plik


ÿþPRACA POGLDOWA ISSN 1643 0956 Jacek TurczyDski, Adam Bilikiewicz II Klinika Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w GdaDsku Depresja u osób w podeszBym wieku Old age depression STRESZCZENIE ABSTRACT Wraz ze starzeniem si spoBeczeDstw i zwikszaniem It estimates that the prevalance of depressive disor- odsetka ludzi starych w ogólnej populacji problem ders in the population over 65 is aproximately 15 zaburzeD nastroju staje si coraz bardziej istotny. Zes-  20% and major depressive disorder 2 5%. It is the poBy depresyjne obok otpieD nale| do najcz[ciej common opinion that old age depression varies. wystpujcych zaburzeD psychicznych u osób w po- Characteristic symptoms of old age depression are: deszBym wieku. Czsto[ jakichkolwiek zaburzeD de- tearfulness, nervousness, increasing intensity of anx- presyjnych w populacji osób po 65 roku |ycia ocenia iety and agitation, somatic complaints, delusions si na okoBo 15 20%, a du|ej depresji  na 2 5%. (particulary hypochondrial and nihilistic), feel of Panuje powszechne przekonanie o odmienno[ci ob- guilt, suicidal thoughts and intensions. Depression razu klinicznego depresji u osób w podeszBym wieku. in elderly often mimics neurosis. Za objawy charakterystyczne dla depresji osób star- Most recent clinical studies indicate that there is no szych uwa|a si pBaczliwo[, dra|liwo[, wiksz in- difference between old and young age depression. tensywno[ lku i niepokoju, skargi na rozmaite do- The reason may be using of DSM-IV or ICD-10 diag- legliwo[ci somatyczne oraz urojenia, zwBaszcza hipo- nostic criteria. The newest studies indicate that prog- chondryczne i nihilistyczne, poczucie winy, my[li nosis of depression treatment doesn t get worse as i zamiary samobójcze. Uznaje si równie|, |e depre- getting older. It seems to be an adventage of present sja u osób starszych cz[ciej mo|e imitowa swym pharmacotherapy of depression. obrazem zespoBy nerwicowe. Wiele badaD prowadzo- nych w ostatnich latach wskazuje jednak na brak istot- Key words: depression, old age nych ró|nic w obrazie klinicznym depresji u osób star- szych i mBodszych, co mo|e si wiza ze stosowa- niem aktualnie obowizujcych kryteriów diagnos- Wstp tycznych ICD-10 i DSM-IV. Najnowsze badania wska- Wraz z rozwojem cywilizacji i staBym postpem zuj równie| na fakt, |e wbrew obiegowym opiniom medycyny obserwuje si stopniowe starzenie spoBe- i przekonaniom rokowanie co do ustpienia depresji nie pogarsza si wraz z wiekiem. Niewtpliwie wpBy- czeDstw. Ludzie w podeszBym wieku, a za takich waj na to coraz nowocze[niejsze i skuteczniejsze me- zwykBo si powszechnie uwa|a tych, którzy ukoD- tody leczenia, gBównie farmakologicznego. czyli 65 rok |ycia, stanowi coraz wikszy odsetek równie| i polskiej populacji. WedBug danych GBów- SBowa kluczowe: depresja, wiek podeszBy nego Urzdu Statystycznego z dnia 30.06.2000 roku w Polsce byBo 4,7 milionów osób po 65 roku |ycia, co stanowiBo 12,16% wszystkich mieszkaDców. Od- setek ten powoli, cho systematycznie wzrasta. Tym Adres do korespondencji: samym stanowi wyzwanie dla wspóBczesnej medy- dr med. Jacek TurczyDski II Klinika Chorób Psychicznych AM w GdaDsku cyny, a zwBaszcza psychogeriatrii, nauki zajmujcej ul. Srebrniki 1, 80 282 GdaDsk si zaburzeniami psychicznymi wieku podeszBego. tel./faks (0 prefiks 58) 344 60 85 Jak wida, staro[ jest zjawiskiem powszech- e-mail: jacekturczynski@o2.pl nym. Niesie te| ze sob wiele ograniczeD. Ludzie sta- Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 2 Copyright © 2002 Via Medica rzy s nara|eni nie tylko na liczne choroby soma- www.psychiatria.med.pl 99 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 2 tyczne, których czsto[ dramatycznie wzrasta wraz w tym wieku czynnikami psychologicznymi bdz te| z wiekiem. Borykaj si tak|e z samotno[ci, bra- towarzyszcymi chorobami somatycznymi. kiem [rodków do |ycia, postpujcym zniedoB|nie- Jak wspomniano, w wikszo[ci badaD epide- niem, izolacj spoBeczn, niechtn, a czasem na- miologicznych stwierdzono czsto[ du|ej depresji wet wrog postaw ludzi mBodych. W takiej sytuacji rzdu 1 5% [3, 9, 10]. Podsumowanie wcze[niejszych nie powinien dziwi fakt, |e zaburzenia psychiczne, badaD przedstawiB w swej pracy Beekman (1999 r.) zwBaszcza depresja, nie nale| do rzadko[ci w[ród [11], który analizowaB wyniki 34 opublikowanych do osób starszych. Depresja wbrew wielu obiegowym 1999 roku prac. Rozrzut wyników byB bardzo du|y opiniom nie jest fizjologicznym przejawem procesu  od 0,4 do 35%. Zrednia czsto[ du|ej depresji starzenia si. Wiele osób w podeszBym wieku mimo wyniosBa 1,8%, maBej depresji  9,8%, podczas gdy ci|kich chorób somatycznych, problemów socjal- [rednie rozpowszechnienie  jakichkolwiek zaburzeD nych i ekonomicznych potrafi by szcz[liwymi i cie- depresyjnych  13,5%. W wikszo[ci badaD epide- szy si |yciem. miologicznych stwierdza si okoBo 2-krotnie wiksz Powszechnie uwa|a si, |e zaburzenia nastro- czsto[ du|ej depresji u kobiet [11 13]. Z pózniej- ju oprócz zaburzeD funkcji poznawczych, nale| do szych prac warto wspomnie o wynikach badaD najczstszych objawów psychopatologicznych obser- Mulsanta [9], który okre[liB czsto[ du|ej depresji wowanych u osób w podeszBym wieku. ZespoBy de- u osób w podeszBym wieku na 1 3%, a czsto[  ob- presyjne stanowi istotny problem kliniczny nie tyl- jawów depresyjnych  na 15% badanej populacji. ko ze wzgldu na znaczne rozpowszechnienie, ale Zdecydowana wikszo[ badaczy zajmujca si tak|e z tego powodu, |e w znaczcy sposób pogar- tym problemem zwraca uwag na zwizek rozbie|- szaj i tak nienajlepsz jako[ |ycia osób starszych, no[ci wyników badaD epidemiologicznych z trudno[- niekorzystnie wpBywaj na ich funkcjonowanie spo- ciami diagnostycznymi. Czsto trudno oddzieli ob- Beczne, na przebieg i wyniki leczenia chorób soma- jawy choroby somatycznej od objawów depresji oraz tycznych, a przede wszystkim zwikszaj [miertel- objawy otpienia i depresji. Obraz kliniczny depresji no[ w tej grupie osób (m.in. w zwizku z niemaBym u osób w podeszBym wieku czsto przypomina ner- ryzykiem [mierci samobójczej). wic, w zwizku z czym odsetek depresji endogen- nych u osób starszych bywa zani|ony [10]. Wydaje si, |e decydujce znaczenie ma brak jednolitych Epidemiologia i powszechnie przyjtych kryteriów diagnostycznych W[ród klinicystów rozpowszechnione jest prze- depresji wieku podeszBego. Stosowanie kryteriów konanie o szczególnie czstym wystpowaniu depre- DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental sji u osób w podeszBym wieku [1, 2]. Opiera si ono Disorders) [14] czy te| ICD (International Classifica- na rzeczywistych spostrze|eniach faktu, i| chorzy na tion of Diseases) [15] prowadzi równie| zazwyczaj do depresj (du| depresj wg kryteriów DSM) stano- niedoszacowania czsto[ci wystpowania depresji. wi nawet 50% pacjentów w podeszBym wieku le- czonych na oddziaBach psychiatrycznych [2, 3]; 40% pacjentów dziennych oddziaBów psychiatrycznych Obraz kliniczny [4]; 30 40% pensjonariuszy domów pomocy [2, 5]; Specyficzno[ obrazu klinicznego depresji osób okoBo 25% pacjentów oddziaBów somatycznych [6, w wieku podeszBym podkre[la si w wikszo[ci pod- 7] oraz 15 30% chorych po 65 roku |ycia zgBaszaj- rczników psychiatrii i w bogatym pi[miennictwie cych si do lekarzy rodzinnych [2, 8]. Dane te s cz- [2, 3, 16 19]. Wskazuje na to równie| codzienna [ciowo sprzeczne z wynikami badaD populacyjnych, praktyka kliniczna. W przeszBo[ci wyodrbniano na- które w wikszo[ci wskazuj, |e czsto[ du|ej de- wet osobn jednostk chorobow o nazwie melan- presji w grupie osób starszych nie odbiega w istotny cholia inwolucyjna. sposób od jej rozpowszechnienia w[ród ludzi mBod- Odmienno[ obrazu depresji nie wynika jednak szych i wynosi zazwyczaj 1 5% badanej populacji. z obecno[ci specyficznych,  dodatkowych objawów Znacznie wicej osób w podeszBym wieku, nawet kilka- u osób starszych, lecz z wikszego nasilenia czy te| dziesit procent (ponad 30%), cierpi bli|ej niespre- czstszego wystpowania niektórych z nich. cyzowane zaburzenia nastroju, okre[lane przez au- Za objawy charakterystyczne dla depresji osób torów takimi terminami, jak maBa depresja, dysty- starszych uwa|a si pBaczliwo[, dra|liwo[, wiksz mia, nerwica depresyjna, depresja niepeBnoobjawo- intensywno[ lku i niepokoju. Znacznie cz[ciej wa itp.  nie speBniaj kryteriów rozpoznania du|ej wystpuj skargi na rozmaite dolegliwo[ci somatycz- depresji, a s uwarunkowane zazwyczaj licznymi ne oraz urojenia, zwBaszcza hipochondryczne i nihi- 100 www.psychiatria.med.pl Jacek TurczyDski i Adam Bilikiewicz, Depresja u osób w podeszBym wieku listyczne. Czsto pojawia si nasilone poczucie winy, zycznej i psychicznej, zwBaszcza intelektualnej, id- my[li i zamiary samobójcze. Uwa|a si, |e depresja ce w parze z nastrojem depresyjnym, niekiedy sta- u osób starszych rzadziej przebiega z typowym dla nem zobojtnienia i nastawieniami hipochondrycz- osób mBodszych obni|eniem nastroju. Czsto mo|e nymi. Obraz kliniczny takiego stanu niekiedy przy- imitowa swym obrazem zespoBy nerwicowe. Skargi pomina otpienie. dotyczce osBabienia, poczucie niewydolno[ci |ycio- U osób starszych czstym zjawiskiem s prze- wej, apatia, dra|liwo[, trudno[ci w skupieniu uwagi wlekle utrzymujce si poronne zaburzenia nastroju w du|ym stopniu przypominaj objawy neurastenii. [18]. Na ich okre[lenie u|ywa si wtedy terminu sub- Bardzo czsto obserwuje si tak|e odwracalne za- depresji. Geiselmann [22] wyró|nia 2 warianty sub- burzenia funkcji poznawczych. Nierzadko dominuj depresji. Pierwszy uznaje za ilo[ciowo ró|ny wariant one w obrazie klinicznym, u|ywa si wtedy niezbyt du|ej depresji z mniejszym nasileniem wikszo[ci fortunnego terminu  pseudodemencji , co bywa objawów, drugi za[ za jako[ciowo odmienny od przyczyn pomyBek i trudno[ci diagnostycznych [20]. du|ej depresji wariant choroby z mniejszym nasile- Kolejn trudno[ stanowi ró|nicowanie pomidzy niem my[li samobójczych, poczucia winy i bezwar- nastpstwami psychologicznymi chorób somatycz- to[ciowo[ci oraz podobnym nasileniem obaw o swo- nych a depresj oraz somatycznymi objawami de- je zdrowie i znu|enia |yciem. presji a objawami chorób somatycznych. Dodatko- Kolejny podziaB, z którym mo|na si spotka wym utrudnieniem jest mo|liwo[ wystpienia wielu w pi[miennictwie, to rozró|nienie depresji  psycho- z powy|szych czynników etiologicznych u jednego tycznych i  niepsychotycznych . Depresje psycho- pacjenta [21]. Bardzo czsto nie mo|na oddzieli od tyczne, czyli te, w przebiegu których obserwuje si siebie objawów chorób somatycznych i depresji [18]. urojenia, charakteryzuj si wikszym nasileniem ob- Pu|yDski w swej monografii na temat depresji jawów depresyjnych, zwBaszcza gBbszym obni|e- (1988 r.) [18] wyró|nia dwie podstawowe postacie niem nastroju i gorsz odpowiedzi na leki przeciw- zespoBów depresyjnych. depresyjne [23]. Chorzy wymagaj dBu|szego poby- Pierwsz postaci jest depresja z du|ym lkiem tu w szpitalu, cz[ciej stwierdza si u nich zmiany i niepokojem psychoruchowym osigajcym nierzad- organiczne mózgu [24]. ko rozmiary podniecenia. Temu stanowi towarzyszy Jak wida, istnieje bardzo du|o objawów de- nastrój depresyjno-dra|liwy, bojazliwy, czsto z bo- presji wieku podeszBego. Niektóre z wcze[niej wymie- gat ekspresj emocjonaln (pBacz, zawodzenie, roz- nionych objawów wymagaj szerszego omówienia. pacz, przera|enie, woBanie o pomoc). Chorzy zgBa- szaj liczne skargi hipochondryczne, które nierzadko Obni|ony nastrój osigaj rozmiary urojeD. Do czstych dolegliwo[ci Objaw ten uwa|a si za podstawowy,  osio- typu somatycznego nale|y [wid, palenie, pieczenie wy objaw zespoBu depresyjnego [25]. Stanowi on skóry, mi[ni, tkanek i narzdów, skargi na caBkowity zasadnicze kryterium diagnostyczne zarówno brak wypró|nieD. Czstym objawem s urojenia kl- w systemie DSM-IV, jak te| ICD-10, chocia| jego ski materialnej i ruiny, przekonania o sytuacji bez wyj- brak nie wyklucza rozpoznania depresji. WedBug [cia, urojenia winy, grzeszno[ci i kary. Chorzy od- DSM-IV do rozpoznania depresji niezbdne jest mawiaj przyjmowania pokarmów, ujawniaj ten- stwierdzenie obni|onego nastroju lub anhedonii. dencje samobójcze, oskar|aj si publicznie. Pu|yD- Natomiast wedBug kryteriów ICD-10 nale|y stwier- ski podkre[la, |e opisany powy|ej wariant zespoBu dzi co najmniej dwa z trzech wymienionych obja- depresyjnego, który przed kilkudziesiciu laty byB wów: nastrój depresyjny, utrat zainteresowaD najcz[ciej obserwowanym obrazem klinicznym de- i prze|ywania przyjemno[ci oraz zwikszon mcz- presji wieku podeszBego, obecnie wystpuje rzadziej. liwo[. U osób w podeszBym wieku cierpicych na Miejsce urojeD grzeszno[ci i winy coraz cz[ciej zaj- depresj obni|ony nastrój nie jest tak typowym muj urojenia hipochondryczne i obawy dotyczce i powszechnym objawem jak w przypadku depre- wBasnego zdrowia. Czstym objawem s zaburzenia sji u osób mBodych. Ludzie starsi nierzadko zaprze- snu, przyjmujce niekiedy posta caBkowitej bezsen- czaj doznawaniu uczucia smutku, eksponujc jed- no[ci, oraz silne zaburzenia napdu psychorucho- nocze[nie inne dolegliwo[ci [26]. Stosunkowo czsto wego. obserwuje si natomiast u nich nastrój dysforycz- Drugi wariant depresji u osób w wieku pode- ny [2, 3, 27]. Jednocze[nie obni|enie nastroju, szBym to wedBug Pu|yDskiego wariant asteniczno- uczucie smutku i przygnbienia uwa|a si bBdnie -depresyjny, w którym dominuje apatia, abulia, utrata za przejaw fizjologicznego procesu starzenia si zainteresowaD, poczucie zmniejszonej sprawno[ci fi- lub te| przypisuje si licznym w tym wieku choro- www.psychiatria.med.pl 101 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 2 bom somatycznym. Bywa to przyczyn zbyt rzad- szane przez chorych (ból wieDcowy) mo|na Batwo kiego rozpoznawania depresji u ludzi starszych, pomyli z typowym dla depresji lkiem (tzw. lkiem zwBaszcza przez lekarzy rodzinnych. Ocenia si, |e prekordialnym). okoBo 40% epizodów depresji u osób w podeszBym wieku pozostaje nierozpoznanych [28]. Somatyzacja Objawy somatyczne nale| do typowych obja- PBaczliwo[ wów depresji. Do najcz[ciej wystpujcych nale| PBaczliwo[ jest objawem stosunkowo czstym, dolegliwo[ci bólowe, zwBaszcza bóle gBowy w okoli- przy czym znacznie rzadziej wystpuje u m|czyzn cy karku, potylicy, opasujce gBow, ból lub ucisk ni| u kobiet. Mo|e by równie| wyrazem chwiejno[ci w klatce piersiowej, a tak|e koBatanie serca, zapar- afektywnej, u podBo|a której le| zmiany organiczne cia, sucho[ [luzówek, brak Baknienia, utrata masy wywoBane zaburzeniami naczyniowymi mózgu [2]. ciaBa i wiele innych. Skargi na rozmaite dolegliwo[ci somatyczne, mimo |e wystpuj niezale|nie od wie- OsBabienie i mczliwo[ ku, uwa|ane s za szczególnie typowe dla depresji Nale| do najczstszych dolegliwo[ci zgBasza- u osób w wieku podeszBym [3]. Czsto[ objawów nych przez chorych na depresj. Jednocze[nie nale|y towarzyszcych depresji przedstawia si nastpuj- pamita, |e czsto wywoBuje je choroba somatycz- co [31]: astenia  29%, ból gBowy  25%, koBata- na lub zaburzenia snu [2]. nie serca  17%, niesprecyzowane dolegliwo[ci bó- lowe  14%, zawroty gBowy  12%, bóle brzucha Spowolnienie ruchowe  11%, duszno[ci  10%, ból zlokalizowany  9%, Spowolnienie ruchowe to objaw  osiowy de- bóle pleców  7%, zaburzenia |oBdkowo-jelitowe presji [25], który wraz z obni|eniem nastroju i spo-  6%. Powy|sze objawy wystpujce u chorych wolnieniem toku my[lenia tworzy tak zwan  triad z zaburzeniami geriatrycznymi mog powodowa depresyjn . Nie zawsze jednak spowolnienie wywo- istotne pomyBki diagnostyczne. Szczególnie grozne Buje depresja. Jego przyczyn mog by choroby so- mo|e by przypisywanie wszelkich dolegliwo[ci cho- matyczne, zniedoB|nienie wynikajce z fizjologicz- rego rozpoznanej depresji bez podjcia próby znale- nego procesu starzenia si, a tak|e otpienie. Spo- zienia czy te| wykluczenia organicznego podBo|a wolnienie mo|e prowadzi do znacznego ogranicze- zgBaszanych dolegliwo[ci. Nie nale|y zapomina nia aktywno[ci, upo[ledzenia codziennych czynno[ci. o tym, |e u osób z depresj, zwBaszcza u starszych, W skrajnych wypadkach mo|e doj[ do znacznych wielokrotnie cz[ciej wystpuj choroby somatycz- ograniczeD dietetycznych, a nawet zaprzestania ne [27], które mog towarzyszy depresji bdz by przyjmowania pBynów i pokarmów. KraDcowo nasi- jej wyBczn przyczyn (tzw. depresje somatogen- lone spowolnienie prowadzi do osBupienia, czyli caB- ne). Jednocze[nie nierzadko lekarze  somatycy kowitego bezruchu. Stan ten stanowi bezpo[rednie z godn podziwu wytrwaBo[ci i uporem zlecaj cho- zagro|enie |ycia. remu na depresj kolejne badania diagnostyczne i mimo |e otrzymuj prawidBowe wyniki, przepisuj Lk i niepokój kolejne leki, niestrudzenie poszukujc organicznych Lk nale|y do podstawowych objawów depre- przyczyn zgBaszanych dolegliwo[ci. Nie dostrzegaj sji. Wystpuje u zdecydowanej wikszo[ci chorych. przy tym ewidentnych czasami objawów psychopa- W depresji endogennej bywa nazywany lkiem wol- tologicznych. Na depresyjne pochodzenie objawów nopByncym. Utrzymuje si niemal stale, wykazuje mo|e wskazywa ich dzienna zmienno[, zmniejsza- falujce nasilenie, mo|e osign znaczne rozmiary nie nasilenia z upBywem dnia oraz depresyjny lub dys- i ujawni si w sferze ruchowej (podniecenie) lub foryczny nastrój [3]. w postaci stanów paniki [29]. Posta depresji z nasi- lonym lkiem i niepokojem, przybierajcym nawet Skargi hipochondryczne form pobudzenia psychoruchowego, nosi nazw Polegaj na uporczywym zgBaszaniu obaw, l- depresji agitowanej i uwa|a si j za posta specy- ków dotyczcych mo|liwo[ci wystpowania jednej ficzn dla depresji wieku podeszBego [17]. Z niektó- lub wielu chorób somatycznych. Pacjent skar|y si rych badaD wynika, |e lk jest objawem wystpuj- na liczne dolegliwo[ci somatyczne i zazwyczaj do- cym cz[ciej u osób starszych z du| depresj [30]. maga si przeprowadzania kolejnych badaD diagno- W tym miejscu warto zwróci uwag na fakt, |e lk stycznych, nie dajc wiary ich prawidBowym wyni- towarzyszy równie| wielu chorobom somatycznym, kom [15]. Mog by one wyrazem istniejcych od na przykBad chorobie wieDcowej. Dolegliwo[ci zgBa- mBodo[ci zaburzeD nerwicowych. Skargi hipochon- 102 www.psychiatria.med.pl Jacek TurczyDski i Adam Bilikiewicz, Depresja u osób w podeszBym wieku dryczne nale| tak|e do czstych objawów depresji, stwierdziB, |e 30% samobójstw popeBniaj ludzie zwBaszcza u osób w podeszBym wieku [2]. Oczywi- powy|ej 65 roku |ycia, którzy stanowi 15% popu- [cie przed rozpoznaniem depresji konieczne jest lacji Anglii i Walii. Tragizm sytuacji pogBbia fakt, i| wcze[niejsze wykluczenie somatycznego podBo|a próby samobójcze osób starszych charakteryzuj si zgBaszanych dolegliwo[ci. W ci|szych postaciach znacznie wiksz  skuteczno[ci . O ile w grupie wie- depresji, w tak zwanej depresji psychotycznej, skargi kowej 20 40 lat co dwudziesta próba samobójcza hipochondryczne chorych mog przybra rozmiar koDczy si [mierci, o tyle w grupie powy|ej 60 roku urojeD. |ycia  co czwarta [35]. Jak sBusznie zauwa|a Krzy- miDski [3], próba samobójcza osób w podeszBym Urojenia wieku ma znacznie rzadziej charakter manipulacyj- Wystpuj w najci|szych postaciach depresji, ny   je[li stary czBowiek podejmuje prób samo- wedBug klasyfikacji ICD-10 w ci|kich epizodach de- bójcz, to znaczy, |e chce umrze . presyjnych z objawami psychotycznymi. Do najczst- Do najwa|niejszych czynników ryzyka samobój- szych urojeD depresyjnych nale| urojenia winy, stwa osób w podeszBym wieku nale| [10] czynniki grzeszno[ci, kary, zubo|enia. Za szczególnie charak- demograficzne: pBe mska, samotno[, stan wol- terystyczne dla depresji wieku podeszBego uznaje si ny, izolacja spoBeczna, [mier bliskiej osoby, prze- urojenia hipochondryczne oraz urojenia nihilistycz- prowadzka, oraz czynniki kliniczne: ujawnianie my- ne (zespóB Cotarda). W przypadkach szczególnie bo- [li i zamiarów samobójczych, anhedonia, nasilone gatej symptomatologii objawów psychotycznych objawy depresji (silne poczucie winy, beznadziejno[ci), mo|e doj[ do istotnych pomyBek diagnostycznych niska samoocena, uporczywa bezsenno[, dolegli- i rozpoznawania psychoz zwizanych z schizofreni wo[ci somatyczne, utrata masy ciaBa, przewlekBy ból. [16, 32]. Do czynników ryzyka mo|na jeszcze zaliczy dane z wywiadu, takie jak wcze[niejsze próby samobój- My[li i zamiary samobójcze cze oraz samobójstwa w rodzinie chorego [18]. Po- My[li i zamiary samobójcze nale| do typowych twierdzaj to cz[ciowo wyniki badaD Zweiga [36], objawów depresji, a [mier samobójcza bywa nie- który poddaB rocznej obserwacji grup 126 osób stety czsto tragicznym zej[ciem choroby. Ocenia si, w podeszBym wieku chorych na depresj. W tym cza- |e okoBo 20% osób popeBniajcych samobójstwa cier- sie 11 osób (8,7%) dokonaBo zamachów samobój- piaBo na depresj endogenn, a u blisko 100% wy- czych. Stwierdzono, |e w porównaniu z grup po- stpowaBy mniej lub bardziej nasilone objawy de- zostaBych chorych osoby dokonujce samobójstw presyjne [3]. Conwell [33] ocenia odsetek depresji miaBy wy|szy status socjoekonomiczny, w przeszBo[ci poprzedzajcej samobójstwo na 70%. Z badaD Cat- cz[ciej podejmowaBy próby samobójcze, w[ród tella bdcych analiz historii chorób 100 kolejnych krewnych obserwowano wikszy odsetek chorych psy- osób powy|ej 65 roku |ycia, które zginBy [mierci chicznie. Cz[ciej te| miaBy gorsz opiek ze strony ro- samobójcz, wynika, |e ponad 60% z nich zdradza- dziny i konflikty z jej czBonkami. Bo kliniczne objawy depresji. Warto zaznaczy, |e 65% tych osób byBo chorych somatycznie, 23% ho- Zaburzenia funkcji poznawczych spitalizowano w cigu 12 miesicy poprzedzajcych OsBabienie tempa procesów psychicznych (prze- samobójstwo, a 43% odwiedziBo lekarza rodzinne- jawiajce si spowolnieniem toku my[lenia, osBabie- go w cigu ostatniego miesica. Jedynie 25% otrzy- niem pamici, poczuciem niesprawno[ci intelektu) mywaBo leki przeciwdepresyjne, a zaledwie 14% mia- nale|y do typowych objawów depresji, niezale|nie Bo kontakt z psychiatr. od wieku chorego [18]. U osób w wieku podeszBym Powszechnie uznaje si podeszBy wiek za jeden stosunkowo czsto zaburzenia funkcji poznawczych z podstawowych czynników ryzyka samobójstw. wysuwaj si na pierwszy plan obrazu klinicznego. WedBug danych Zwiatowej Organizacji Zdrowia ry- Nierzadko imituj wrcz objawy otpienia, co bywa zyko samobójstw w[ród m|czyzn wzrasta wraz przyczyn wielu pomyBek diagnostycznych [20]. Za- z wiekiem. Jedynym wyjtkiem jest Polska z najwik- sadnicze ró|nice w obrazie klinicznym depresji i ot- szym ryzykiem samobójstwa u osób w wieku 45 54 lat pienia polegaj na tym, |e depresja pojawia si cy- [32]. W wikszo[ci krajów równie| w[ród kobiet klicznie, nie stwierdza si zmian w strukturze o[rod- mo|na zaobserwowa tak zale|no[. Do wyjtków kowego ukBadu nerwowego (OUN), obecne s typo- nale| Polska, kraje Skandynawii, Stany Zjednoczo- we zaburzenia snu, obni|enie nastroju, anhedonia, ne i Kanada z najwikszym odsetkiem samobójstw gorsze samopoczucie rano, silne poczucie choroby, w[ród osób poni|ej 75 roku |ycia. McClure [34] negatywna samoocena, lk endogenny, niepokój www.psychiatria.med.pl 103 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 2 oraz objawy wegetatywne. W otpieniu natomiast zale|nie od wieku w chwili zachorowania, pacjenci obserwuje si najcz[ciej powolny i postpujcy po- po 50 roku |ycia cz[ciej zdradzaj niepokój, trud- cztek, zmiany  organiczne w OUN, brak zaburzeD no[ci w zasypianiu i skargi hipochondryczne. Nato- snu, chwiejno[ nastroju, gorsze samopoczucie wie- miast chorzy z póznym pocztkiem choroby istotnie czorem, obni|enie krytycyzmu, dobr samoocen, cz[ciej zgBaszaj skargi hipochondryczne, dolegli- brak lku, dra|liwo[, a tak|e brak objawów wegeta- wo[ci somatyczne, spadek libido, poczucie winy tywnych [38]. Ponadto w depresji zaburzenia funkcji i my[li samobójcze. Cz[ciej te| ni| w pozostaBych poznawczych s wtórne do zaburzeD nastroju, chorzy grupach chorych stwierdza si rodzinne wystpo- niechtnie wspóBpracuj podczas badania. W ot- wanie depresji. Gurland [46] potwierdziB te dane pieniu z kolei zaburzenia nastroju s wtórne do za- jedynie w odniesieniu do nasilenia objawów hipo- burzeD funkcji poznawczych, chorzy chtnie wspóB- chondrycznych. Natomiast Musetti [47] poddaB pracuj, lecz uzyskuj nieprawidBowe wyniki w ba- szczegóBowej ocenie psychopatologicznej grup 400 daniu za pomoc skal sBu|cych do oceny funkcji po- chorych w ró|nym wieku, zwracajc uwag na ob- znawczych [38]. jawy uwa|ane za typowe dla osób starszych (m.in. W przypadku gdy zaburzenia funkcji poznaw- somatyzacja, skargi hipochondryczne, niepokój, czych wystpuj w przebiegu depresji i maj charak- objawy psychotyczne i przewlekBo[ przebiegu), ter odwracalny, to znaczy ustpuj w trakcie lecze- i nie znalazB |adnych istotnych ró|nic w obrazie kli- nia wraz z pozostaBymi jej objawami, u|ywa si ter- nicznym. StwierdziB jedynie wiksz liczb  czynni- minu pseudodemencji [10, 18]. Jest to pojcie nie- ków precypitujcych u osób po 65 roku |ycia. Rów- zbyt fortunne i wieloznaczne, dlatego te| coraz cz[- nie| w badaniach wBasnych nie stwierdzono istot- ciej u|ywa si okre[lenia  depresja z odwracalnym nych ró|nic w obrazie klinicznym depresji u osób otpieniem [38] czy te|  depresja z odwracalnymi w podeszBym wieku w porównaniu z osobami po- zaburzeniami funkcji poznawczych . ni|ej 65 roku |ycia [48]. Autorzy wielu badaD dochodz do wniosku, |e u chorych z depresj i z  odwracalnymi zaburzenia- mi funkcji poznawczych istnieje wielokrotnie wik- Etiologia i czynniki ryzyka sze ryzyko zachorowania na  nieodwracalne otpie- Tradycyjny podziaB zaburzeD depresyjnych kBa- nie ni| u chorych z  czyst depresj [39 43]. Gru- dzie nacisk na ich etiologi, co z kolei niesie za sob pa chorych z rozpoznaniem pseudodemencji obej- implikacje terapeutyczne. WedBug Pu|yDskiego [49] muje wiele osób, u których w cigu najbli|szych kil- mo|na wyró|ni: ku lat rozwinie si nieodwracalna demencja (mimo  depresje endogenne: w przebiegu chorób afek- pocztkowego ustpienia zaburzeD funkcji poznaw- tywnych i choroby schizoafektywnej; czych wraz z remisj objawów depresji).  depresje uwarunkowane przyczynami psycholo- gicznymi (psychogenne), do których zalicza si depresje reaktywne, depresje w reakcji |aBoby Odmienno[ obrazu klinicznego oraz depresje w przebiegu zaburzeD nerwicowych depresji osób w wieku podeszBym (?) i reakcji adaptacyjnych; Tradycyjne wyobra|enie o odmiennym obrazie  depresje somatogenne (organiczne), czyli depre- klinicznym depresji wieku podeszBego, jej charakte- sje wystpujce w przebiegu chorób organicznych rze hipochondrycznym bdz neurowegetatywnym mózgu, innych chorób somatycznych oraz depre- coraz cz[ciej poddaje si w wtpliwo[ [21]. Wyni- sje wywoBane stosowaniem leków i innych sub- ki badaD porównujcych obraz kliniczny u pacjen- stancji, depresje w przebiegu zatru i uzale|nieD. tów z ró|nych grup wiekowych s rozbie|ne i nie W psychiatrii amerykaDskiej znacznie wiksz wyja[niaj tego problemu [44]. wag przywizuje si do stosowania kryteriów Shulman (cytowany za Katon [10]) stwierdziB, objawowych. Na takich kryteriach opieraj si naj- i| u chorych na depresj w podeszBym wieku domi- nowsze systemy klasyfikacji zaburzeD psychicznych nuj subiektywne skargi na dra|liwo[, nerwowo[, DSM-IV i ICD-10. rzadziej natomiast obserwuje si typowe dla osób U osób w podeszBym wieku wbrew obiegowym mBodszych, stwierdzane obiektywnie, obni|enie na- opiniom czsto wystpuje nie tylko depresja o etio- stroju. Brown [45] w swej pracy porównaB obraz kli- logii endogennej czy somatogennej, ale tak|e psy- niczny depresji u chorych przed 50 rokiem |ycia oraz chogennej. Najcz[ciej jednak etiologia zaburzeD jest u chorych po 50 roku |ycia z wczesnym i z póznym mieszana i trudno oceni, który z czynników odgrywa pocztkiem choroby (po 50 r|.). StwierdziB, |e nie- decydujc rol. 104 www.psychiatria.med.pl Jacek TurczyDski i Adam Bilikiewicz, Depresja u osób w podeszBym wieku Istnieje dBuga lista czynników ryzyka depresji (16%) byBa znacznie wiksza w grupie osób starszych. u osób w podeszBym wieku. Do najwa|niejszych Baldwin [54] w trakcie trwajcej 42 104 miesicy z nich zalicza si [3, 10, 32]: obserwacji 100 osób z rozpoznaniem ci|kiej,  nie-  czynniki demograficzne (pBe |eDska), neurotycznej depresji stwierdziB dobre rokowanie  czynniki psychologiczne (straty bliskich osób, stra- (caBkowity brak objawów lub nawrót poprzedzo- ty materialne, ujemny bilans |yciowy), ny peBn remisj) u 58% chorych. Jedynie u 7%  czynniki spoBeczne (samotno[, osBabienie wizi objawy depresyjne utrzymywaBy si w sposób ci- rodzinnych, izolacja spoBeczna, trudna sytuacja gBy, bez jakiejkolwiek poprawy. Do czynników po- materialna, wa|ne wydarzenia |yciowe), garszajacych rokowanie Baldwin zaliczyB zBy stan  czynniki biologiczne (genetyczne, choroby soma- somatyczny i pBe msk. Z kolei Burvill [55] pod- tyczne, zmiany organiczne mózgu). daB 12-miesicznej obserwacji 103 chorych. Dobre rokowanie oceniono na 32 47% w zale|no[ci od przyjtych kryteriów poprawy. Hinrichsen [56] oce- Rokowanie niB po rocznej obserwacji rokowanie jako dobre ZwykBo si uwa|a, |e wraz z wiekiem rokowa- u 72% chorych. Brodaty [57] stwierdziB ustpienie nie co do ustpienia depresji si pogarsza. Kolejne objawów choroby u 41% chorych, przy czym [mier- epizody wydBu|aj si bdz te| nie dochodzi do peB- telno[ wynosiBa 16% (5%  zamach samobójczy, nej remisji objawów. Pogld taki byB rozpowszech- 11%  zgon z przyczyn naturalnych). Gorsze ro- niony w literaturze przedmiotu jeszcze kilkana[cie lat kowanie wizaBo si z wczesnym pocztkiem cho- temu. Obecnie coraz cz[ciej mo|na spotka si z opi- roby i wiksz liczb nawrotów. Reynolds [58] ni o równie dobrym rokowaniu co do wyleczenia epi- stwierdziB peBn remisj u 66,2% osób w podeszBym zodu depresyjnego niezale|nie od wieku chorego [19, wieku ([rednia wieku 67,9 lat) i u 57% osób mBo- 21]. Nie zmienia to niepodwa|anego jak dotd faktu dych ([rednia wieku 38,5 lat). zwikszonej [miertelno[ci w[ród osób w podeszBym Cole w swej pracy [59] przedstawiB przeprowa- wieku z depresj [50]. Przy czym tBumaczy si to du| dzon metod metaanalizy ocen wyników 12 ba- czsto[ci chorób somatycznych (w tym zmian orga- daD opublikowanych od stycznia 1981 do listopada nicznych CUN), które z jednej strony same w sobie s 1996 roku. Stwierdzono statystycznie znamienne ró|- przyczyn depresji, a z drugiej wpBywaj na wzrost nice pomidzy wynikami poszczególnych badaD. Na- [miertelno[ci w grupie osób starszych. tomiast wyniki metaanalizy wskazuj na dobre ro- Przekonanie o zBym rokowaniu w depresji kowanie (brak objawów po 24-miesicznej obserwa- u osób w podeszBym wieku byBo przez dBugi czas opar- cji) jedynie u 33% chorych, u kolejnych 33% utrzy- te na wynikach badaD Murphy [51], która poddaBa rocz- mywaBy si objawy depresji, [miertelno[ wyniosBa nej obserwacji 124 osoby w podeszBym wieku chore 21%. Wykazano, |e gorsze rokowanie wi|e si na depresj. Jedynie u 1/3 z nich doszBo do ustpienia z obecno[ci chorób somatycznych, zaburzeniami objawów depresji. ZBe rokowanie wizaBo si z du|ym funkcji poznawczych i z nasileniem depresji. pocztkowym nasileniem objawów choroby, zwBasz- Zdecydowana wikszo[ autorów zwraca uwa- cza obecno[ci urojeD, chorób somatycznych oraz g na czynniki pogarszajce rokowanie, do których wa|nymi wydarzeniami |yciowymi w okresie rocznej zalicza si nasilenie depresji, a zwBaszcza jej objawów obserwacji. Co ciekawe, brak oparcia spoBecznego nie somatycznych, wspóBistnienie chorób somatycznych wpBywaB na rokowanie. W kolejnym badaniu przepro- i zmiany organiczne centralnego ukBadu nerwowego wadzonym kilka lat pózniej [52] w trakcie 4-letniej (CUN). W pi[miennictwie mo|na jednak znalez pra- obserwacji Murphy wykazaBa zwikszon [miertelno[ ce, które nie potwierdzaj tych danych [60]. w grupie osób w podeszBym wieku z rozpoznaniem Jak wida z powy|szego zestawienia, wyniki depresji. Co prawda w grupie tej odnotowano tak|e badaD s bardzo ró|norodne i nie mo|na jednoznacz- zwikszony odsetek chorób somatycznych, ale stwierdzo- nie stwierdzi, czy rokowanie w depresji u osób no, |e wzrost [miertelno[ci byB od nich niezale|ny. w podeszBym wieku jest gorsze ni| w depresji u osób KraDcowo odmienne wyniki uzyskaB Meats [53], mBodszych. Wydaje si, |e na zró|nicowanie wyni- który porównaB rokowanie w depresji u ludzi star- ków mog wpBywa ró|ne kryteria poprawy lub jej szych (po 65 r|.) i mBodych (przed 65 r|.) podczas braku przyjmowane przez autorów. Jednocze[nie wy- rocznej obserwacji. Dobre rokowanie oceniB na 68% daje si, |e  nowsze badania wskazuj na lepsze w grupie osób starszych i 50% w grupie osób mBod- rokowanie ni| badania  starsze , czego przyczyn szych, za[ zBe rokowanie odpowiednio u 16% i 41% (!). mog by postpy w diagnostyce, a przede wszyst- Przy czym zgodnie z oczekiwaniami [miertelno[ kim w leczeniu depresji. www.psychiatria.med.pl 105 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 2 26. Gallo J.J., Rabins P.V. Depression without sadness: alternative PIZMIENNICTWO presentation of depression in late life. Am. Fam. Physician 1999; 60: 820 826. 1. Kanowski S. Age-dependent epidemiology of depression. Ge- 27. Katona C., Livingston G. Comorbid depression in older People. rontology 1994; 40 (supl. 1): 1 4. Martin Dunitz, Londyn 1997. 2. Evans M., Mottram P. Diagnosis of depression in elderly pa- 28. Small G.W. Recognition and treatment of depression in the tients. Advances in Psychiatric Treatment 2000; 6: 49 56. elderly. J. Clin. Psychiatry 1991; 52 (supl. 6): 11 22. 3. KrzymiDski S. Zaburzenia psychiczne wieku podeszBego. PZWL, 29. Pu|yDski S. red. Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993. Warszawa 1993. 30. Baldwin R.C., Tomenson B. Depression in late life. A compari- 4. Turrina C., Siciliani O., Dewey M.E., Fazzari G.C., Copeland son of symptoms and risk factors in early and late onset cases. J.R.M. Psychiatric disorders among elderly patients attending Br. J. Psychiatry 1995; 167: 649 652. an elderly day hospital; prevalance according to clinical dia- 31. Tebbs V.M., Martin A.J. Affective disorders in elderly: 1000-pa- gnosis (DSM-IIIR) and AGECAT. Int. J. Geriatr. Psychiatry 1992; tient GP trial on a new drug. Geriatr. Med. 1987; 17: 17 21. 7: 499 504. 32. Gottfries C.G., Karlsson I. Depression in later life. OCC Ltd. 5. Philips C.J., Henderson A.S. The prevalence of depression among Oxford 1997. Australian nursing home residents: results using draft ICD-10 33. Conwell Y., Duberstein P. R., Cox C., Herrmann J.H., Forbes and DSM-III-R criteria. Psychol. Med. 1991; 21: 739 748 N.T., Caine E.D. Relationships of age and axes I diagnoses in 6. Burn W.K., Davies K.N., McKenzie F.R., Brothwell J.A. The pre- victims of completed suicide: a psychological autopsy study. valence of psychiatric illness in acute geriatric admissions. Int. Am. J. Psychiatry 1996; 183: 1001 1008. J. Geriatr. Psychiatry 1993; 8: 171 174. 34. McClure G.M.G. Trends in suicide for England and Wales 1975 7. O Riordan T.G., Hayes J.P., Shelley R. The prevalence of de-  1980. Br. J. Psychiatry 1984; 144: 119 126. pression in acute geriatric medical assessment unit. Int. J. Ge- 35. Parkin D., Stengel E. Incidence of suicide attepts in an urban riatr. Psychiatry 1989; 4: 17 21. community. Br. Med. J. 1965; 133 138. 8. Macdonald A.J.D. Do general practitioners miss depression in 36. Zweig R.A., Hinrichsen G.A. Factors associated with suicide elderly patients? Br. Med. J. 1986; 292: 1365 1367. attepts by depressed older adults: a prospective study. Am. J. 9. Mulsant B.H., Ganguli M. Epidemiology and diagnosis of de- Psychiatry 1993; 150: 1687 1692. pression in late life. J. Clin. Psychiatry 1999; 60 (supl. 20): 9 15. 37. RadziwiBBowicz P., RadziwiBBowicz W. Zaburzenia funkcji poznaw- 10. Katona C.L.E. Depression in old age. John Wiley and Sons. Chi- czych w depresji i otpieniu. Dyskusje o depresji 2000; 13. chester 1994. 38. Roose S.R. Devanand D.P. The interface between dementia and 11. Beekman A.T., Copeland J.R., Prince M.J. Review of communi- depression. Martin Dunitz 1999. ty prevalence of depression in later life. Br. J. Psychiatry 1999; 39. Kral V.A., Emery O.B. Long-term follow-up of depressive pseu- 174: 307 311. dodementia of the aged. Can. J. Psychiatry 1989; 34: 445 12. Forsell Y., Winblad B. Incidence of major depression in a very  446. elderly population. Int. J. Geriatr. Psychiatry 1999; 14: 368 372. 40. Alexopulos G.S., Meyers B.S., Young R.C., Mattis S., Kakuma T. 13. Steffens D.C., Skoog I., Tschanz J.T., Plassman B.L., Wyse B.W., The course of geriatric depression with  reversible dementia : Welsh-Bohmer K.A., Breitner J.C.S. Prevalence of depression a controlled study. Am. J. Psychiatry 1993; 150: 1693 1699. and its treatment in an elderly population. The Cache County 41. Schoevers R., Beekman A.T.F., Jonker C., Deeg D.J.H., van Til- Study. Arch. Gen. Psychiatry 2000; 57: 601 607. burg W., Ader H.J., Schmand B. Depression and risk of cogni- 14. American Psychiatric Association Diagnostic and Statistical tive decline and Alzheimer s disease. Br. J. Psychiatry 2000; Manual of Mental Disorders, Fourth Edition. Washington D.C. 176: 568 575. 1994. 42. Schmand B., Jonker C., Geerlings M.I., Lindeboom J. Subjecti- 15. Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób Psychicz- ve memory complaints in the elderly: depressive symptoms nych i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesita. Uniwersy- and future dementia. Br. J. Psychiatry 1997; 171: 373 376. teckie Wydawnictwo Medyczne  Vesalius . Warszawa 1997. 43. Visser P.J., Verhey F.R., Ponds R.W., Kester A., Jolles J. Distinc- 16. Bilikiewicz A. Depresja u ludzi w wieku podeszBym. Lk i De- tion between preclinical Alzheimer s disease and depression. presja 1996; 1: 332 340. J. Am. Geriatr. Soc. 2000; 48: 479 484. 17. Bilikiewicz A., Strzy|ewski W. red. Psychiatria podrcznik dla 44. Caillaud E. Leczenie depresji wieku podeszBego. Dyskusje studentów medycyny. PZWL, Warszawa 1992. o depresji 1999; 5: 1 5. 18. Pu|yDski S. Depresje. PZWL, Warszawa 1988. 45. Brown R.P., Sweeney J., Loutsch E., Kocsis J., Frances A. Involu- 19. Muller-Spahn F., Hock C. Clinical presentation of depression tional melancholia revisited. A. J. Psychiatry 1984; 141: 24 28. in the elderly. Gerontology. 1994; 40 (supl. 1): 10 14. 46. Gurland B. J. The comparative frequency of depression in va- 20. Bidzan L. Ró|nicowanie pomidzy zespoBem depresyjnym rious adult age groups J. Gerontology 1976; 31: 283 292. a otpiennym. Psychiatria Pol. 1987; XXI, 6: 525 532. 47. Musetti L., Perugi G., Soriani A., Rossi V.M., Cassano G.B., 21. Lovestone S., Howard R. Depresja u osób w podeszBym wieku. Akiskal H.S. Depression before and after age 65. A re-exami- Via Medica, GdaDsk 1999. nation. Br. J. Psychiatry 1989; 155: 330 336. 22. Geiselmann B., Bauer M. Subtreshold depression in the elderly: 48. TurczyDski J. Obraz kliniczny depresji wieku podeszBego na pod- Qualitative or quantitative distinction? Compr. Psychiatry 2000; stawie wBasnych wieloletnich badaD. Rozprawa doktorska, 41 (supl. 1): 32 38. AMG, GdaDsk 2001. 23. Flint A.J., Rifat S.L. Two-year outcome of psychotic depression 49. Pu|yDski S. Depresje i zaburzenia afektywne. PZWL, Warszawa in late life. Am. J. Psychiatry 1998; 155: 178 183. 1996. 24. Simpson S., Baldwin R.C., Jackson A., Burns A. The differentia- 50. Pulska T., Pahkala K., Laippalla P., Kivela S.L. Major depression tion of DSM-III-R psychotic depression in later life from non- as a predictor of premature deaths in elderly people in Finland: psychotic depression: Comparisons of brain changes measu- A community study. Acta Psychiatr. Scand. 1998; 97: 408 411. red by multispectral analysis of magnetic resonance brain ima- 51. Murphy E. The prognosis of depression in old age. Br. J. Psy- ges, neuropsychological findings, and clinical features. Biol. chiatry 1983; 142: 111 119. Psychiatry 1999; 15: 193-204. 52. Murphy E., Smith R., Lindesay J., Slattery J. Increased mortali- 25. Bilikiewicz T. red. Psychiatria kliniczna. Wyd. VII zmienione. ty rates in late-life depression. Br. J. Psychiatry 1988; 152: PZWL, Warszawa 1988. 347 353. 106 www.psychiatria.med.pl Jacek TurczyDski i Adam Bilikiewicz, Depresja u osób w podeszBym wieku 53. Meats P., Timol M., Jolley D. Prognosis of depression in the 58. Reynolds III C.F., Frank E., Kupfer D.J., Thase M.E., Perel J.M., elderly. Br. J. Psychiatry 1991; 159: 659 663. Mazumdar S., Houck P.R. Treatment outcome in recurrent 54. Baldwin R.C., Jolley D.J. The prognosis of depression in old major depression: a post hoc camparison of elderly ( young age. Br. J. Psychiatry 1986; 149: 574 583. old ) and midlife patients. Am. J. Psychiatry 1996; 153: 55. Burvill P.W., Hall W.D., Stampfer H.G., Emmerson J.P. The pro- 1288 1292. gnosis of depression in old age. Br. J. Psychiatry 1991; 158: 59. Cole M.G., Bellavance F., Mansour A. Prognosis of depression 64 71. in elderly community and primary care populations: a syste- 56. Hinrichsen G.A. Recovery and relapse from major depressive matic review and meta-analysis. Am. J. Psychiatry 1999; 156: disorder in the elderly. Am. J. Psychiatry 1992; 149: 1575 1579. 1182 1189. 57. Brodaty H., Harris L., Peters K., Wilhelm K., Hickie I., Boyce P., Par- 60. Hinrichsen G.A., Hernandez N.A. Factors associated with re- ker G., Eyers K. Prognosis of depression in the elderly. A compari- covery from and relapse into major depressive disorder in the son with younger patients. Br. J. Psychiatry 1993; 163: 589 596. elderly. Am. J. Psychiatry 1993; 150: 1820 1825. www.psychiatria.med.pl 107

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Starzenie sie ukladu odpornosciowego a alergia u osob w podeszlym wieku, 2009
Odżywianie się osób w podeszłym wieku(1)
Zasady ĹĽywienia osĂłb w starszym wieku
Profilaktyka zaburzen depresyjnych wsrod mlodziezy w wieku 16 17 lat
Poziom niesprawności osób w starszym wieku jako wskazanie do wspierania opiekunów rodzinnych
Zaburzenia pamięci operacyjnej, funkcji wykonawczych i objawy depresji u osób z patologiczną otyłośc
Aktywizacja osób w starszym wieku
PROMOCJA JAKOŚCI ŻYCIA U OSÓB W STARSZYM WIEKU
Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
Problem aktów samobójczych wsrod osob w starszym wieku
Aktywność ruchowa a występowanie infekcji górnych dróg oddechowych u osób w starszym wieku
Depresyjne zaburzenia nastroju u osób w wieku podeszłym
Postawy osob w wieku podeszlym wobec wlasnej starosci
Zespoły pozapiramidowe u osób w wieku podeszłym

więcej podobnych podstron