ROBERT H. WINTHROP
DICTIONARY OF CONCEPTS IN CULTURAL ANTHROPOLOGY
Westport 1991
RODZINA
Grupa o zasadniczym znaczeniu, blisko związanych, współpracujących krewnych,
obejmująca dwa lub więcej pokoleń, której członkom (wyłączając powinowatych )
zabronione są związki seksualne.
Rodzina jest zarazem kluczową koncepcją antropologiczną, jak też silnie
oddziałującym symbolem w Zachodniej myśli społecznej. Dążenia do definicji
rodziny mającej porównawczą, międzykulturową ważność były komplikowane
przez założenia i wartości charakterystyczne dla społeczeństw euro -
amerykańskich. To hasło daje przegląd rozwoju problemu rodziny jako kategorii
analitycznej, łącznie z powiązanymi z nią kwestiami takimi jak sposoby
zamieszkiwania, różnica między rodziną i grupą domową [household] oraz zakaz
kazirodztwa.(& )
Złożoność koncepcji rodziny odzwierciedlają sposoby jej użycia w języku
angielskim. Jej znaczenia obejmowały:
1) te odwołujące się do pochodzenia od wspólnego przodka, czyli lineaż (od pocz.
XV w.);
2)  grupę osób które mieszkają w jednym domu lub pod wodzą jednej głowy
[rodziny], włączając w to rodziców, dzieci, służbę etc. , czyli grupę domową (od
poł. XVI w.); oraz:
3)  jednostkę uformowaną przez tych, którzy są blisko (tzn. ściśle) złączeni prz ez
krew lub powinowactwo (od końca XVII w.), znaczenie najbliższe nowoczesnemu
użyciu antropologicznemu. Rodzina, przynajmniej w tym ostatnim rozumieniu,
oznacza szereg osób połączonych więziami pokrewieństwa, wystarczająco bliskich
w swych związkach, by utworzyć kooperacyjną jednostkę.
Poszczególne wysiłki antropologiczne dotyczące definicji rodziny wskazują
na rozległość skali omawianych problemów. Robert Lowie definiował rodzinę jako
 grupę obejmującą parę małżeńską oraz jej dzieci , twierdząc, że t worzy ona
możliwą do wyróżnienia jednostkę we wszystkich społeczeństwach, niezależnie od
innych zasad pokrewieństwa.  Mąż, żona oraz niedorosłe dzieci wszędzie stanowią
jednostkę oddzieloną od reszty społeczności (Lowie 1920). Zostało to powtórzone
 2
w stwierdzeniu Malinowskiego z 1930 r.:  Rodzina jest zawsze instytucją
domową par excellance (Goody 1958).
Tego rodzaju stwierdzenia pomijają kwestię, dlaczego odrębna społeczna
jednostka tego rodzaju powinna istnieć. To podejście najczęściej atakowano za
postulowanie istnienia funkcji uniwersalnie wypełnianych przez rodzinę. Na
przykład we wpływowej pracy Murdocka Social Structure rodzinę definiuje się
jako  grupę społeczną którą cechuje wspólne zamieszkanie, wsp ółpraca
ekonomiczna oraz reprodukcja. Obejmuje ona dorosłych obojga płci, z których co
najmniej dwoje utrzymuje społecznie akceptowane relacje seksualne, oraz jedno
lub więcej dzieci, własnych lub adoptowanych, współżyjących ze sobą seksualnie
dorosłych (Murdock 1949). Murdock widział w dwupokoleniowej (lub nuklearnej)
rodzinie  uniwersalny ludzki sposób społecznego grupowania się , wypełniający
cztery absolutnie konieczne funkcje,  seksualną, ekonomiczną, reprodukcyjną i
edukacyjną (Murdock 1949).
Warianty strukturalne
Póz
niejsze badania silnie kwestionowały założenie, że rodzina nuklearna
stanowi podstawową jednostkę pokrewieństwa we wszystkich społeczeństwach.
Jakkolwiek więzi mąż/żona i rodzice/dzieci można traktować jako niemal
uniwersalne, nie są one powiązane na tyle logicznie, by uformować odrębną
rodzinę nuklearną. Owe więzi istnieją raczej w obrębie szerszej struktury relacji,
tak pozytywnych jak i negatywnych: relacji pokrewieństwa/powinowactwa
rozwijanych na podstawie zasad pochodzenia, małżeństwa, klasyfikacji
pokrewieństwa oraz wspólnego zamieszkania; ale też relacji unikania wymaganych
przez reguły egzogamii (małżeństwa poza grupą) i zakazy seksualne (zakaz
kazirodztwa).
Efektem jest wielka różnorodność struktur rodzinny, opartych na więziach
między szeregiem pokoleń (rodzina rozszerzona), między szeregiem partnerów w
małżeństwie (rodzina poligamiczna), lub wielu współpracującymi jednostkami
nuklearnymi, połączonymi pochodzeniem od jednego z rodziców (rodzina
kolateralna). To może wytwarzać wiele specyficznych form. Ponadto jednostka
rodzinna nie musi opierać się na więzi małżeńskiej (czyli mąż/żona), choć euro-
amerykańska praktyka tak zabarwiła nasze rozważania teoretyczne, że, jak mówił
Ralph Linton,  mamy skłonność do myślenia o małżeństwie i rodzinie jako
nierozłącznie związanych . Wiele społeczeństw, tworząc strukturę jednostki
rodzinnej, kładzie główny nacisk raczej na związki krwi (Linton 1936).
 3
Zamieszkanie i grupa domowa
Jednym z najbardziej podstawowych pytań formułowanych w terenowej
etnografii jest fizyczna organizacja jednostki rodzinnej, kwestia wzorów
rządzących zamieszkaniem. Ponieważ umiejscowienie jednostki rodzinnej ma
ważne konsekwencje logistyczne, historia badań wzorów zamieszkania jest długa:
na przykład Edward Tylor (1832-1917) badał powiązania między zamieszkaniem i
takimi zwyczajami jak unikanie krewnych i teknonimia (nazywanie rodzica po
dziecku). Antropologowie tradycyjnie analizow ali zamieszkanie w powiązaniu z
małżeństwem, opierając się na grupie krewniaczej z którą zamieszkuje nowo
zaślubiona para.
Efektem tego podejścia jest kilka podstawowych wzorów: zamieszkanie z
żoną (rezydencja uxorilokalna), gdzie para przebywa z grupą rodzinną żony;
zamieszkanie z mężem (rezydencja virilokalna), gdzie żyją z rodziną męża;
zamieszkanie neolokalne (rezydencja neolokalna), gdzie zakładana jest nowa i
niezależna grupa domowa. Tam, gdzie zamieszkanie odzwierciedla dominację
unilinearnego systemu dziedziczenia, można użyć starszej terminologii:
patrylokalność opisuje zamieszkanie z ojcem męża w systemie patrylinearnym;
matrylokalność opisuje zamieszkanie z matką żony w systemie matrylokalnym.
Taka klasyfikacja może być jednak myląca, dlatego zaproponowan o kilka
alternatywnych podejść do analizy rodziny i zamieszkania.
(1) Paul Bohannon proponuje opisywanie wzorów zamieszkiwania w
kategoriach  podstawowej dla domowego grupowania się relacji rodzinnej : takiej
relacji, która jest w danym społecz eństwie najwyżej wartościowana i
najprawdopodobniej przeważy w razie konfliktu. Większość jednostek rodzinnych
opiera się na jednej z pięciu relacji: mąż -żona, ojciec-syn, matka-córka, ojciec 
córka lub brat-siostra. W wielu społeczeństwach związki lineażow e wyrażone w
relacji ojciec-syn lub matka-córka mogą przyćmiewać związek małżeński: na
przykład wśród Basoga w Afryce Wschodniej  silna jest solidarność
egzogamicznych patrylineaży a rodziny nuklearne mają tendencje do stanu
rozdarcia przez kolidujące ze sobą powinności małżonków (Levy and Fallers).
Grupa domowa oparta na pochodzeniu od jednego z rodziców [sibling] typowa dla
tradycyjnych Ashanti jest ilustracją innej formy organizacji rodzinnej (Bender).
(2) Według Donalda Bendera, analizy etnograficzne mo żna udoskonalić
rozróżniając trzy kategorie powszechnie włączane do pojęcia rodziny: rodzinę w
ścisłym znaczeniu, jako relację opartą na bliskich więziach pokrewieństwa; współ -
 4
zamieszkanie, jako relację fizycznej, przestrzennej bliskości; oraz jednostkę
domową, jako stosunek współpracy zaspokajający  codzienne potrzeby życiowe,
łącznie z dostarczaniem i przygotowywaniem żywności oraz opieką nad dziećmi .
Na przykład Mundurucu tradycyjnie wykorzystują dwa rodzaje jednostek
zamieszkiwania: jedną dla dorosłych mężczyzn, inną dla kobiet i dzieci. Ponieważ
mąż dostarcza żonie ryb i zwierzyny, rodzina nuklearna funkcjonuje jako jednostka
domowa, lecz nie oparta na współ-zamieszkaniu.
(3) Meyer Fortes i inni antropologowie z Cambridge podkreślali dynamiczny
charakter grup domowych. Z tej perspektywy dominująca kompozycja grupy
domowej i wzór zamieszkiwania dostrzeżone w danym społeczeństwie nie powinny
być reifikowane i traktowane jako stałe własności kultury. Tym samym
różnorodność form rodziny nie stanowi odstępstwa od kulturowo  poprawnego
wzorca, lecz wyraz  etapów w cyklu rozwoju spójnej rodziny . Mówiąc o Tallensi
z Afryki Zachodniej Fortes pisał (1949) :  Grupa domowa rozwija się, zmienia i
rozwiązuje wraz z cyklem rozwoju lineażu .
Tabu kazirodztwa
Kazirodztwo oznacza zakazane stosunki seksualne z członkami rodziny;
zwykle uważa się że obejmuje ono krewnych w obrębie rodziny nuklearnej i
zmieniający się szereg krewnych z rodziny rozszerzonej i bocznej, często
obejmujący powinowatych. Zakaz kazirodztwa jest najwyraz
niej kulturowo
uniwersalny, chociaż zestaw krewnych uważanych za obejmowanych zakazem
różni się istotnie zależnie od kultury. Oznacza to, że w jego najwęższym
rozumieniu pewne kultury stosują piętno kazirodztwa jedynie dla stosunków
seksualnych między bezpośrednimi krewnymi w rodzinie; w najszerszym
rozumieniu jest ono stosowane  poza krewnych z którymi może być dostrzeżony
rzeczywisty związek genealogiczny, tak jak w przypadku klanów, fratrii i m oiet.
Jednak zakaz kazirodztwa w obrębie rodziny wydaje się tworzyć zarazem
emocjonalny jak i teoretyczny rdzeń tego zjawiska. Rodzina jest w pewnym sensie
definiowana przez dwie dopełniające się wartości kulturowe: w sposób pozytywny
przez to, co Fortes określił jako  aksjomat przyjaznych stosunków , wymóg by
interakcje między bliskimi krewnymi przebiegały w oparciu o zaufanie i
solidarność; zaś w sposób negatywny przez tabu kazirodztwa, wymaganie, by
uczuciowa siła seksualności była skierowana na zewnątrz, raczej poszerzając niż
zacieśniając więzi życia społecznego.
(& )
 5
Rodzina i struktura społeczna
Badania antropologiczne ukazują złożoność i przystosowawcze zdolności
rodziny, jeśli rozpatrywana jest ona z perspektywy porównawczej. Jeśli
definiujemy rodzinę jako grupę o zasadniczym znaczeniu blisko związanych,
współpracujących ze sobą krewnych, obejmującą dwa lub więcej pokoleń, wówczas
instytucja ta jest wysoce zróżnicowana, jej struktura i funkcje różnią się w
zależności od społeczeństwa. Kwestia uniwersalności rodziny utorowała drogę
bardziej płodnym problemom: relacje między przymusami adaptacyjnymi i
wzorami rządzącymi zamieszkiwaniem, między centralnymi grupami krewniaczymi
i szerszymi strukturami krewniacz ymi oraz między funkcjonującą grupą domową i
więziami małżeństwa.
Badania nad tymi problemami odmieniły tradycyjne spojrzenie na rodzinę
jako na egzystującą w wyodrębnionej domowej sferze służącej wychowywaniu,
analitycznie rozłącznej z szerszymi porządka mi o charakterze politycznym i
ekonomicznym. Jak zauważa Sylvia Yanagisako,  Jednostki które określamy jako
rodziny, w sposób niezaprzeczalny są związane z czymś więcej niż prokreacja i
socjalizacja. W równym stopniu dotyczą produkcji, wymiany, władzy, nier ówności
i statusu. Ponieważ teoria antropologiczna tradycyjnie postrzegała sferę domową
jako dziedzinę tożsamości i odpowiedzialności kobiecej, tego rodzaju
przewartościowania natury rodziny mają szerokie konsekwencje dla
międzykulturowych badań nad płcią kulturową.
Tłum. robocze. Andrzej Perzanowski