barok079aangelsa

Temat: Renesans a barok - dwie wizje świata i dwie poetyki .

Renesans to wielka epoka kulturowa, rozpoczynająca dobę nowożytną, która we
Włoszech trwała od XIV do początku XVI wieku, a w XV wieku objęła swym zasięgiem
kraje Europy zachodniej, północnej i środkowej, wśród nich Polskę. Przewadze
Kościoła i filozofii teocentrycznej w życiu umysłowym społeczeństw
średniowiecznych przeciwstawiało odrodzenie laicyzację nauki i form życia,
antropocentryczne zainteresowanie światem ziemskim i naturą ludzką, wiarę w
możliwości poznawcze i twórcze człowieka. Ten zespół poglądów składał się na
podstawowy dla epoki nurt ideowy, czerpiący wzory światopoglądowe i estetyczne z
odradzającej się tradycji antyku, na humanizm renesansowy. Nastąpił ogromny
wzrost zainteresowania tekstami starożytnych filozofów i ponowna recepcja ich
myśli. Szczególną popularnością i uznaniem cieszyły się dwie doktryny: platońska
i stoicka; znane i wykorzystywane były również i inne kierunki filozoficzne:
arystotelizm, epikureizm i sceptycyzm.
ÅšwiatopoglÄ…d renesansowy ma charakter synkretyczny, bowiem Å‚Ä…czy niemal
wszystkie kierunki ideologiczne starożytności i zespala je z wątkami
filozoficznymi i religijnymi chrześcijaństwa. W centrum zainteresowania pojawił
się człowiek
z jego perspektywy rozważano problemy metafizyczne i badano
przyrodÄ™.
Zaprezentowana przez humanistów wizja świata jest na wskroś optymistyczna.
Opiera się na przekonaniu, że stworzony przez Boga ład kosmosu i ziemskiej
przyrody jest wieczny i niezmienny. Stwórca kieruje sprawami świata i obdarza
czÅ‚owieka dobrodziejstwami, “którym nie masz miary"
jak pisze J. Kochanowski w
pieÅ›ni “Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?". Optymizm tego
“manifestu renesansowego" wynika nie tylko z nadziei, że boska “dobroć nigdy nie
ustanie", ale i zaufania w wartość ludzkiego rozumu. Stwierdzenie, że świat jest
harmonijny i piękny; że stanowi odbicie ideału, to zarazem stwierdzenie, że
człowiek może poznać jego harmonię, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane przez
Boga naturze.
Pełen ładu kosmos rządzi się też prawami moralnymi, które wspierają i
ugruntowują optymistyczny światopogląd
dobro jest nagradzane, a zło podlega
karze:
“Pan bowiem sprawiedliwych na wszelki czas broni,
A przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni." (J. Kochanowski, Psalm 1)
Ten optymizm, utopia raczej niż świadectwo rzeczywistości, nie przesłonił
Kochanowskiemu
ani jemu współczesnym
obrazu niesprawiedliwości stosunków
społecznych i ludzkiego losu. Odpowiedzialnością za tez stan rzeczy obarczyli
fortunę. To ona, a nie Bóg, przyczynia się do ludzkich niepowodzeń i
rozczarowań, ciągłych zmian, niepewności i chaosu świata:
“Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
To da, to weźmie, jako siÄ™ jej widzi." (Pieśń IX, “KsiÄ™gi wtóre")
Problem losu i jego zmienności oraz stosunku człowieka do wszelkich
niespodzianek stanowi jeden z głównych wątków tematycznych twórczości Jana z
Czarnolasu. Podstawowy sens renesansowej filozofii sprowadza siÄ™ do poszukiwania
odpowiedzi na pytanie: jak żyć? Uczyły życia godnego człowieka rozliczne
traktaty moralistyczne i “zwierciadÅ‚a", ze sÅ‚ynnym “Å»ywotem czÅ‚owieka poćciwego"
Mikołaja Reja na czele, uczyły biografie wybitnych osobistości, dostarczające
gotowych wzorów zachowaÅ„, jak np. “Å»ywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka" Filipa
Kalimacha.
Filozofia życia stanowi też właściwą treść pieśni refleksyjnych Jana
Kochanowskiego. Autor przejął ją od myślicieli i poetów starożytnych, zwłaszcza
od Horacego. Dźwięczą w niej echa nauki Epikura, który radził człowiekowi, żeby
używał świata, byleby tylko rozumnie, oraz rady stoików, którzy umiarkowanie,
męstwo i cnotę poczytywali za największy skarb. Człowiek, zdaniem autora
“Trenów", dąży i ma prawo dążyć do szczęścia, ale gÅ‚upi ten, kto je pokÅ‚ada w
bogactwie, kto unika rozkoszy i przyjemnoÅ›ci (“miÅ‚o szaleć, kiedy czas po temu")

najlepiej trzymać się złotego środka. Dobrze pamiętać, że fortuna kołem się
toczy, szczęście, jak i nieszczęście są nietrwałe, zatem nie wolno brać ich zbyt
mocno do serca (“lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie"). Prawdziwy
mędrzec w każdej sytuacji powinien zachować równowagę duchową i uznać, że na
świecie obok rozkoszy znikomych są i trwałe: cnota, czyste sumienie oraz dobra
sława.
PieÅ›ni Kochanowskiego, zawierajÄ…ce wykÅ‚ad optymistycznej filozofii “zÅ‚otego
wieku", są świadectwem nadziei i złudzeń, poszukiwania prostych norm moralnych i
odpowiedzi na drÄ™czÄ…ce pytania o los czÅ‚owieka i sposób jego “bycia" na ziemi.
Ten pełen harmonii porządek świata nie wytrzymał jednak konfrontacji z bolesnymi
realiami świata rzeczywistego. Nastąpił światopoglądowy kryzys, którego
literackÄ… ilustracjÄ™ stanowiÄ… “Treny". Zmiany w postawie Kochanowskiego,
obrazujące zarazem zmiany w świadomości ludzi renesansu, rysują się najbardziej
wyraziście w perspektywie śmierci i spraw ostatecznych.
“Treny" przynoszÄ… odwoÅ‚anie dawnego wyznania wiary filozoficznej, zaprzeczenie
stoickich i chrześcijańskich elementów wizji świata. Z bolesną ironią traktuje
poeta mądrość, najwyższą obok cnoty wartość w humanistycznej koncepcji
człowieka:
“Kupić by ciÄ™, MÄ…droÅ›ci, za drogie pieniÄ…dze!"
Bezużyteczne wobec cierpienia okazaÅ‚y siÄ™ też: i sama cnota (“Fraszka cnota! /
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!"), i wiara w opatrzność
boskÄ….
W zakresie religijnych elementów światopoglądu kolejną fazą kryzysu jest
zwątpienie w życie pozagrobowe
“GdzieÅ›kolwiek jest, jeÅ›liÅ› jest..."
“Treny" sÄ… przyznaniem siÄ™ poety
myśliciela do porażki, stwierdzenia
bezskuteczności własnych rad, pozorności opiewanego wcześniej ładu. Ale są też
próbą znalezienia nowego ładu, nowej formuły losu człowieka, która zawiera się
we wskazówce:
“Tego siÄ™, synu, trzymaj, a ludzkie przygody,
Ludzkie noÅ›!"
Nakaz znoszenia ludzkiej doli z godnością i ze zrozumieniem, że na pełnię
człowieczeństwa składają się w takim samym stopniu radość, jak i cierpienie,
najpełniej chyba charakteryzuje sytuację jednostki we wszechświecie.
Udręczony ojcowskim cierpieniem głos Kochanowskiego wydaję się być jedną z
najbardziej reprezentatywnych wypowiedzi owego czasu. Druga połowa XV wieku
stanowi bowiem okres przejściowy, w którym jeszcze wciąż żywe poglądy odrodzenia
ścierały się z elementami nowej wizji świata.
Kolejna epoka literacka
barok - jakby powtarza i rozwija to, co
zasygnalizowane zostało przez twórcę fraszek: człowiek uzależniony został nie
tylko od kaprysów fortuny, ale i własnej świadomości, jego reakcje są zmienne i
określone przez zmieniające się okoliczności.
Mikołaj Sęp
Szarzyński, podejmując wielką polemikę z opartą na koncepcjach
antycznych renesansową wizją świata, zakreślił zupełnie nowy horyzont wiedzy o
człowieku. Zaatakował stereotyp głoszący, że szczęściem jest życie oparte na
względnym dobrobycie i ochronie pokoju, a spokój wewnętrzny zyskuje się przez
stoicką rezygnację. Wyraził przekonanie, że sens życia kryje się nie w używaniu
dobra pokoju, lecz w bojowaniu o wartości nadrzędne. Życie jednostki jest
zawieszone między przeciwieństwami, w tej sferze istnienia realizują się
antynomie duszy i ciała, wieczności i przemijania. Dla człowieka nie ma
uspokojenia, chyba aż w niebie, gdy śmierć rozwiąże sprzeczność istnienia.
Sępowi i podobnym mu poetom metafizycznym XVII wieku nie wystarcza obserwacja
ziemskich zjawisk, swój wzór człowieka umieszczają na granicy światła i
ciemnoÅ›ci. Bóg to “Å›wiÄ™ta, niezmierzona Å›wiatÅ‚ość", szatan
“srogi ciemnoÅ›ci
hetman", zaÅ› “byt podniebny" jest miejscem spotkania tych antynomii. Dlatego
przeznaczeniem ludzi jest ciągła walka i stałe dokonywanie wyboru, w czym
Opatrzność im pomaga, ale nie wyręcza. Stąd wynika stały niepokój dyktowany
szybkością spraw i krótkością życia. Źródłem siły człowieka jest wprawdzie wiara
w Opatrzność, ale Bóg nie pozbawia nikogo wolnej woli, nie interweniuje w
indywidualny los. Sami podejmujemy trudne, mylne decyzje, nie wiedząc, po której
stronie znajdziemy siÄ™ w chwili ostatecznej.
W tej wizji świata ujawnił się kryzys świadomości porenesansowej. Jest to świat
niepokojący, pełen niebezpieczeństw i pozorów, człowiek więc musi zdobyć się na
niezwykły heroizm, by sprostać światu i warunkom nieustającej wojny o własne
ocalenie.
Zdarzeniu dwóch antynomicznych wizji świata
renesansowej i barokowej

odpowiada ewolucja stosowanej poetyki. Odrodzenie zdominowane było przez
klasycyzm, którego ślady można dostrzec w twórczości niemal wszystkich autorów
tej doby. Prąd ten był literacką konsekwencją humanizmu, przetłumaczeniem jego
ogólnych wskazań na język teorii i praktyki pisarskiej. Ważnym składnikiem tej
teorii były zasady gatunkowe, dotyczące zarówno hierarchii gatunków, wśród
których uprzywilejowane miejsce zajmowały formy pochodzenia antycznego (epos,
tragedia, oda, satyra), jak i nakazy przestrzegania czystości gatunkowej i
jednorodności stylistycznej utworu.
Z ową właściwą renesansową przejrzystością i czystością form zerwał barok, który
nacisk położył na przepych i różnorodność. W zakresie języka poetyckiego
obowiązywała zasad bogatego i ozdobnego mówienia, co wyrażało się w mnożeniu
metafor, komplikowaniu struktur składniowych. Charakterystycznym dla tej epoki
ujęciem był koncept, polegający na pomysłowym zestawieniu dwu pojęć lub obrazów
antytetycznych, co stanowiło fundament kompozycyjny wiersza. W obrębie liryki
barok pozostał wierny większości uznanych gatunków literackich, przejmując po
epokach wcześniejszych sonet, elegię, sielankę, hymn.
O ile ocena literatury renesansowej nie nastręcza większych trudności, o tyle
niełatwe jest określenie miejsca i roli baroku w dziejach kultury polskiej.
Powodem tych kłopotów jest mocno zakorzeniony w tradycji i świadomości ludzkiej
kult renesansu. Rzeczywisty dorobek tego prądu, który w pełni zasłużył na miano
“zÅ‚otego wieku", zaćmiÅ‚ jakby w opinii potomnych wszystko, co po nim nastÄ…piÅ‚o.
Warto jednak pamiętać, że wiek XVII przyniósł z sobą styl o sporych walorach
artystycznych i intelektualnych. Nowi poeci zakwestionowali poglÄ…dy humanizmu,
odwołując się do dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest
wartością. Dali w ten sposób początek literaturze metafizycznej, trudnej,
poszukującej nowych odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Dzięki temu
doba Sępa i Morsztyna stanowi tak rozległy i ważki rozdział w historii narodowej
kultury umysłowej i materialnej.