Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
Bańka Bartłomiej
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki
Ka\
da kultura, jak pisze Mircea Eliade1, tworzy własną koncepcję przestrzeni geograficznej, z
którą czuje, dzięki historii, emocjonalną więz
. To właśnie geografia przestrzeni, w której rodzi
i rozwija się dana wspólnota wpływa w du\
ej mierze na jej charakterystyczne rysy. Oskar
Halecki zastanawiając się nad specyfiką europejskiej kultury pisał:  Wa\
niejsze od
sprzyjającego klimatu europejskiego okazały się dwie inne właściwości tej części świata:
stosunkowo niewielkie rozmiary i  obok tego  niesłychane bogactwo poszczególnych
regionów tego półwyspu przyczepionego do ogromnego kontynentu Azji. Wszystko, co
kolosalne i bezkształtne, jest z gruntu nieeuropejskie  oto cała tajemnica wyrafinowania i
odmienności europejskiej cywilizacji 2. Halecki uwa\
ał, \
e geografia Europy uniemo\
liwiając
siłowe zjednoczenie kontynentu przyczyniła się do rozwoju idei wolności, idei wokół której
rozwijała się kultura Europy. To w du\
ej mierze dzięki geografii nie staliśmy się drugimi
Chinami. Mo\
na, więc, bez popadnięcia w oskar\
enie o geograficzny determinizm stwierdzić,
istnienie zale\
ności pomiędzy kulturą, polityką, historią i warunkami geograficznymi. Nie bez
przyczyny wybitny brytyjski historyk Trevelyan napisał, \
e:  Historią rządzi geografia a
Napoleon:  Jeśli znamy geografię przeciwnika, znamy równie\
i jego politykę zagraniczną .
Analizy owych zale\
ności podejmuje się właśnie geopolityka - dziedzina nauki z pogranicza
geografii, politologii, historii i historiozofii, ekonomii i wojskowości.
Definicja geopolityki
Interdyscyplinarność oraz szeroki obszar zainteresowania geopolityki sprawia, \
e wcią\

istnieje wiele nieporozumień, co do przedmiotu teorii oraz sensowności określania jej
 dziedziną naukową , pojawiają się głosy, \
e teoria geopolityki to jedynie  modne w XX
wieku słowo wytrych, obiecujące wytłumaczyć wszystko, nawet to czego nie mo\
na
wytłumaczyć 3. Ponadto padają wcią\
powtarzające się zarzuty o  geograficzny
determinizm ,  myślowy bałagan ,  sprzeczności w obrębie teorii ,  imperialistyczne
zało\
enia ,  woluntaryzm ,  nieaktualność w dobie globalizacji 4. Wszystkie zastrze\
enia w
jakiejś mierze są prawdziwe gdy\
nie brak autorów podejmujących problematykę geopolityki,
którym mo\
na postawić owe zarzuty, jednak gros prac poświęconych geopolityce broni się
sama. Próbując wyjaśnić niektóre zarzuty nale\
ałoby przede wszystkim zdefiniować samo
pojęcie  geopolityka oraz zarysować jej podstawowe zało\
enia. Otó\
, za twórcą pojęcia
 geopolityka , Rudolfem Klejjenem, definiuje się ją najczęściej jako  naukę o państwie jako
imperium, a więc państwem jako przestrzennym, geograficzno  politycznym bytem,
państwem o\
enionym z własną przestrzenią 5. Ścisły związek przestrzeni i państwa6, oraz
przestrzeni i cywilizacji7, składają się na istotę teorii geopolityki, którą mo\
na określić,
nawiązując do określenia Moczulskiego8, jako dziedzinę nauki badającą relacje pomiędzy
zmieniającymi się w przeciągu wieków cywilizacjami i organizmami politycznymi na
niezmiennej przestrzeni oraz co niezmiernie istotne, podejmującą próbę modelowania
przyszłości, konstruowania optymalnych rozwiązań w zmieniającej się rzeczywistości.
Geopolityka nie stała się, więc nieaktualną z powodu nadejścia ery nuklearnej czy
postępującej globalizacji, gdy\
nowe technologie nie mogą zmienić istoty stosunków
międzyludzkich; nie jest równie\
ani geograficznym determinizmem, ani woluntaryzmem gdy\

umiejętna synteza historii i politologii z geografią skutecznie przed nimi chroni. Osią, wokół
której obraca się teoria, jest państwo, zanurzone w przestrzeni wraz z innymi organizmami
politycznymi, zmuszone do ciągłej rywalizacji o ziemię, zasoby, morza, cieśniny, przełęcze
czy ludność. Nie ma tutaj  poza jednym  ścisłych twierdzeń czy ustaleń, a mianowicie:
istotą polityki ka\
dego suwerennego państwa jest rywalizacja o strategiczne w danym okresie
zasoby, warunkiem koniecznym jest posiadanie odpowiedniej przestrzeni; wszystko inne, a
1 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
więc metody walki, ideologie uzasadniające ekspansje, polityczny ustrCj są wtórne wobec
pierwotnej zasady. Geopolityka podejmuje się próby określenia optymalnej (geo)strategii,
określając szanse oraz zagro\
enia, przed jakimi stoi polityczny organizm.
Geopolityka klasyczna9
Analiza polityki w odniesieniu do geograficznego ukształtowania przestrzeni znana była ju\
w
staro\
ytności. Arystoteles, Eratostenes, Herodot, Ksenofont, Strabon ( geografia zaspokaja
potrzeby polityki ), Tukidydes  u wszystkich z nich znajdujemy elementy pregeopolityki.
Równie\
i póz
niejsi autorzy m. in. Bodin, Monteskiusz, Ritter, Ranke, Herder, Humboldt, de
Tocqueville nie unikali rozwa\
ań z pogranicza polityki i geografii, pierwsze uznane za
klasyczne dzieła powstają jednak dopiero w XIX wieku. Jean Thiriart, belgijski geopolityk, za
prekursorów teorii uznaje10 Dietricha von Bulowa, który w ksią\
ce  Duch nowoczesnej
wojny opublikowanej w 1799 roku obserwując pojawienie się masowej, rewolucyjnej armii
przewiduje kres małych państw, niezdolnych zmobilizować ogromnych armii oraz Friedricha
Lista postulującego budowę geopolitycznej osi Berlin  Bagdad, ju\
w połowie XIX wieku
przewidując zastąpienie mocarstwowej pozycji Wielkiej Brytanii przez Stany Zjednoczone.
Za klasyków teorii geopolityki, którzy po raz pierwszy formułują swoje rozwa\
ania w
kontekście całego globu,  widząc świat jako całość 11, uznaje się czterech autorów:
Friedricha Ratzela, Rudolfa Klejjena, Alfreda T. Mahana oraz sir Halforda J. McKindera.
Friedrich Ratzel (1844  1904) to wybitny niemiecki polityczny geograf, mimo
i\
w swych pracach nigdy nie u\
ył określenia  geopolityka , powszechnie
uchodzi za klasyka teorii, którego rozwa\
ania miały decydujący wpływ na
krystalizację jej podstawowych zało\
eń. Kształcąc się pod okiem profesora
Ernsta Gekkela, który z kolei był uczniem Karola Darwina, przeniósł wiele z
darwinowskich zało\
eń na obszar polityki; przejawiało się to przede wszystkim w
rozpatrywaniu państwa jako \
ywego organizmu skazanego na rywalizację i
walkę o przestrzeń, która wedle Ratzela jest najwa\
niejszym z polityczno  geograficznych
czynników wyznaczających siłę państwa12. Ka\
dy naród, państwo musi posiadać własną
 koncepcję przestrzeni  jej brak bądz
niemo\
ność jej osiągnięcia prowadzi do upadku
państwa, gdy\
tak jak celem zdrowego biologicznie organizmu jest wzrastanie, a chorego
obumieranie, tak celem zdrowego państwa jest terytorialna ekspansja tj. rozszerzanie własnej
przestrzeni \
yciowej (Lebensraum). Po Ratzelu  przestrzeń to ju\
nie tylko geograficzne
pojęcie czy po prostu terytorialny zasięg politycznych granic państwa, lecz czynnik
politycznej siły określający wręcz sposób odbierania przez człowieka otaczającego go świata,
gdy\
z przestrzenią nierozerwalnie związana jest historia narodu, duchowa i emocjonalna więz

człowieka z historią. Stąd te\
ekspansjonizm, zaborczość, podbój obcych terytoriów jest dla
Ratzela objawem zdrowia organizmu państwowego, oznaką woli \
ycia13.
Fryderyk Ratzel uwa\
ał, \
e XX wiek będzie erą mocarstw, państw kontynentalnych: Ameryki
Północnej czy euroazjatyckiej Rosji. Państwo by mieć rację bytu musi mieć w swym władaniu
co najmniej 5 milionów kilometrów kwadratowych, Niemcy by pozostać znaczącym
uczestnikiem stosunków międzynarodowych muszą rozszerzyć stan swojego posiadania, gdy\

era małych państw bezpowrotnie odchodzi w przeszłość.
Rudolf Klejjen (1864  1922), jako pierwszy u\
ył wyra\
enia  geopolityka ,
punktem wyjścia była dla niego nie geografia lecz politologia. Nawiązując do
rozwa\
ań Ratzela , określał państwo  jako geograficzny organizm,
umieszczony w przestrzeni 14. Geopolitykę obok ekopolityki (nauka o
gospodarce), demopolityki (nauka o ludności, narodzie), socjopolityki (nauka o
historii i ewolucji społecznej) i kratopolityki (nauka o politycznym ustroju)
Klejjen umieścił jako dział w ramach nauk politycznych. Zgodnie z tradycją niemiecką pisał o
2 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
państwie jako  najwy\
szej formie \
ycia .
Rozwijając koncepcję państw kontynentalnych swojego niemieckiego poprzednika patrzył na
Europę jako naturalny obszar interesów niemieckich. W swoim dziele  Państwo jako forma
\
ycia pisał:  ... silne zdolne do \
ycia państwa, nie posiadające wystarczającej przestrzeni, są
zmuszone je rozszerzyć czy to poprzez nowe kolonie czy podbój 15. Wraz z Friedrichem
Neumannem, Rudof Klejjen tworzy teoretyczne podło\
e pod niemiecką koncepcję
Mitteleuropy rozciągającej się, z braku naturalnych granic, od wybrze\
y Atlantyku a\
po
Zatokę Perską.
Alfred Mahan (1840  1914) zasłu\
enie uznawany jest za twórcę geopolityki
państw morskich, mimo i\
nigdy nie u\
ywał słowa  geopolityka . Jego
spostrze\
enia z analizy historii morskich potęg w du\
ym stopniu wpłynęły na
kształtującą się geostrategię rodzącego się Imperium Americanum. Mahan
wymienia 6 głównych czynników decydujących o mocarstwowym statusie, a
mianowicie16:
1. Geograficzne poło\
enie państwa (dostęp do morza, bliskość morskich szlaków)  dobre
poło\
enie umo\
liwia morskiej flocie blokadę konkurenta;
2. Geograficzne ukształtowanie powierzchni państwa (ukształtowanie wybrze\
y, wielkość
i liczba morskich portów)  od tego zale\
y rozwój handlu;
3. Wielkość państwa, długość linii wybrze\
y;
4. Liczba mieszkańców  w du\
ej mierze określa wielkość morskiej floty;
5. Charakter narodowy  istotne jest czy mentalność narodowa nie będzie przeszkodą w
rozwoju handlu  strategicznego celu państwa morskiego;
6. Ustrój państwa  w du\
ej mierze od niego zale\
y mobilność czynnika ludzkiego.
Dla Mahana, jak widać, kluczowym narzędziem polityki imperialnej państw morskich jest
handel. Typ społeczeństwa morsko  handlowego stanowi najwy\
szy, wedle niego, stopień
cywilizacji, jemu więc historia przeka\
e panowanie nad światem. Mahan by wyrwać
Amerykę z peryferii polityki stawia jej następujące cele17:
1. Współpraca z Imperium Brytyjskim;
2. Ograniczenie morskiej ekspansji Cesarstwa Niemieckiego;
3. Ograniczenie japońskiej strefy wpływów na Oceanie Spokojnym
;
4. Blokowanie rozwoju państw azjatyckich.
y
ródłem potęgi jest morze, jego kontrola daje wedle Mahana panowanie nad światem.
Przenikliwość amerykańskiego geopolityka pozwoli mu przewidzieć przyszłą klęskę państw
centralnych w I wojnie św., oraz ewentualność (na podstawie tylko znajomości geografii!)
sojuszu amerykańsko  brytyjsko  niemiecko  japońskiego wymierzonego przeciw Rosji.
Jak słusznie spostrzegł Dugin, bez przesady mo\
na Mahana nazwać ojcem współczesnej
amerykańskiej geopolityki.
Halford John McKinder ( 1861  1947) obok Mahana uchodzi za czołowego
ojca geopolityki państw morskich, jednak jego spojrzenie na podstawowe
zagadnienia geopolityki jest nieco odmienne. Gdy Wielka Brytania tworzyła
3 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
imperium rzeczywiście, siłę dawała kontrola nad morskimi szlakami. Odkrycie
nowych lądów, pełnych naturalnych bogactw, dostępnych tylko od strony morza,
mobilność i taniość morskiego transportu oraz z drugiej strony brak konkurencji
ze strony transportu lądowego i wyspiarskie poło\
enie wraz z ludzkimi potencjałem
umo\
liwiły Wielkiej Brytanii panowanie na morzach i tym samym na globie ziemskim.
Sytuacja w XX wieku zmienia się jednak diametralnie. Potęga morska w du\
ej mierze zale\
y
od potencjału bazy lądowej, do niedawna zjednoczenie wielkich obszarów lądowych byłe
niemo\
liwe. McKinder badając geografię Euroazji dostrzegł, \
e siła, która zdominuję Wielką
Wyspę  tak nazywał Euroazję, zdolna będzie rozerwać otaczający ją pierścień baz morskich
i tym samym sięgnąć po dominację. Kto mo\
e pokusić się o zjednoczenie Euroazji  pyta się
McKinder jednocześnie odpowiadając, \
e jest to siła, która zdominuje  obszar naturalnie
obronny, zamknięty dla dostępu od morza, trudno dostępny od północy, wschodu i południa
[...], forteca gigant w samy środku Wyspy Świata: Heartland 18 (pierwotnie Pivot Area).
Heartland obejmuje zlewiska rzek wpadających do stale zamarzniętego Oceanu Lądowego,
Morza Kaspijskiego oraz Jeziora Aralskiego. Ta naturalna geograficzna forteca mo\
e
przeprowadzić ekspansję (bądz
zostać podbitą) tylko od swojej zachodniej strony, dlatego te\

McKinder formułuje bodaj\
e najbardziej znane prawo geopolityczne19:
 Kto rządzi Europą Wschodnią, panuje nad Heartlandem,
kto rządzi Heartlandem, panuje nad Wyspą Światową,
kto rządzi Wyspą Światową, panuje nad Światem .
y
ródło: Stańczyk, nr 1 (24), 1995.
Brytyjska strategia opierająca się na dą\
eniu do równowagi sił pomiędzy Francją i Niemcami i
ochroną suwerenności Belgii i Holandii po I wojnie światowej jest ju\
anachroniczna. Dziś (tj.
w 1918), trzeba myśleć w kategoriach równowagi kontynentów tj. Europy, której centrum są
Niemcy oraz Azją, w której strategiczny Heartland jest pod władaniem Rosji. Przewaga
Niemiec nad Rosją (bądz
odwrotnie) to kres Imperium Brytyjskiego, dlatego te\
koniecznym
jest restytuowanie silnej Europy Środkowej. Będąc wysłannikiem rządu brytyjskiego w Rosji
przy Denikenie wysyła raport, w którym zaleca  utworzenie państw granicznych (powstałych
w wyniku dezintegracji Rosji  przyp. V. L.) włącznie z Ukrainą oraz unię tych państw z
4 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
krajami środkowoeuropejskimi 20; rząd brytyjski kierując się nadal dziewiętnastowiecznymi
zało\
eniami, obawiając się nadmiernego wzrostu siły Francji odrzuca plan. Historia ju\

wkrótce potwierdzi słuszność mckinderowskich koncepcji, dla Imperium Brytyjskiego będzie
ju\
jednak za póz
no...
Pod koniec II wojny światowej McKinder nieco złagodził kategoryczność swojego
geopolitycznego prawa dającego panowanie nad światem mocarstwu euroazjatyckiemu.
Wobec aktywnego włączenia się do polityki międzynarodowej Stanów Zjednoczonych,
połączenie ich potencjału z Europą Zachodnią oraz opanowanie strategicznie wa\
nych
południowych i wschodnich wybrze\
y Euroazji jest w stanie zrównowa\
yć potencjał Euroazji.
Kontynuatorem McKindera był Nicholas Spykman, który parafrazując mckinderowskie
prawo uwa\
ał, \
e kto kontroluje Rimland (strefa brzegowa), panuje nad Euroazją, kto
kontroluje Eurazję panuje nad światem21. Rozwa\
ania Spykmana miały du\
y wpływ na
ukształtowanie amerykańskiej doktryny powstrzymywania tzw. contaiment (NATO, CENTO,
SEATO, ANZUS). Teza Spykmana o przewadze Rimlandu w zasadzie się nie przyjęła 
panuje przekonanie o równowa\
ności Rimlandu i Heartlandu (Robert Strausz  Huppe).
Do grona najwybitniejszych przedstawicieli geopolityki klasycznej zaliczyć
nale\
y równie\
Karla Haushofera (1869  1946), który, mimo i\
nie stworzył
samodzielnego geopolitycznego modelu jak poprzednicy, sformułował szereg
wytycznych dla polityki niemieckiej. Był zwolennikiem podziału globu na
cztery strefy: amerykańską (Ameryka Północna i Południowa), japońską
(strefa Pacyfiku, Chiny, Wschodnia Syberia), rosyjską (Rosja, Iran, Indie) i
niemiecką ( Europa, Bliski Wschód, Afryka). Był przeciwnikiem ataku Rzeszy na Związek
Radziecki, uznając go za samobójczy, oraz hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej.
Sformułował plan Nowego Porządku Euroazjatyckiego, który mo\
na nazwać doktryną
Monroe a dla Euroazji. Patrząc na świat poprzez podstawowe dla geopolityki rozró\
nienie
Ziemia  Ląd, zalecał podział Imperium Brytyjskiego oraz porozumienie trzech potęg Eurazji:
Niemiec, Japonii i Związku Radzieckiego22 skierowanego przeciw anglosaskim
tallasokracjom.
Bardzo ciekawym, niezwykle intrygującym myślicielem był Carl Schmitt. Jego
rozwa\
ania skupiały się przede wszystkim na analizie cywilizacyjnej ró\
nicy
pomiędzy państwami morskimi i lądowymi.  Nomos to greckie określenie
 wzięcia w posiadanie ,  uporządkowanie ,  zorganizowanie ,  uformowanie
w odniesieniu do przestrzeni. Dla Schmitta właśnie w dą\
eniu przez człowieka
do podporządkowania sobie ziemi (czyli nomosie ziemi) le\
y klucz do
zrozumienia istoty relacji pomiędzy politycznymi organizmami. Pierwszym, najbardziej
elementarnym celem człowieka jest stworzenie warunków dla własnej egzystencji, jej
warunkiem koniecznym jest władanie nad ziemią, gdy\
tylko na niej człowiek mo\
e \
yć i
tylko dzięki niej mo\
e zdobywać po\
ywienie. Zjurydyzowanie (czyli wyra\
enie w kategoriach
prawnych) zaboru i podziału ziemi  oto jedno z największych osiągnięć cywilizacji
europejskiej. W zupełnie odmienny sposób podchodzą do ekspansji państwa morskie, których
stanowisko ukształtowało się podczas walki z piractwem. Pirat stał poza prawem, stosowano
odpowiedzialność zbiorową wobec przechwyconego statku pirackiego, represja spadała na
wszystkich członków załogi, stąd te\
 u narodów morskich wytwarzały się przesłanki do
myślenia szczególnymi kategoriami na temat organizacji przestępczych: przynale\
ność do
przestępczej organizacji [...] jest czynem przestępczym samym w sobie 23. Koncepcje te
przeniesione na obszar stosunków międzynarodowych, stworzyły podstawy do stosowania
barbarzyńskiej zasady odpowiedzialności zbiorowej przez państwa anglosaskie. Państwa
morskie nie zdołały ucywilizować zmagań o przestrzeń, tak jak dokonały tego państwa Lądu.
Geopolityka współczesna
5 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
Wraz z upadkiem Związku Radzieckiego, stopniowego usamodzielniania się Europy,
rosnącego znaczenia Chin, globalizacji ( i regionalizacji) gospodarki, świat wchodzi w nową
erę. Czy będzie to  era handlu (J. Attali), globalna wioska (R. Burnet), hegemonia
euroazjatycka (A. Dugin), hegemonia USA (Z. Brzeziński), konflikt Północ  Południe (I.
Wallerstein),  koniec historii (F. Fukuyama), ład tripolarny (L. Thurow), państwo sieci (M.
Castells), strefa pokoju i strefa chaosu ( A. Wildavsky), świat konfliktu pomiędzy  pierwszą ,
 drugą i  trzecią falą ( A. Tofller), świat małych regionów (A. de Benoist), świat ruin (J.
Evola), turbokapitalizm (E. Luttwak), ultrahegemonia (P. Taylor), upadek Zachodu (O.
Spengler), wielobiegunowa równowaga (H. Kissinger),  zderzenie cywilizacji (S.
Huntington), zwycięstwo islamu (R. Geunon)  tego jeszcze nie wiemy. Geopolityka jak ju\

zostało wspomniane nie jest nauką ścisłą, nie ma bezwzględnych wzorów i prawidłowości,
jednak geopolityczna analiza jest w stanie warunkowo ustalić prawdopodobieństwo
przyszłych scenariuszy, najwa\
niejsze z nich spróbuję pokrótce zarysować.
Najbardziej wpływową, z racji międzynarodowej pozycji USA, jest dziś tzw. geopolityka
atlantyzmu. Zapoczątkowana przez Mahana, McKindera i Spykmana rozwijana w okresie
zimnej wojny przez myślicieli tej miary co Seversky ( jego prace opisujące przestrzenną
rywalizację w perspektywie trójwymiarowej: długość  szerokość  wysokość (czyli
lotnictwo) uchodzą wręcz za pionierskie), Kahna ( geostrategia nuklearna), Kissingera oraz
Cohena czy wreszcie Brzezińskiego, obecnie prze\
ywa swój renesans. Strategia państw
morskich polegająca na uzale\
nianiu poprzez  wolny handel, okrą\
enie Euroazji,
kissingerowska Real Politics, genialna, jak pokazała przyszłość, koncepcja Brzezińskiego
wysunięcia na pierwszy plan geopolitycznej rywalizacji, idei praw człowieka i ostatecznie
konfrontacyjna strategia w okresie reaganowskiej polityki gwiezdnych wojen zakończyła się
całkowitym zwycięstwem. Obecnie, ustami swojego najwybitniejszego geopolityka24,
polityka amerykańska koncentruje się na niedopuszczeniu do zdominowania Euroazji przez
jedno mocarstwo, geopolityczna równowaga Europy, Rosji, Chin, Indii przy amerykańskiej
kontroli Rimlandu ma zapewnić Stanom Zjednoczonym dominację na globie ziemskim.
y
ródło: Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa,
1998.
Geopolityka eurazjatycka. Dzisiejsza geostrategia Rosji stoi wyraz
nie na
rozdro\
u. Z jednej strony strategiczne poło\
enie w centrum Heartlandu,
bogactwo surowców naturalnych, imperialne tradycje kierują Moskwę w
kierunku odbudowy Euroazjatyckiego Imperium, natomiast relatywna słabość
rosyjskiej gospodarki skłania do uło\
enia jakiegoś modus vivendi z Zachodem z
drugiej strony. Najwybitniejszym przedstawicielem kierunku imperialnego jest
dziś bez wątpienia Aleksander Dugin, którego filozofię mo\
na streścić następująco: tak
6 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
naprawdę istnieją tylko dwie cywilizacje: Lądu i Morza, które skazane są przez geografię na
rywalizację. Kompromisu być nie mo\
e, gdy\
abstrakty organizujące \
ycie społeczności
morskich są dokładnym przeciwieństwem idei, wokół których organizuje się Cywilizacja
Lądu. Najogólniej mo\
na powiedzieć, \
e Morze to symbol wartości płynnych i zmiennych  a
więc liberalnych, pozbawionych stałych punktów odniesienia, podczas gdy Ląd symbolizuje
wartości stałe i niezmienne, charakterystyczne dla społeczeństw konserwatywnych. A
ad,
Tradycja, Hierarchia, Porządek, Praca, Wspólnota  Chaos, Nowoczesność, Demokracja,
Anarchia, Kapitał, Indywidualizm: owe antonimy najtrafniej wedle rosyjskiego geopolityka
streszczają istotę obu zwalczających się cywilizacji. Powy\
sze ró\
nice nie mogą ulec tak
wyczekiwanym wśród wielu liberalnych intelektualistów procesom konwergencji gdy\

wynikają wprost z natury mieszkańców utrzymujących się z ziemi bądz
morza. śeglarz 
archetyp mieszkańca Cywilizacji Morza  to człowiek chciwy; to indywidualistyczny pirat,
kierowany jedynie \
ądzą zysku, bądz
kolonizator zakładający faktorie na morskich
wybrze\
ach po ty by ekonomicznie uzale\
nić mieszkańców Lądu; to materialista i relatywista
odrzucający jakiekolwiek absolutne wartości. Z kolei mieszkaniec Lądu zakorzeniony w
konkretnej wspólnocie, z silnym poczuciem hierarchii i posłuszeństwa, koncentruje się przede
wszystkim na sprawach Ducha, sprawy materii traktując jako nieistotne. Kompromisu między
tymi cywilizacjami nigdy być nie mo\
e, mo\
liwym jest tylko okresowe zawieszenie broni.
Rywalizacja rosyjsko  amerykańska jest rozpatrywana przez Dugina nie jako rywalizacja
państwowa, lecz jako starcie sił Dobra i Zła, konieczny jest więc antyamerykański sojusz
najwa\
niejszych euroazjatyckich stolic. Porozumienie pomiędzy Tokio, Pekinem, Delhi,
Teheranem, Berlinem25, Pary\
em i poło\
oną w centrum (politycznym) Euroazji Moskwą
uwolniłoby euroazjatycki kontynent od amerykańskiej okupacji.
W polityce zagranicznej Moskwy, szczególnie od 11 września, mo\
na zaobserwować
znaczącą reorientację, której podstawową cechą jest prozachodniość. Pojawiają się
geopolityczne opracowania sugerujące, \
e Rosja jest dziś zbyt ekonomicznie zapóz
niona by
pozwolić sobie na samodzielną politykę zagraniczną. Niezwykle frapującą i bardzo
pesymistycznie oceniającą mo\
liwości polityki rosyjskiej jest praca Dmitrija Trenina26,
zawiera ona syntetyczny obraz rosyjskiej smuty, prognozująca utratę dalekowschodnich
kresów na rzecz dynamicznych Chin oraz zwiększenie zagro\
enia ze strony wojującego
islamu. Autor proponuje, by w tej tragicznej geopolitycznej sytuacji Rosja nawiązała
partnerskie stosunki z najwa\
niejszym sąsiadem, jakim jest Ukraina, uło\
yła sobie stosunki z
Polską (jej poparcie będzie potrzebne Moskwie w kwestii statusu Kaliningradu) oraz (co
wydaję się najwa\
niejszą konkluzją) zrezygnowała z nierealnej obsesji zdominowania
Heartlandu.
Pojedyncze, pojednawcze gesty nie zmienią jednak obaw rosyjskich geostrategów, nie tylko
poszerzeniem militarnym NATO, ale równie\
pogłębiającą się ekonomiczną integracją
Europy, zagra\
ającym wprost, wchłonięciem w orbitę swych gospodarczych wpływów krajów
Europy Wschodniej, szczególnie obawy są podnoszone w stosunku do Ukrainy.27 Określenie,
jaką ostatecznie strategię wybierze Rosja jest niezwykle trudne, jednak prymat ekonomii w
dzisiejszych międzynarodowych relacjach ka\
e przypuszczać, \
e Rosja nie zdecyduje się na
otwartą konfrontacją z Zachodem, będąc stopniowo wciąganą w wir zale\
ności od
zachodnich, finansowych centrów28.
Geopolityka europejska. Jeszcze w czasie istnienia Związku Radzieckiego, w 1989 roku w
Krakowie, Zbigniew Brzeziński pisał29:  Wyłania się Europa jako nowa gospodarcza i
polityczna siła w skali światowej. Rany, które zadały Europie dwie samobójcze i niszczące
wojny europejskie zabliz
niają się. Dzisiejsza Europa pod względem dochodu społecznego
dorównuje prawie Stanom Zjednoczonym. Wkrótce Europa stanie się największym na świecie
wewnętrznym rynkiem i będzie miała największe na świecie obroty handlowe. Do
gospodarczego zjednoczenia Europy dojdzie w ciągu najbli\
szych pięciu lat. Oznacza to nic
innego, jak wyłonienie się nowego, wielkiego partnera na scenie międzynarodowej [...], który
7 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
będzie wywierał potę\
ny wpływ magnetyczny w sensie gospodarczym, politycznym i
kulturalnym na obszar, który staje się z powrotem Europą Środkowo  Wschodnią .
Obecnie, po sprawnie przeprowadzonej operacji wprowadzenia wspólnej europejskiej waluty
euro, przewidywanemu rozszerzeniu na wschód i południe, zalą\
ku budowy własnych sił
zbrojnych, kreacji wspólnej polityki zagranicznej, Europa, zgodnie z zapowiedzią
Brzezińskiego stopniowo się usamodzielnia. Europejscy geopolitycy, wcią\
jednak mając
świadomość niesuwerennego bytu europejskiego kontynentu formułują europejską strategię
raczej w kategoriach ekonomii ni\
polityki30. Nie nale\
y się spodziewać w najbli\
szym czasie
radykalnych zmian, Europa koncentrując się na ekonomicznej integracji pozostanie zgodnie z
określeniem Brzezińskiego  amerykańskim protektoratem przynajmniej przez jeszcze jedno
pokolenie31 . Jednak jak zauwa\
ył Bertram, doradca od spraw międzynarodowych rządu
niemieckiego:  Supremacja USA mo\
e trwać przez pokolenie, ale nie będzie trwać
wiecznie. 32 Nie brak więc nawet w tych oficjalnych ośrodkach określających geopolitykę
(geoekonomię?) europejską bardziej śmiałych eurostrategii. Instytut Badań Strategicznych UE
w Brukseli za po\
ądany trend nowego europejskiego porządku uznał ni mniej ni więcej tylko
wchłonięcie w europejską (ekonomiczną) orbitę  Rosji33. Dominuje jednak raczej
przekonanie, \
e  Rosja pozostanie poza przestrzenią europejską 34, gdy\
 nowy system
europejski nie będzie mógł całkowicie zintegrować się z Federacją Rosyjską 35, nie ulega
jednak wątpliwości, \
e zarówno ona jak Turcja będą miały szczególny status w europejskiej
geopolityce (poza USA oczywiście, których status protektora, Europa ani nie będzie chciała
ani nie będzie potrafiła odrzucić). Trokhymczuk uwa\
a, \
e wykształci się twardy europejski
rdzeń w postaci Weimarskiego Czworokąta (Francja, Niemcy, Polska, Ukraina), który
zapewni Europie stabilizację i ekonomiczną integrację.36
Konkluzje
Zapowiadana przez wielu (przede wszystkim przez myślicieli lewicowo  liberalnych) śmierć
geopolityki nie nastąpiła i zapewne nie nastąpi. Walka o przestrzeń  punkt centralny analizy
geopolitycznej  zmieniała formy, nigdy jednak samej istoty. W 2000 roku specjalna komisja
pod przewodnictwem dzisiejszego sekretarza obrony Donalda Rumsfelda stwierdza:  Kosmos
wkracza do naszych domów, firm, szkół, szpitali i urzędów dzięki swoim zastosowaniom w
dziedzinie transportu, ochrony zdrowia i środowiska naturalnego, telekomunikacji, handlu,
rolnictwa i energii. Usługi oferowane z kosmosu są obecnie równie istotną częścią
amerykańskiej i globalnej infrastruktury co autostrady i trasy lotnicze, wodociągi i sieci
energetyczne. Infrastruktura kosmiczna  jak nigdy dotąd  pomaga wreszcie wdra\
ać zasady
amerykańskiej polityki zagranicznej i jeśli to konieczne, słu\
y stosowaniu potęgi militarnej 37.
Publicysta śycia komentując raport stwierdza koniec klasycznej geopolityki, koncentrującej
się na Eurazji, i nastanie ery astropolityki, której prawo brzmi:  Mocarstwo, które opanuje
kosmos, kontrolować będzie glob. Wiek XXI będzie zatem wiekiem astropolityki, a nie
geopolityki 38. Oznacza to, \
e rywalizacja z przestrzeni ziemskiej przeniesiona zostanie w
przestrzeń kosmiczną.
We wstępie niniejszego opracowania określiłem geopolitykę, jako dziedzinę nauki badającą
relacje pomiędzy zmieniającymi się w przeciągu wieków cywilizacjami i organizmami
politycznymi na niezmiennej przestrzeni oraz podejmującą próbę modelowania przyszłości.
Jak widać astropolityka nie znosi lecz uzupełnia niezmienne prawo geopolityki, które głosi,
przypomnijmy raz jeszcze, \
e przestrzenna rywalizacja politycznych organizmów trwale
wpisana jest w ludzką naturę.
1 Podaję za D. N. Zamjatin, Geopolitika: Osnovnyje problemy i itogi razvitija w XX w.,  Polis. Politiczeskije
issledovanija , 2001, ! 6 (65), s. 98.
8 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
2
O. Halecki, The Limits and Divisions of European History, London-New York 1950, s. 27, podaję za L.
Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 103.
3 P. Lorot, Histoire de la g�opolitique, Paris 1995, podaję za R. Kuz
niar, Globalizacja, geopolityka i polityka
zagraniczna za www.qdnet.pl/warecka/sprawy
/druk/kuzniar_globalizacja_geopolityka_i_polityka_zagraniczna.html
4
Za R. Kuz
niar, Globalizacja..., op. cit.
5 Za T. Gabiś, Powrót geopolityki,  Stańczyk , 1995, nr 1 (24), s. 14.
6Geopolityczne idee w tych czy innych formach wyra\
ają fenomen przestrzennej ekspansji państwa, K. S.
Gad\
ijew, Geopolitika, Moskva 1997, s. 5.
7 To geopolityka podejmuje próbę odpowiedzi na najnowsze wyzwania oraz współczesne cywilizacyjne procesy,
których ani ekonomia ani polityka nie potrafią rozwikłać A. Dugin, Ot sakralnoj geografii k geopolitike, za
http://elem2000.virtualave.net/elem1.htm.
8
Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni, za R. Kuz
niar, Globalizacja..., op.
cit.
9 Inne określenia: Pierwsza geopolityka (P. Claval), Geopolitik (M. Glassner). W literaturze przyjęto określenie
Pascala Larota Geopolityka klasyczna. Mieści się ona w okresie od przełomu XIX/XX w. do prac powstających
pod koniec II wojny światowej; podaję za L. Moczulski, Geopolityka, op. cit., s. 29.
10 Jean Thiriart: Responses To 14 Questions Submitted By Gene H. Hogberg za http://www.alphalink.com.au
/~radnat/thiriart/index.html.
11
T. Gabiś, Powrót..., op. cit., s.12.
12
W swym głównym dziele Politische Geographie, wydanej w 1897 r. pisał:  Państwo potrzebuje ziemi by \
yć
oraz  Państwa we wszystkich stadiach swojego rozwoju zachowują się jak organizmy, które z konieczności
chronią swój związek z ziemią, dlatego te\
właściwą nauką jest geograficzny punkt widzenia. Jak pokazuje
etnografia i historia państwa rozwijają się na bazie przestrzennej, im większą przestrzeń zdołają zorganizować
tym więcej posiadać będą energii. J. W. Tichonravov, Geopolitika, Moskva 1998, s. 78-79.
13
To bez wątpienia wpływ lektury Fryderyka Nietzschego.
14 A. Dugin, Osnowy geopolitiki, http://geopolitika.ru/geopol1.htm
15
J. W. Tichonravov, Geopolitika, op. cit., s. 91.
16
A. Dugin, Osnowy..., op. cit.
17
Tam\
e.
18 A. Maśnica, Świat kolisty i zwycięstwo w historii Sir Halforda McKindera,  Stańczyk , 1995, nr 1 (24), s.
28.
19 W. Sukiennicki, O Geopolityce, Res Publicae, nacjonalnych patologiach i świętym Giedroyciu,  Kultura ,
1980, nr 7 (394)-8 (395), s. 43.
20
W. H. Parker, McKinder. Geography as an Aid to Statecraft, Oxford, 1982, s. 152, podaję za V.
Levandovs kij, Ukraine in Geopolitical Concepts (First Third of the 20th Century, w  Political Tought. Ukrainian
Political Science Journal , 1994, nr 2, s. 181.
21
L. Moczulski, Geopolityka, op. cit., s. 27.
9 z 10 2010-04-15 10:21
Klasyczne i współczesne teorie geopolityki http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/banka.html
22
Haushofer będąc antykomunistą zastrzegał, \
e o ile Związek Radziecki nie zrezygnuje z eksportu rewolucji
nale\
y dokonać jego rozbioru pomiędzy Japonię oraz Niemcy, podaję za R. Kuz
niar, Globalizacja..., op. cit.
23 F. Ryszka, Polityka i wojna, Warszawa 1975, s. 182.
24
Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1998.
25 Porozumienie Moskwy z Berlinem wymagać będzie zmian terytorialnych w Europie Środkowej, Dugin pisze o
nich wprost:  Rosja w swoim geopolitycznym oraz sakralno-geograficznym rozwoju nie jest zainteresowana
istnieniem niepodległego państwa polskiego w \
adnej formie. Nie jest te\
zainteresowana istnieniem Ukrainy. Nie
dlatego, \
e nie lubimy Polaków czy Ukraińców, ale dlatego, \
e takie są prawa geografii sakralnej i geopolityki ,
cytuję za wywiadem z Aleksandrem Duginem w: Czekam na Iwana Groz
nego,  Fronda ,1998, nr 11/12.
26
The end of Euroasia. Russia on the border between Geopolitics and Globalization, New York, 2002, treść
podaję za J. Mondry, Koniec Eurazji?,  Nowe Sprawy Polityczne , 2002, nr 3/15, s. 62-66.
27
E. Cziomer, Stanowisko Rosji wobec integracji europejskiej w latach dziewięćdziesiątych, w Ku zjednoczonej
Europie, pod red. I. Stawowy-Kawki oraz W. Rojka, Kraków 1997, s. 163-174.
28
M. Castells, Information Technology, Globalization and Social Development, Paper prepared for the UNRISD
Conference on Information Technologies and Social Development, Palais des Nations, Geneva, 22-24 June 1998.
29
Z. Brzeziński, Europa Środkowa wobec przemian światowych,  Znak , 1989, nr 5 (408), s. 17-18.
30
P. Treuner, M. Foucher, Nowe wyzwania dla Europy, w: Problematyka przestrzeni europejskiej, pod red. A.
Kuklińskiego, Warszawa 1997, s. 19-33.
31 Z. Brzeziński, How live with New Europe w National Interest, lato, 2000, podaję za  Gazeta Wyborcza , 24
czerwca 2000 r., Z. Brzeziński, Jak \
yć z nową Europą?
32 Tam\
e.
33 Podaję za J. Mondry, Europa i Rosja  poszukiwanie dróg współ\
ycia, Nowe..., op. cit., s. 16-17.
34 J. Kieniewicz, Rosja i przestrzeń europejska, w Problematyka..., op. cit., s. 123.
35 P. Treuner, M. Foucher, Nowe wyzwania dla Europy, w Problematyka..., op. cit., s. 19.
36
C. Trokhymczuk, Vajmarskij czotyrykutnyk jak stanovyj chrebet jewropejskoji bezpeky, w Visnyk Lvivskoho
Universytetu. Seria mi\
narodni vidnosyny. Visnyk 2, Lviv 2000, s. 40-44.
37 K. Rak, Astropolityka,  śycie , 17 czerwca 2000 r.
38 Tam\
e.
10 z 10 2010-04-15 10:21