© Grzegorz Kuczaj, MSGP 2008
KLASYCZNE TEORIE GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ
Nazwy, autor,
Charakterystyka teorii Założenia Wnioski, ilustracje
rok powstania
Teoria lokalizacji Thünen poszukiwaÅ‚ racjonalnego pod wzglÄ™dem ekonomicznym ukÅ‚adu stref 1) PrzestrzeÅ„ rolnicza jest Rys. 1 Rys. 2
produkcji rolniczej rolniczych wokół miasta będącego rynkiem zbytu dla produktów rolnych. niezróżnicowana o jednakowo
(teoria lokalizacji Wyznacznikiem tych stref ma być taki sposób gospodarowania ziemią, aby przynosił urodzajnej glebie, wydajność z
stref rolniczych); jak najwyższe zyski (nazwane przez Thünen a rentÄ…, czyli różnicÄ… pomiÄ™dzy jednostki powierzchniowej jest
Thünen J. H. przychodami ze sprzedaży a kosztami transportu). Na rys. 1 widać zależność jednakowa;
1826 pomiędzy rentą (zyskiem) a odległością od centrum. Im dalej od centrum, tym renta 2) Istnieje jeden ośrodek
staje się niższa, aż w końcu produkcja przestaje być opłacalna. Punkty przecięcia konsumpcji zużywający
wykresów będą stanowiły granice stref. Tak więc głównym kryterium powstawania produkty rolnicze z obszaru
stref produkcji rolniczej wedÅ‚ug Thünen a jest maksymalizacja renty (zysku). otaczajÄ…cego, nie majÄ…cy
Warunek ten spełnia produkcja, która: daje największą produkcję z hektara, ma powiązania z innymi ośrodkami i
najbardziej stromy gradient (ponosi najwyższe koszty transportu) i lokalizuje się obszarami;
najbliżej rynku zbytu. Jeżeli tylko któreÅ› z idealistycznych zaÅ‚ożeÅ„ teorii Thünen a 3) Koszty transportu sÄ… funkcjÄ…
ulegnie zmianie, sprawa komplikuje się w znaczny sposób, co nie oznacza braku odległości i masy ładunków; są
możliwości jej zastosowania. jednakowe w każdym punkcie
strefy;
Na rys. 2 przedstawiono jeden z przykÅ‚adów zastosowania teorii Thünen a. Jest to 4) Jednolite sÄ… ceny sprzedaży dla
tzw. model użytkowania przestrzeni miejskiej zaproponowany przez Harvey a w 1992 wszystkich produktów danego
r. Opłaty czynszowe (za wynajem nieruchomości) maleją wraz z oddalaniem się od rodzaju.
centrum. A że większe czynsze płacą najemcy nieruchomości komercyjnych, to
właśnie one będą zlokalizowane w centrum. Granicę opłacalności ich lokalizacji
wyznacza przecięcie się gradientów nieruchomości komercyjnych i mieszkaniowych.
Teoria lokalizacji Pierwszoplanowymi czynnikami lokalizacji przemysłu są: koszty transportu, pracy i 1) Rozważa się lokalizacje
produkcji korzyści aglomeracji, przy czym najważniejszy z nich to koszty transportu. Celem pojedynczego przedsiębiorstwa
przemysłowej teorii Weber a było znalezienie optymalnej lokalizacji dla zakładu przemysłowego wytwarzającego jeden produkt
(teoria lokalizacji przy nadrzędnym założeniu minimalizacji kosztów (w przeciwieństwie do w określonej ilości;
przemysÅ‚u); maksymalizacji zysków w teorii Thünen a). 2) Znana jest lokalizacja miejsc
Weber A. konsumpcji i z
ródeł
1909 W celu znalezienia optymalnej lokalizacji można zastosować różne metody. Jedną z surowcowych (wielu);
nich jest zastosowanie  trójkąta lokalizacyjnego Varignon a (rys. 3), gdzie 3) Jednolite są koszty transportu za
poszczególne litery oznaczają: C  ośrodek konsumpcji, M1 i M2  z
ródła zaopatrzenia tonokilometr;
Rys. 3
w surowce, m1 i m2, p  iloczyny wagi towaru (nabywanych lub odbieranych w danym 4) Istnieją stałe techniczne
punkcie) przez jednostkowe koszty transportu (tonokilometra), P  optymalna współczynniki produkcji;
lokalizacja dla miejsca produkcji. 5) Lokalizacja jest optymalna gdy
minimalizuje koszty transportu.
Inna metoda to metoda izodopan (rys. 4), czyli linii jednakowych całkowitych
kosztów transportu na jednostkę produkcji. Poszczególne izodopany oznaczają
wzrost kosztów od pierwotnie założonej optymalnej lokalizacji P0 o jednostkę. Tak
opracowany wzrost kosztów transportu, porównany z kosztami pracy (które mogą
maleć wraz z oddalaniem się od centrum) pozwoli na wyznaczenie  izodopany
krytycznej , będącej krzywą obojętności. Koszty lokalizacji zakładu na tej linii (np. w
punkcie P1) są równe kosztom w punkcie P0.
Rys. 4
Teoria substytucji Predöhl stwierdziÅ‚, że dotychczasowe teorie lokalizacyjne (rolnictwa, przemysÅ‚u) nie sÄ… należycie powiÄ…zane z teoriami ekonomicznymi. PostanowiÅ‚ stworzyć ZaÅ‚ożenia
przestrzennej odrębną teorię lokalizacji, która swe z
ródło znalazła w ogólnej teorii ekonomii. 1) Teoria odnosi się do
(substytucji pojedynczego przedsiębiorstwa
czynników Zaproponował on zmiany w lokalizacji procesu produkcyjnego przy stałej produkcji. Wówczas udział poszczególnych czynników w danej produkcji w każdym w którym produkcja jest stała;
produkcji; ogólna miejscu będzie różny (np. w jednym miejscu droższe będą surowce, a tańsze koszty pracy, a w innym odwrotnie), a więc i proporcje między czynnikami 2) Rozważania prowadzone są dla
teoria lokalizacji) zużywanymi do otrzymania takiej samej produkcji będą różne. Zastępując czynniki mniej wydajne czynnikami bardziej wydajnymi, można obniżać koszty produkcji krótkiego odcinka czasu;
Predöhl A. w poszczególnych miejscach. Proces substytucji kontynuuje siÄ™ aż do momentu osiÄ…gniÄ™cia stanu optymalnej kombinacji analizowanych czynników (czyli inaczej 3) ZakÅ‚ada siÄ™ staÅ‚ość technologii;
1925 mówiąc wyborze najtańszej lokalizacji, najbardziej korzystnej pod względem kosztów produkcji). Osiągnąwszy właściwą kombinację, znajdujemy najlepsze miejsce 4) W analizie nie uwzględnia się
do lokalizacji przedsiębiorstwa. Stosując metodę izodopan, analogiczną do przedstawionej powyżej, można wyznaczyć  izodopanę krytyczną , będącą krzywą popytu;
obojętności. 5) Istnieje ciągłość przestrzeni.
Teoria lokalizacji Christaller definiuje miasto (ośrodek centralny) jako  centrum społeczności 1) Cały układ ma sieć hierarchiczną
ośrodków regionalnej i ośrodek pośredniczący w handlowej obsłudze tej społeczności . Ośrodki (każdemu ośrodkowi większemu
centralnych (teoria centralne są rożne pod względem wielkości  czyli takim ośrodkiem centralnym może odpowiada sześć ośrodków
lokalizacji systemu być np. Warszawa, ale także, Kazimierz Dolny  przy czym wielkość tych ośrodków mniejszych; rys. 5)
osadniczego) jest odwrotnie proporcjonalna do ich liczebności (im większe miasta, tym jest ich wydzielonych na zasadzie
Christaller W. mniej; więcej jest miast małych). Proporcjonalnie do wielkości ośrodka centralnego stopnia ich ważności (roli, jaką
1933 przypisywana jest mu strefa oddziaływania (większe mają większą strefę odgrywają w całej sieci
oddziaływania, a mniejsze mniejszą), która wg Christaller a ma kształt sześcioboku osadniczej);
foremnego (heksagonalny, najbardziej zbliżony do koła, ale całkowicie wypełniający 2) Miejsce centralne jest z
ródłem
przestrzeń). Jej wielkość wynika z faktu maksymalnej odległości, jaką rozproszona dóbr i usług świadczonych na
ludność jest w stanie pokonywać aby nabywać dobra w danym ośrodku centralnym rzecz otaczającego go obszaru;
(wyznacznikiem tej odległości jest czas podroży i jej koszty). Trzeba również 3) Istnieje równomierne rozłożenie
Rys. 6. Pierwotna teoria
nadmienić o funkcjach jakie pełnią poszczególne ośrodki. Te większe pełnią wszelkie surowców i ludności;
Christaller a ulegała wielu
funkcje (wyższego i niższego rzędu), natomiast te mniejsze, tylko niższego. Zatem 4) Istnieje powszechna i jednakowa
analizom, w wyniku których
można stwierdzić, że ranga ośrodka jest wypadkową trzech zmiennych: rozległości dostępność do dóbr i usług.
została  urealniona . Stwierdzono
strefy oddziaływania (obsługiwanego obszaru), liczby ludności i wysokości jej
m. in., że strefy zasięgu nie zawsze
dochodów netto. Tak więc celem nadrzędnym lokalizacji ośrodków centralnych jest
mają kształt heksagonalny i
jak najmniejsza odległość pomiędzy ludnością, a ośrodkiem.
lokalizują się wzdłuż ciągów
komunikacyjnych (wydłużają się
Rys. 5
Idealistyczna teoria Christaller a została przez niego przeanalizowana na obszarze
prostokątnie wzdłuż ciągów; z
Niemiec, w celu jej urzeczywistnienia. Ponad to znalazła swoje zastosowanie również
ośrodka o wyższej randze
w analizie rozmieszczenia osiedli mieszkaniowych przez jej analogiczne
wychodzi optymalnie sześć dróg).
zastosowanie.
Teoria gospodarki DzieÅ‚o Lösch a jest wypadkowÄ… dotychczasowych teorii. Jako podstawÄ™ przyjÄ…Å‚ on teoriÄ™ lokalizacji przemysÅ‚y, którÄ… ZaÅ‚ożenia
przestrzennej zmodyfikował, postulując maksymalizację zysków w przeciwieństwie do minimalizacji kosztów wg Weber a. Również teoria 1) Istnienie wolnego rynku (konkurencji);
(ogólna) Thünen a zostaÅ‚a zmieniona (wprowadzono dodatkowe wyznaczniki, np. zmienne ceny produktów rolniczych i zmiennÄ… 2) Istnienie rozlegÅ‚ej jednorodnej równiny z równomiernie
Lösch A. produkcjÄ™ z hektara). rozmieszczona ludnoÅ›ciÄ… rolnicza i jednakowymi warunkami
1940 transportu we wszystkich kierunkach;
W wyniku wolnego rynku liczba przedsiębiorstw wzrasta. Wiąże się to ze zmniejszeniem obszarów rynkowych konkurentów, 3) Przemieszczanie produktów pociąga za sobą koszty transportu;
aż do likwidacji ich zysków nadzwyczajnych (każdy każdemu trochę zabiera). Ogólnie można stwierdzić, że lokalizacja 4) Gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt
przedsiębiorstw ustala się jako wypadkowa dwóch zmiennych: maksymalnej liczby przedsiębiorstw na danym terenie i elastyczny;
maksymalizacji zysków poszczególnych podmiotów gospodarczych. 5) Stosowany jest system cen loko magazyn wytwórczy;
6) Przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji swoich zysków;
Sednem rozważaÅ„ Lösch a jest teoria regionu ekonomicznego, czyli części terytorium, która stanowi przestrzenny kompleks 7) CaÅ‚y system powinien być tak zorganizowany przestrzennie, aby
produkcyjno-usługowy o określonym profilu gospodarczym, powiązanej ściśle z całością gospodarki i środowiskiem całkowite koszty transportu były minimalne.
przyrodniczym. Rys. 7
a) b)
Maksymalizacja produkcji jest ograniczona do pewnego stopnia, w którym koszty transportu stają się większe od zysków z
produkcji. Dobra spożywane powszechnie są produkowane w dużej liczbie miejsc, a ich rynki zbytu są małe (piekarnia),
Natomiast dobra nabywane rzadko są produkowane w małej liczbie miejsc, przy czym ich rynki zbytu są rozległe (stocznia).
Podobnie jak u Christaller a, idealnym ekonomicznie kształtem obszaru rynkowego jest sześciobok foremny. Wielkość tych
sześcioboków, tworzących sieć obszarów rynkowych na wzór plastra miodu, jest odmienna dla dóbr różnego rodzaju. Tak
powstałe sieci można na siebie nakładać warstwami, lecz uzyska się obraz chaotyczny (rys. 7a). Można jednak uporządkować
go w łatwy sposób: znajdując dla wszystkich  warstw punkt wspólny (w którym może rozwinąć się miasto centralne) i w
wyniku obrotów poszczególnych sieci względem ośrodka centralnego stworzyć sześć podobnych stref z licznymi punktami
produkcji  będą to strefy lokalizacji przemysłu oraz sześć stref z nielicznymi punktami produkcji  będą to tereny
mieszkalne (rys. 7b). W ten sposób spełniają się postawione wcześniej założenia (cele).
Regionalistyka Jest to wielodyscyplinarna nauka społeczna zajmująca się przestrzennymi zachowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów (miast, regionów).
(regional science)
Isard W. Za region, który jest niejako podstawową jednostką badawczą regionalistyki, można przyjąć zwarty obszar, jednorodny w zakresie określonych kryteriów odnoszących się do współwystępowania
1965, 1969, 1979 pewnego zespołu cech, miedzy którymi istnieją związki przyczynowe (Whittlesey). Istnieją trzy podstawowe typy regionów: fizyczno-geograficzne, gospodarcze i gospodarczo-administracyjne (inaczej
terytorialne, będące przedmiotem planowania i zarządzania).
Początkowo nauka ta opierała się głównie na ścisłych metodach matematycznych (rygoryzmie naukowym), przy czym procesy fizyczne i biologiczne sytuowano na dalszym planie. Jednak w wyniku
przemian i rozwijaniu się problematyki ekologicznej, to właśnie kwestie środowiska przyrodniczego (szerzej również geograficznego) zostały wysunięte na pierwszy plan jej badań.