Język badań społecznych
Wstęp
1. Poznawcze i komunikacyjne funkcje języka
1.1. Pojęcia w naukach społecznych
1.2. Definicje w naukach społecznych
2. Dwa poziomy języka nauki język obserwacji i język teorii
2.1. Konkretyzacja i operacjonalizacja pojęć
2.2. Wskazniki
2.3. Rodzaje wskazników
3. Pomiar (poziom nominalny, poziom porządkowy, poziom interwałowy, poziom ilorazowy)
4. Skale badawcze
5. Twierdzenia
5.1. Twierdzenia analityczne i syntetyczne
5.2. Twierdzenia jednostkowe, ogólne i szczegółowe
5.3. Prawa nauki i generalizacje
5.4. Twierdzenia probabilistyczne i korelacyjne
6. Spór dotyczący wartości w naukach społecznych
6.1. Wpływ wartości na naukę i problem obiektywności w badaniach naukowych
6.2. Relatywna ocena wartościująca i kategoryczna ocena wartościująca
Bibliografia
Wstęp
Podstawowym celem dydaktycznym modułu drugiego jest zbudowanie mapy po-
jęciowej współczesnego języka badań społecznych. Studenci powinni nabyć umie-
jętność rozumienia podstawowych terminów w naukach społecznych wraz z moż-
liwością ich samodzielnego opisu, interpretacji i analizy. Po zakończeniu tej części
kursu studenci powinni móc samodzielnie stawiać pytania badawcze oraz przekła-
dać je na język badania w procesie konkretyzacji i operacjonalizacji pojęć. Studenci
powinni także zdobyć umiejętność orientacji w najważniejszych stanowiskach do-
tyczących wartościowania w naukach społecznych.
2
1. Poznawcze i komunikacyjne
funkcje języka
1.1. Pojęcia w naukach społecznych
Zdaniem Stanisława Ossowskiego język nauki jest językiem treści pojęciowych. Ję-
zyk danej dyscypliny to przede wszystkim zbiór pojęć dla niej charakterystyczny
oraz zbiór odpowiadających im terminów.
Pojęcia
Dla rozumienia pojęcia nie jest potrzebny język. Pojęcia mogą być przekazywane lu-
dziom upośledzonym, np. osobom niemym lub niewidomym, a także zwierzętom.
Pojęcie to pewna abstrakcja, symboliczna reprezentacja obiektu, do którego pojęcie
się odnosi. Pojęcia nie istnieją w rzeczywistości jako zjawiska empiryczne, są jedy-
nie symbolami tych zjawisk.
Traktowanie pojęć jako zjawisk rzeczywistych prowadzi do fałszywej konkretyzacji,
czyli do traktowania abstrakcji jako rzeczywistości, a nie jako wytworu myślenia.
Dlaczego pojęcia są tak ważne w nauce?
1. Umożliwiają komunikację między uczonymi.
2. Dzięki pojęciom jesteśmy w stanie klasyfikować własne doświadczenia badaw-
cze i je uogólniać.
3. Pojęcia określają nasz sposób patrzenia na zjawiska, które realnie występują.
4. Pojęcia wchodzą w skład teorii.
Związki pojęć z terminami mają charakter konwencjonalny, tzn. związki te zostały
ustalone na pewnym etapie rozwoju danej dyscypliny naukowej lub po prostu na
pewnym etapie rozwoju kultury.
1.2. Definicje w naukach społecznych
Język nauki musi spełniać pewne rygory logicznej poprawności aparatura poję-
ciowa musi być zdefiniowana (Ajdukiewicz, 1965: 62 85).
Definicja składa się z trzech elementów:
definiendum czyli wyrazu definiowanego,
spójnika definicyjnego łączącego wyraz definiowany i człon definiujący (naj-
częściej w postaci wyrażenia jest to ),
definiens członu definiującego, wolnego od wyrazu definiowanego.
Przykład definicji
Rektor (definiendum) jest to (spójnik definicyjny) najwyższy urząd uniwersytecki
(definiens).
3
Definicja może zawierać:
1. Pełną treść terminu.
To jest zbiór wszystkich cech przysługujących wspólnie wszystkim desygnatom
danej nazwy (przy pewnym jej znaczeniu).
2. Treść charakterystyczną.
1
Zbiór cech, że każdy desygnat1 danej nazwy posiada każdą z tych cech i tylko de- To, do czego dana nazwa
sygnaty danej nazwy posiadają każdą z cech tego zbioru. Treść charakterystycz- nas odsyła, np. desygnatem
nazwy pies jest każda isto-
na wyznacza jednoznacznie zakres nazwy. W treści pełnej zawarta jest treść cha-
ta noszÄ…ca cechy gatunkowe
rakterystyczna.
tego zwierzęcia.
Treść charakterystyczna może być pleonastyczna, tzn. może ona zawierać więcej
cech, niż jest to potrzebne dla scharakteryzowania zakresu danej nazwy.
3. Treść konstytutywną.
Treść charakterystyczna, która nie jest pleonastyczna, to treść konstytutyw-
na. Treść konstytutywna to zbiór cech stanowiących minimum definicyjne, ze
względu na jednoznaczne wyznaczenie zakresu danej nazwy.
Rodzaje definicji:
1. Definicje nominalne definicje jako środek przekładu językowego.
2. Definicje realne definicje jako charakterystyka przedmiotów.
3. Definicje arbitralne (syntetyczne) definicje jako postulat języka.
4. Definicje ostensywne (deiktyczne) definicje przez wskazanie.
1. Definicja nominalna
Określa znaczenie językowe danego terminu. Ma uczynić wyraz dla odbiorcy
niezrozumiały zrozumiałym. To taka wypowiedz, która pozwala przekładać
zdania zawierajÄ…ce wyraz definiowany na zdanie od tego wyrazu wolne. W za-
kres definicji nominalnych mogą wchodzić definicje sprawozdawcze i projektują-
ce. Definicje nominalne mogą być zdaniem w sensie logicznym lub nie.
Uwaga: Zdanie w sensie logicznym daje się określić w kategoriach prawda fałsz.
2. Definicja realna
Jest to jednoznaczna charakterystyka jakiegoś obiektu, który symbolizuje to sło-
wo. Definicję realną można stworzyć wtedy, gdy znany jest zakres terminu. Jest
to zdanie w sensie logicznym. Opis może być prawdziwy lub fałszywy opis
pewnych obiektów z punktu widzenia cech dla nich charakterystycznych.
3. Definicja sprawozdawcza (analityczna)
Zdaje sprawę z tego, jak dany termin bywa rozumiany przez różnych ludzi. To swe-
go rodzaju opis obyczaju językowego. Są to zawsze zdania w sensie logicznym.
4. Definicja projektujÄ…ca
Postuluje wprowadzenie określonego terminu w przyszłości. Definicje projektu-
jące wiążą się często z rozwojem technologicznym i koniecznością nazwania do-
tychczas nieznanych zjawisk, właściwości, stanów rzeczy.
5. Definicja arbitralna (syntetyczna)
Możliwa do określenia w związku z podziałem na definicje sprawozdawcze
i projektujące. Definicje projektujące to właśnie definicje arbitralne. Nie są zda-
niami w sensie logicznym, zalecają sposób użycia danego terminu.
6. Definicja regulujÄ…ca
Bierze pod uwagę zastane znaczenie, częściowo je modyfikując. Jest to znaczenie
nieco inne, ale genetycznie zwiÄ…zane ze znaczeniem pierwotnym. Nie sÄ… to zda-
nia w sensie logicznym.
4
7. Definicja równoważnościowa (równościowa)
Zakres definiensu jest równy zakresowi definiendum. Definicja taka zawiera
warunek konieczny i zarazem wystarczający do tego, by ten określony przed-
miot uznać za desygnat danego pojęcia.
8. Definicja czÄ…stkowa
Podaje tylko jeden z tych warunków, a zakres definiensu i definiendum nie ma
charakteru równościowego.
9. Definicje probabilistyczne
Definicje probabilistyczne odwołują się do warunku koniecznego. Czasem jest
tak, że posiadanie jakiejś cechy zawartej w definiensie powoduje określone
prawdopodobieństwo, że przedmioty charakteryzujące się tą cechą należą do
zakresu danego pojęcia. Takie definicje nazywa się właśnie definicjami proba-
bilistycznymi. Prawdopodobieństwo może być wyrażone liczbowo, ale nie jest
to warunek konieczny.
10. Definicje operacyjne (związane z operacyjną teorią pojęć)
Zdefiniować pojęcie za pomocą tej definicji to określić je w terminach obserwa-
cyjnych i pomiarowych oraz na podstawie wyników tych obserwacji i pomia-
rów, wystarczających do tego, by stwierdzić, że występuje dane zjawisko. Ter-
miny sformułowane poprzez wykorzystanie definicji operacyjnej nie posiadają
innego znaczenia niż to, które nadają im operacje badawcze.
5
2. Dwa poziomy języka nauki
język obserwacji i język teorii
W koncepcji Rudolpha Carnapa język obserwacji miał składać się z pojęć obejmu-
jących zjawiska i zdarzenia obserwowane bezpośrednio.
Język teorii składa się natomiast z pojęć obejmujących zjawiska hipotetyczne, któ-
rych istnienie postulujemy po to, by wyjaśnić zjawiska obserwowane bezpośrednio.
Pojęcia obu poziomów łączą tzw. reguły odpowiedniości, określające z jednej stro-
ny sens teoretyczny terminów języka obserwacji, a z drugiej sens empiryczny
terminów języka teorii.
Metodologowie wyróżnili dwie kategorie terminów teoretycznych:
1. Abstrakty.
Pojęcia teoretyczne, które definicyjnie są w pełni redukowalne do pewnego ze-
społu cech obserwacyjnych i względem języka obserwacji są jedynie na wyższym
poziomie abstrakcji.
2. Konstrukty hipotetyczne.
Kategoria pojęć, w których obok mniej lub bardziej pośredniego odniesienia do
cech obserwacyjnych występuje pewne nadznaczenie teoretyczne, już zupeł-
nie niesprowadzalne do cech obserwacyjnych i bardzo ważne w procesie ich wy-
jaśniania.
2.1. Konkretyzacja i operacjonalizacja pojęć
W naukach społecznych przyjęło się, że istnieje konieczność przejścia z poziomu
pojęciowo-teoretycznego na poziom obserwacyjno-empiryczny. Poziom adekwat-
nego i właściwego przechodzenia z jednego poziomu na drugi to centralny poziom
metodologiczny.
Istnieje zatem podział na definicje empiryczne i teoretyczne, a równocześnie pro-
blem przechodzenia z jednego poziomu na drugi.
W związku z tym możemy mówić o dwóch procesach: konkretyzacji i operacjona-
lizacji. Konkretyzacja to sprowadzanie sensu używanych w badaniu pojęć do kon-
kretnych zjawisk. Operacjonalizacja to konkretne zabiegi i procedury badawcze.
W związku z problemem adekwatnego przechodzenia z poziomu pojęciowo-teore-
tycznego na poziom obserwacyjny na gruncie metodologii badań społecznych mo-
żemy mówić o dwóch podejściach:
1. Pierwsza strategia bliższa jest operacyjnej teorii pojęć. Oznacza to, że mamy
ogólną definicję i od razu przechodzimy do procesu operacjonalizacji. To proce-
dura operacjonalizacji nadaje sens danemu terminowi. Pojęcie zostaje zoperacjo-
nalizowane, jeśli znane są reguły obserwacji i pomiaru, np. pytania w kwestio-
nariuszu wywiadu sÄ… wskaznikami.
6
2. Druga strategia bliższa jest koncepcji Rudolpha Carnapa. Badacze stosują tutaj
definicje teoretyczne, empiryczne i definicje operacyjne. Operacjonalizacja jest
zawsze poprzedzona konkretyzacją i doborem wskazników. Wskazniki wprowa-
dza siÄ™ dopiero po procesie konkretyzacji.
2.2. Wskazniki
Z omówionymi dwiema strategiami dotyczącymi problemu przechodzenia z pozio-
mu pojęciowo-teoretycznego na poziom obserwacyjno-empiryczny wiążą się ana-
logicznie dwie strategie dotyczÄ…ce wskaznikowania:
1. W pierwszym podejściu wskaznikowanie jest elementem operacjonalizacji łą-
czy wskaznikowanie z odpowiedziami na pytania.
2. W podejściu drugim wskaznikowanie traktowane jest jako rodzaj analizy po-
średniej, czyli analizy obarczonej błędem.
Czym jest wskaznik?
Wskaznikiem zjawiska Z nazwiemy takie zjawisko W, na podstawie zajścia którego
wnioskujemy z wystarczająco dużym prawdopodobieństwem, iż zaszło zjawisko Z
(Nowak, 1965: 202).
Zmienna wskazywana to indicatum.
W określonym badaniu możemy np. chcieć określić stopień identyfikacji uczniów
ze szkołą. Będziemy zatem poszukiwać wskazników, które powiedzą nam coś o tym
stopniu identyfikacji. Poszukiwany stopień identyfikacji to właśnie zmienna wska-
zywana, czyli indicatum.
ZwiÄ…zek wskaznika z indicatum jest zawsze zwiÄ…zkiem probabilistycznym, a nie
bezwyjątkowym, i im związek ten jest silniejszy, z tym większym prawdopodobień-
stwem wnioskujemy o wystÄ…pieniu indicatum w oparciu o wystÄ…pienie wskazni-
ka. Wysokość tego prawdopodobieństwa relatywizuje się zawsze do celu badania,
a pojęcie wskaznika i indicatum mają sens jedynie w danym procesie badawczym.
Ważne cechy procedury wskaznikowania:
1. Zdaniem Jana Lutyńskiego (Lutyński, 1994) wskaznik i indicatum muszą być
zjawiskami różnymi, co nie wyklucza, że wskaznik może stanowić część defi-
niensu indicatum.
2. Wskaznik i indicatum należą do tej samej ontologicznej klasy zjawisk.
3. Wyklucza się, by odpowiedz na pytanie traktować jako wskaznik. Odpowiedz ta
dostarcza tylko informacji o zjawisku, które może być wskaznikiem mówiącym
nam coÅ› o indicatum.
4. Na układ wskaznika i indicatum trzeba patrzeć jak na układ dwóch zmiennych.
Zmienne mają wartości. Między wartościami tych zmiennych musi występować
odpowiedniość.
5. Dla jednego indicatum można dobrać kilka wskazników. Wiąże się to z proble-
mem określenia odpowiedniości między indicatum a różnymi wskaznikami.
7
2.3. Rodzaje wskazników
Wyczerpującą klasyfikację wskazników zaproponował Tadeusz Pawłowski (Paw-
Å‚owski, 1969).
Pierwsza grupa wskazników to wskazniki definicyjne i rzeczowe.
Możemy mówić o następujących kryteriach podziału:
1. Podział ze względu na charakter związku łączącego wskaznik z indicatum:
zwiÄ…zek semantyczny,
zwiÄ…zek rzeczywisty (rzeczowy).
2. Podział ze względu na zdanie wprowadzające wskaznik:
definicja,
twierdzenie empiryczne (twierdzenie oparte na doświadczeniu).
Wskazniki definicyjne:
zwiÄ…zek semantyczny,
definicja (definicja w tym przypadku może mieć charakter cząstkowy).
Wskazniki rzeczowe:
zwiÄ…zek rzeczowy,
twierdzenie empiryczne.
Twierdzenie empiryczne może mieć różny charakter. Nie musi wprost mówić o sile
związku między wskaznikiem a indicatum.
Jan Lutyński (Lutyński, 1994) zaproponował, by od zdania wprowadzającego
wskaznik odróżnić zdanie uzasadniające wskaznik w tym zdaniu siła związku
musi być określona.
Podział wskazników rzeczowych według Stefana Nowaka (Nowak, 1965)
Podział ze względu na charakter indicatum (zjawiska obserwowalne zjawiska nie-
obserwowalne):
1. Jeżeli indicatum posiada charakter zjawiska obserwowalnego, to mówimy
o wskazniku empirycznym.
2. Jeżeli indicatum posiada charakter zjawiska empirycznego, to mówimy o wskaz-
niku inferencyjnym.
Jakie zjawisko traktujemy jako wskaznik?
Wymagania, które musi spełniać zjawisko, aby być uważane za wskaznik:
1. Musimy być w stanie scharakteryzować dane zjawisko jako wskaznik. Dane zja-
wisko musi być scharakteryzowane w języku zmiennych.
2. Musimy być pewni, że wystąpienie danego zjawiska da się stwierdzić. Stwierdze-
nie nie powinno być obarczone zbyt dużym błędem i powinno być pewne.
Wymagania pozwalające określić wartości procedury wskaznikowania:
1. Indicatum też powinno być scharakteryzowane wyliczenie stanów rzeczy
składających się indicatum (należy wyliczyć wartości zmiennej, która to indica-
tum reprezentuje).
2. Powinniśmy wskazać te stany rzeczy w przypadku wskaznika i indicatum, które
sÄ… sobie wzajemnie przyporzÄ…dkowane.
3. Charakterystyka indicatum musi być częściowo niezależna od charakterystyki
wskaznika (bogatsza treściowo).
Jeśli między wartościami wskaznika i indicatum zachodzą relacje, to taki wskaznik
nazywamy wskaznikiem arbitralnym.
Jeśli badacz dołącza jakościową charakterystykę związku, to taki wskaznik nazy-
wamy wskaznikiem zinterpretowanym.
8
Jeśli potrafimy liczbowo określić siłę związku, tzw. moc rozdzielczą, to ten wskaz-
nik nazywamy wskaznikiem uzasadnionym.
Spełnienie tego ostatniego warunku wymaga odwołania się do badań (jest to bar-
dzo rzadki przypadek).
Inna typologia wskazników:
1. Wskazniki właściwe są to wskazniki uzasadnione.
2. Wskazniki rzekome (pseudowskazniki). Nie spełniają żadnych założeń:
indicata nie sÄ… zdefiniowane,
bez żadnego uzasadnienia przyjmuje się, że można je zbadać za pomocą
wskazników,
badacz nie zastanawia się nad tym, co właściwie bada,
nieznane są relacje między wskaznikiem a indicatum.
3. Wskazniki ułomne arbitralne albo zinterpretowane.
9
3. Pomiar (poziom nominalny, poziom
porządkowy, poziom interwałowy,
poziom ilorazowy)
W badaniach społecznych bardzo często mamy do czynienia z procedurą mierze-
nia, czyli przyporzÄ…dkowywaniem liczb badanym obiektom. Ta sama liczba zosta-
je przypisana obiektom, które pod jakimś względem uważamy za jednorodne, zaś
niejednorodnym obiektom przypisuje się różne liczby.
Matematyczna teoria pomiaru
Pomiar to przyporządkowywanie zbiorowi mierzonych obiektów zbioru liczb rze-
czywistych w taki sposób, by stosunki i operacje na liczbach odpowiadały izomor-
ficznie stosunkom i operacjom na mierzonych obiektach.
Różne poziomy pomiaru i odpowiadające im typy skal
1. Poziom nominalny skala nominalna.
Najprostsza forma pomiaru związana jest z klasyfikowaniem obiektu ze względu
na posiadanie lub nieposiadanie danej cechy.
Skala nominalna pozwala na ustalenie relacji:
równości,
różności.
Cechy mierzone na skali nominalnej charakteryzują się tym, że ogół możliwych
wartości tych cech stanowi zbiór nieuporządkowany (między poszczególnymi
kategoriami tych cech nie da się ustalić żadnych stosunków metrycznych). Mo-
żemy podać liczby bezwzględne albo procenty.
2. Poziom porzÄ…dkowy skala porzÄ…dkowa.
Wyższy poziom pomiaru. Umożliwia porządkowanie obiektów według wartości
danej cechy (ma ona charakter ilościowy).
Pozwala na ustalenie relacji:
równości,
różności,
większości,
mniejszości.
Liczby, którymi się posługujemy, określają jedynie miejsce, jakie w danej hierar-
chii zajmuje obiekt, a nie jakiÅ› absolutny wymiar danej cechy (np. A > B).
Skala ta nie pozwala powiedzieć, o ile A jest większe od B. Nie znamy odstępów
między mierzonymi obiektami. Liczb porządkowych nie można więc dodawać,
odejmować, mnożyć, dzielić.
3. Poziom interwałowy skala interwałowa.
Stosując skalę interwałową, wiemy, jak duże są odstępy między poszczególnymi
punktami skali. Warunkiem stosowania skali interwałowej musi być opracowa-
na jednostka miary. Opracowanie jednostek miary jest w naukach społecznych
szczególnie trudne.
10
Pozwala na ustalenie relacji:
równości,
różności,
większości,
mniejszości.
Uwaga: Liczby porządkowe można dodawać i odejmować, ale nie można ich
mnożyć ani dzielić.
4. Poziom ilorazowy skala ilorazowa.
Wymaga się, aby skala ilorazowa miała naturalny punkt zerowy. Wiemy nie tyl-
ko, jakie są odstępy między punktami skali, ale także ile razy są one większe lub
mniejsze. Możemy tutaj wykonywać wszystkie działania matematyczne.
Te cztery poziomy tworzą skalę kumulatywną. Wyższy poziom pomiaru ma wszyst-
kie właściwości poziomu niższego, np. pomiar porządkowy ma wszystkie właści-
wości pomiaru nominalnego, pomiar interwałowy wszystkie właściwości po-
miaru porządkowego i nominalnego itd. Możemy obniżyć poziom pomiaru, ale
nie odwrotnie.
11
4. Skale badawcze
Skale badawcze to bardzo pomocne narzędzia w toku procesu badawczego. Uła-
twiajÄ… komunikacjÄ™ z badanymi osobami i pozwalajÄ… na uzyskanie precyzyjnej od-
powiedzi (kiedy np. prosimy badanego o uszeregowanie pewnej ilości cech, scha-
rakteryzowanie jakiejś właściwości w skali od 1 do 10 lub od zdecydowanie tak
do zdecydowanie nie ). Wykorzystanie skali może być bardzo szerokie od
umieszczenia jej wewnątrz kwestionariusza badania do posługiwania się osobnym
arkuszem okazywanym badanemu.
Typy skal badawczych:
1. Skale oparte na jednostkach policzalnych, np. stopień nasycenia jakiejś cechy.
2. Skale wmontowane w narzędzia badawcze, tzw. skale ocen respondentów, np.
skale opisowe, skale graficzne.
3. Skale ocen obserwatorów. Traktuje się je zwykle jako bardziej rzetelne niż skale
ocen respondentów.
4. Arbitralne skale oparte na punktacji. Przyznaje się punkt za każdą odpowiedz
danego typu.
5. Skale częściowo empiryczne oparte na punktacji. Są to skale do badania postaw:
skala Likerta (jest to skala interwałowa, najlepiej nadaje się do celów selekcyj-
nych, jeśli z badanej grupy chce się wyróżnić kategorie skrajne),
skala Thurstone a.
Wymagają skonstruowania skali po badaniach wstępnych (specjalne postępowanie):
skala Bogardusa,
skala Guttmana.
Konstruujemy skale ex post z danych empirycznych (zawartych w kwestionariuszach).
Konstruowanie skali jest procesem etapowym:
1. Budowa wstępnej wersji skali.
2. Przeprowadzenie badania wstępnego na co najmniej 100 osobach będących re-
prezentacjÄ… badanej populacji.
3. Analiza wyników badania wstępnego.
4. Konstrukcja ostatecznej wersji skali.
Konstrukcja wstępnej wersji rozpoczyna się od konstrukcji wyjściowej puli stwier-
dzeń na temat badanego obiektu. Trzeba tych stwierdzeń wymyślić o 50% lub
o 100% więcej, niż chcemy ostatecznie umieścić w skali. Stwierdzenia muszą być
wewnętrznie zróżnicowane (pozytywne, negatywne, neutralne). W stosunku do
każdej kategorii ustala się system odpowiedzi. Zwykle jest on pięciopunktowy
(w środku neutralny plus dwa pozytywne i dwa negatywne, np. całkowicie się zga-
dzam, zgadzam siÄ™, nie mam zdania).
Pozycje do skali muszą być tak dobrane, by o maksymalnej postawie świadczyła
raz odpowiedz całkowicie się zgadzam , a drugi raz odpowiedz całkowicie się
nie zgadzam .
Pozycje do skali muszą być tak dobrane, by dla około połowy z nich odpowiedz cał-
kowicie się zgadzam oznaczała postawę całkowicie pozytywną, a dla drugiej poło-
wy całkowicie się nie zgadzam oznaczała postawę także maksymalnie pozytywną.
Kategoriom odpowiedzi danego klucza przypisuje siÄ™ liczby-punkty i przyjmuje siÄ™,
że punkty te powinny rosnąć w jednym kierunku, tzn. by pozytywnej postawie od-
powiadała wysoka wartość punktowa.
12
Po zakończeniu badania przypisujemy punkty zgodnie z kluczem. Suma tych punk-
tów to wynik poszczególnej osoby na tej skali.
W procesie konstruowania skali możemy również zbadać jej trafność. W tym celu
tworzy się dwie grupy porównawcze:
grupę górną 20% osób, które uzyskały największą łączną liczbę punktów,
grupę dolną 25% tych, którzy uzyskali najniższe wyniki.
Bada się, jakie odpowiedzi były udzielane na każde z tych stwierdzeń w jednej
i w drugiej grupie. Jeżeli skala mierzy to, co mierzy, to dane stwierdzenie w grupie
górnej powinno uzyskiwać znacznie wyższą postawę niż w grupie dolnej.
Liczy się średnia wartość punktowa danego stwierdzenia w jednej i drugiej grupie.
Tam, gdzie warunek jest ostro niespełniony, stwierdzenia te usuwa się z ostatecznej
wersji. Ostatecznej wersji skali używa się w badaniu.
Przykładowe skale badawcze
Skala Thurstone a
Jest zbudowana według techniki równych interwałów skalowanie odbywa się
według stopni zgody, ponieważ używa się tutaj sędziów.
Wychodzi się od sformułowania dużej ilości stwierdzeń, które wiążą się z obiektem
postawy (ok. 100). Stwierdzenia te muszą być tak sformułowane, aby pokrywały
całe kontinuum postawy. Należy dobrać grupę kompetentnych sędziów. Sędzia to
ktoś, kto jest znawcą w danej dziedzinie. Częściej za sędziów uznaje się ludzi z da-
nej zbiorowości badanej. Każde ze stwierdzeń piszemy na oddzielnej kartce i eks-
perci mają je przyporządkować do odpowiedniego punktu skali.
Dla każdego stwierdzenia robi się tabelkę obliczeniową, w oparciu o którą ustala
się dwie wartości:
S wartość skalową jest to miejsce danego stwierdzenia na kontinuum po-
stawy,
Q wielkość ta informuje o zgodności sędziów co do miejsca, jakie dane stwier-
dzenie winno zajmować na kontinuum postawy.
Z całej puli stwierdzeń dobiera się około 30 stwierdzeń o najniższych wskaznikach
Q. Ich wartości skalowe powinny być w sposób równomierny rozłożone na konti-
nuum postawy.
Obok wybranych pozycji należy dać instrukcję dla respondenta, co ma on z nimi
zrobić. Najczęściej są to stwierdzenia dwupunktowe (np. tak/nie; zgadzam się/nie
zgadzam siÄ™).
Natężenie postawy u danej osoby ustala się poprzez sumowanie wartości skalowych
wybranych przez niego pozycji i następnie obliczanie średniej arytmetycznej.
Skala Bogardusa
Jest to skala porządkowa. Służy do badania dystansu społecznego (dystansu do gru-
py społecznej, wartości itp.).
W tej skali przyjmuje się, że stosunek do danego zjawiska będzie się badać za po-
mocą kilku pytań. Najpierw należy ułożyć pytania w pewnym logicznym porządku
od pytań najbardziej restrykcyjnych z punktu widzenia akceptacji danej grupy
do pytań najmniej restrykcyjnych. Wskaznikiem restrykcyjności jest procent odpo-
wiedzi pozytywnych.
Jeśli uda się ułożyć pytania w takim porządku, to skala spełnia warunek kumula-
tywności. Pytania położone na wyższej pozycji przesądzają pozytywną odpowiedz
na pozostałe pytania położone niżej. Jeżeli na dane pytanie była odpowiedz nega-
tywna, to przesądza to negatywne odpowiedzi na pytania położone wyżej.
13
Odsetek odpowiedzi mnoży się przez wartość miejsca poszczególnego pytania. Im
wyższy wynik, tym wyższa akceptacja, czyli im wyższy wynik, tym niższy dystans
społeczny.
Skala Guttmana
Jest to skala porządkowa. Pytania muszą być pytaniami dwupunktowymi (odpo-
wiedz tak/nie, prawda/nieprawda). Skala ta wykorzystuje schemat kumulatywności.
Znając wynik, jaki jednostka uzyskała na skalogramie, wiemy, na które pytania od-
powiedziała ona pozytywnie, a na które negatywnie.
Współczynnik odtwarzalności pozwala ustalić, o ile uzyskany model odbiega od
rzeczywistości.
Dokonujemy uszeregowania pytań od tych, które dostały najmniejszy odsetek od-
powiedzi twierdzących, do tych, które dostały największy.
Korelujemy każde pytanie z każdym. Liczymy współczynnik odtwarzalności
(współczynnik przekraczający 0,85 jest już dobry).
W odniesieniu do skal badawczych możemy mówić o ich trafności i rzetelności:
trafność pomiaru czy mierzy się to, co chce się mierzyć,
rzetelność pomiaru to inaczej dokładność pomiaru.
Jeśli skala jest mało rzetelna, nie będzie ona trafna. Jeżeli skala jest rzetelna, nie
oznacza to trafności.
Trafność i rzetelność nie zależą tylko od treści skali, ale także od cech badanej
zbiorowości. To stawia ograniczenia w przenoszeniu skal używanych np. w innych
krajach do stosowania tych skal w Polsce.
Jak bada się trafność?
1. Trafność treściowa (fasadowa):
charakteryzowana poprzez logicznÄ… ocenÄ™ pozycji skali,
buduje się definicje mierzonego zjawiska i stwierdza, czy poszczególne wskaz-
niki skali można uznać za wskazniki definiensu,
ten typ badania trafności ma małą siłę dowodową.
2. Sprawdzanie trafności przy pomocy ekspertów.
3. Sprawdzanie trafności w grupach o znanych właściwościach (trafność empirycz-
na), np. skalę postaw stosunku do nauczania religii w szkołach sprawdza się na
grupach skrajnie do tej kwestii nastawionych.
4. Trafność pragmatyczna:
na podstawie wyników pomiaru przewiduje się zachowania respondentów,
wynik na jednej skali powinien korelować z wynikiem na innej skali.
Jak bada się dokładność pomiaru?
Pomiar jest dokładny, jeśli przy każdym powtórzeniu uzyskuje się ten sam wynik:
1. Metoda powtarzania pomiaru:
powtarzanie pomiaru tym samym narzędziem,
obserwuje siÄ™, jak te wyniki z sobÄ… korelujÄ…,
należy wykluczyć działanie czynników, które mogły zmienić drugi pomiar.
2. Metoda form równoległych:
zastosowanie różnych wariantów skali, która ma mierzyć tę samą zmienną,
pomiar pierwszy może wpływać na drugi.
3. Metoda połówkowa:
skalę dzieli się na dwie połowy,
połowy te traktuje się, jakby były one wariantami skali,
liczba pozycji, która znajduje się w jednej połowie, nie może być za mała (około
16 20 pozycji).
14
5. Twierdzenia
Według Stefana Nowaka twierdzenie to zdanie orzekające coś o przedmiocie, któ-
rego dotyczy (Nowak, 1965).
5.1. Twierdzenia analityczne i syntetyczne
Twierdzenia analityczne
SÄ… to twierdzenia typowe dla nauk dedukcyjnych. W naukach empirycznych wystÄ™-
pują przede wszystkim w funkcji pomocniczej. Prawdziwość tych zdań zagwaran-
towana jest przez definicje.
Twierdzenia syntetyczne (empiryczne)
Są to twierdzenia charakterystyczne dla nauk empirycznych. Aby wykazać ich
prawdziwość, potrzebne są dane empiryczne.
5.2. Twierdzenia jednostkowe, ogólne i szczegółowe
Zdania jednostkowe
Przedmiotem tych zdań jest nazwa jednostkowa, która ma jeden desygnat.
Zdania ogólne
Podmiot tych zdań jest nazwą ogólną, czyli taką, która posiada wiele desygnatów.
Twierdzenie odnosi się do wszystkich desygnatów tej nazwy.
Zdania szczegółowe
Zdania tego rodzaju mają następującą postać: niektóre A są B.
W naukach społecznych wiele zdań szczegółowych to zdania statystyczne związane
z liczbową charakterystyką występowania jakichś zdarzeń.
5.3. Prawa nauki i generalizacje
Prawa nauki
Uogólnienia sformułowane z użyciem terminów uniwersalnych, czyli takich ter-
minów, z których nie wynika, jaka jest przestrzenno-czasowa lokalizacja zjawisk,
o których one mówią.
Terminy uniwersalne
To terminy o zakresach otwartych w czasie i przestrzeni, czyli zakres tych termi-
nów jest z definicji nieograniczony, a więc liczba desygnatów jest nieskończona.
15
Prawa nauki muszą posiadać sens empiryczny. Musi być jasne, jakie dane empirycz-
ne są potrzebne do ich potwierdzenia bądz odrzucenia. Muszą być uzasadnione
empirycznie. Powinny być doniosłe dla danej nauki. Powinny być powszechnie ak-
ceptowane przez specjalistów danej nauki.
Prawa nauki muszą orzekać zachodzenie relacji bezwyjątkowych albo relacji sta-
tystycznych między zjawiskami, ale muszą to być relacje o zasięgu uniwersalnym
(otwarte w czasie i przestrzeni).
Ogólne prawa nauki (podklasa)
Tę nazwę stosuje się do twierdzeń, które orzekają relacje bezwyjątkowe ważne
w zasięgu uniwersalnym.
Generalizacje
Mogą mieć zarówno charakter statystyczny, jak i bezwyjątkowy. Są to zdania, któ-
rych podmiot jest nazwą ogólnohistoryczną, czyli z treści terminów wynika, jaka
jest czasowo-przestrzenna lokalizacja zjawisk, o których te terminy mówią.
Zasięg generalizacji może być większy lub mniejszy, ale są to zawsze twierdzenia
opisowe, które mówią o zamkniętej klasie zjawisk.
5.4. Twierdzenia probabilistyczne i korelacyjne
Twierdzenia probabilistyczne
Mówią coś o prawdopodobieństwie zajścia pewnego zdarzenia przy założeniu, że
zaszło inne. Siła związku między tymi zdarzeniami musi być znana.
Twierdzenia korelacyjne
To twierdzenia, w których ważny jest kierunek zależności. Zajście jednego zjawi-
ska sprzyja zajściu innego zjawiska.
Twierdzenia jednostkowe, generalizacje, jak i prawa nauki mogą mówić:
o współwystępowaniu zjawisk,
o czasowym następstwie zjawisk,
o zwiÄ…zku przyczynowo-skutkowym.
Twierdzenie teoretyczne pięć typów definicji:
1. Twierdzenia o związkach między zjawiskami.
Odróżnia się je od twierdzeń opisowych, które mówią o każdym zjawisku osobno.
2. Twierdzenia warunkowe.
Twierdzenia warunkowe mówią o tym, co by było, gdyby wystąpiły określone
warunki, w przeciwieństwie do twierdzeń egzystencjalnych, które mówią, jak
jest rzeczywiście.
3. Twierdzenia nomologicznie ogólne.
W odróżnieniu od generalizacji są to prawa nauki, które mówią o otwartej kla-
sie zjawisk.
4. Twierdzenia o wysokiej ogólności.
Różnią się od twierdzeń pospolitych, formułowanych na niskim stopniu ogólno-
ści. Chodzi o zawartość informacyjną tych twierdzeń i o szerokość zakresu de-
sygnatów pojęć, jakimi się posługujemy.
5. Twierdzenia, które zawierają terminy teoretyczne.
W odróżnieniu od twierdzeń zawierających terminy obserwacyjne.
16
6. Spór dotyczący wartości
w naukach społecznych
6.1. Wpływ wartości na naukę i problem obiektywności
w badaniach naukowych
Problem wpływu wartości na naukę wiąże się z pytaniem, czy sądy wartościujące
muszą wpływać i czy wpływają na proces poznania naukowego, a więc zarówno na
przebieg czynności badawczych, jak i uzyskane w trakcie tych czynności rezultaty
poznawcze. Teoretycy metodologii badań społecznych nie udzielają na to pytanie
jednoznacznej odpowiedzi. Możemy mówić o dwóch niedających się uzgodnić z so-
bą stanowiskach stanowisku obiektywistycznym i stanowisku wartościującym:
1. Zwolennicy stanowiska obiektywistycznego (np. Karl Popper) twierdzą, że nale-
ży i można unikać wpływu wartości na nauki społeczne.
2. Zdaniem zwolenników stanowiska wartościującego (m.in. Karla Mannheima
i Alvina Gouldnera) proces wartościowania w naukach społecznych jest nieunik-
niony. Przedstawiciele tego stanowiska zwracają uwagę na konieczność kontro-
lowania tych wartościowań i na ochronę nauki od całkowitej dowolności.
6.2. Relatywna ocena wartościująca
i kategoryczna ocena wartościująca
Druga ważna kwestia związana z problemem wartościowania w naukach społecz-
nych dotyczy pytania, czy sądy wartościujące mają być uzasadniane naukowo i ja-
ki w ogóle wpływ na wartości powinna mieć nauka. Teoretycy nauki są właściwie
zgodni, że zdania nienaukowe nie mogą być zródłem zdań wartościujących. Aby
odpowiedzieć na powyższe pytanie, trzeba sformułować relatywną ocenę warto-
ściującą bądz kategoryczną ocenę wartościującą.
Relatywna ocena wartościująca (instrumentalna)
Mówi o tym, jaki środek jest dobry do osiągnięcia danego celu. Ma charakter em-
piryczny. Nie odpowiada, czy sam cel jest słuszny. To wymaga sformułowania ka-
tegorycznej oceny wartościującej.
Kategoryczna ocena wartościująca
To stwierdzenie, że pewien stan jest dobry lub lepszy od innych, a takie oceny nie
podlegają kontroli empirycznej są elementami systemu wartości, wyznawanych
poglądów.
Nauka może dostarczyć informacji przydatnych w rozwiązywaniu następujących
problemów moralnych:
17
czy różne cele mogą być osiągnięte równocześnie, czy się wzajemnie wykluczają?
czy cel może być w ogóle osiągnięty?
jakie są możliwe środki realizacyjne tych celów?
jakie są skutki uboczne wyboru danego środka i jaka jest ich skuteczność?
jakie są skutki uboczne i następstwa wyboru danego środka?
18
Bibliografia
1. Ajdukiewicz K., 1965: Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa.
2. Lutyński J., 1994: Wskazniki w badaniach socjologicznych. Kontrowersje i próby
rozwiązań, [w:] idem, Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, ATN,
Aódz, s. 46 75.
3. Mayntz R., Holm K., Hübner P., 1985: Wprowadzenie do metod socjologii empi-
rycznej, PWN, Warszawa.
4. Metody badań socjologicznych, 1965: (red.) S. Nowak, PWN, Warszawa.
5. Mokrzycki E., 1971: Założenia socjologii humanistycznej, PWN, Warszawa.
6. Nowak S., 1965: Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa.
7. Pawłowski T., 1969: Metodologiczne zagadnienia humanistyki, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
19
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Modul 5 Jednostka w spoleczenstwie SOCJOLOGIAModul 3 Stosunki spoleczneModul 5 Geneza i prekursorzy pedagogiki spolecznejModul 1 Poznawanie swiata spolecznegoModul 3 Zroznicowanie i nierownosci spolecznejezyk jako twor spoleczny pdfjezyk jako twor spoleczny odp pdfModul 2 Spoleczenstwo przedmiot?dan socjologii SOCJOLOGIAModul 4 Wyjasnianie i przewidywanie w naukach spolecznychModul 4 Dynamika zycia spolecznego SOCJOLOGIAJĘZYK SZTUKI OBRAZ JAKO KOMUNIKATMOduł III nauka i wiedzawięcej podobnych podstron