. Exp Gerontol. 2004; 39: 687-699. king Adults. Investig Allergol Clin Immunol. 2007; 17: 236-241.
79. Mysliwska J, Bryl E, FoersterJ i wsp. Increase of interleukin 6 and 99. Bożek A, Besser S, Jarząb J. Astma wieku podeszłego  ocena
decrease of interleukin 2 production during the aging process naturalnego przebiegu choroby. Pol Arch Med Wewn. 2005;
are influenced by the health status. Mech Ageing Dev. 1998; 114: 1079-1083.
100: 313-328.
Wardzyńska A i wsp. Starzenie się układu odpornościowego a alergia u osób... 247
100. Enright PL The diagnosis and management of asthma is much 105. Aw D, Silva AB, Palmer DB. Immunosenescence: emerging chal-
tougher in older patients. Curr Opin Allergy Clin Immunol. lenges for an ageing population. Immunology. 2007; 120: 435-
2002; 2: 175-181. 446.
101. Asero R. Efficacy of Injection Immunotherapy with Ragweed 106. Haase H, Mocchegiani E, Rink L. Correlation between zinc sta-
and Birch Pollen in Elderly Patients. Int Arch Allergy Immunol. tus and immune function in the elderly. Biogerontology. 2006;
2004;135: 332-335 7: 421-428.
102. Maykut RJ, Kianifard F, Geba GP. Asthma. Response of older 107. Nichol KL, Nordin JD, Nelson DB i wsp. Effectiveness of influ-
patients with IgE-mediated asthma to omalizumab: a pooled enza vaccine in the community-dwelling elderly. N Engl J Med.
analysis. J Asthma. 2008; 45: 173-181. 2007; 357: 1373-1381.
103. Matheson EM, Player MS, Mainous AG i wsp. The association 108. Jackson LA, Neuzil KM, Yu O i wsp. Effectiveness of pneumococ-
between hay fever and stroke in a cohort of middle aged and cal polysaccharide vaccine in older adults. N Engl J Med. 2003;
elderly adults. J Am Board Fam Med. 2008; 21: 179-183. 348: 1747-1755.
104. Schanen JG, Iribarren C, Shahar E i wsp. Asthma and the inci-
dent of cardiovascular disease: the Atherosclerosis Risk in Com-
munities Study. Thorax. 2005; 60: 633-638.