Socjologia zdrowia i choroby
Kurs specjalizacyjny
Pielęgniarstwo ratunkowe
1
Przedmiot socjologii zdrowia
i choroby
Definicje zdrowia i choroby w ujęciu socjologicznym
Uwarunkowania stanu zdrowia jednostki i rodziny
Pozytywne i negatywne wskaz
niki zdrowia oraz kryteria
zdrowia
Co socjologia ma wspólnego z medycyną?
Przez długi czas utrzymywało siępowszechne
przekonanie, że zachowanie zdrowia zależy od
efektywności opieki lekarskiej opartej na
podstawach naukowych. Obecnie coraz
wyraz
niej występuje tendencja do częściowego
przesunięcia ciężaru odpowiedzialności za
zdrowie z instytucji medycznych na samych
ludzi, znajdująca wyraz w podstawowym haśle
promocji zdrowia  twoje zdrowie w twoich
rękach". Kierunek ten wyzwolił szczególne
zainteresowanie stylem życia różnych grup
społecznych.
TU MAA
A DYGRESJA:
2
O SOCJOLOGII I SOCJOLOGACH
socjolog - kto to?
czego oczekuje sięod socjologii?
socjologia teoretyczna i empiryczna
Socjologia? Ja to wszystko wiem! Czyli o różnicy
pomiędzy wiedząpotocznąa wiedząnaukową:
wiedza potoczna wiedza naukowa
Uogólnienia na podstawie Uogólnienia na podstawie wielu
pojedynczych wydarzeń wydarzeńz uwzględnieniem tła
Brak odniesienia do teorii Odniesienie do teorii
Opiniom towarzysząemocje Analizowanie bez emocji
Przedmiotem socjologii medycyny
jest wykrywanie i wyjaśnianie za
pomocąswoistych dla tej nauki
pojęć, teorii i metod, społecznych
prawidłowości warunkujących stan
zdrowia jednostek oraz całych
zbiorowości, a także wpływu
procesów społecznych na
funkcjonowanie współczesnej
medycyny.
3
Co jeszcze socjologia ma wspólnego
z medycyną?
Medycyna to instytucja społeczna w rozumieniu
socjologicznym, która charakteryzuje się:
- wyodrębnionym i zorganizowanym typem
działalności (tu: diagnozowanie chorób i ich leczenie; jej
przedmiotem - ludzie)
- ujętym w odpowiednie formy organizacyjne
(przychodnie, szpitale itd.)
- realizowanym przez zespół ludzi (lekarze, pielęgniarki,
czyli biały personel, ale nie tylko)
- wykorzystujących zestaw urządzeń materialnych
i środków (budynki, aparatura, leki, odczynniki itp. itd.)
/Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/
4
Amerykanin Robert Straus (Bernard Stern),
rok 1957, zaproponował podział na:
"  socjologięmedycyny (miała sięzajmowaćmedycyną
jako instytucjąspołecznąwraz z jej aktorami) oraz&
"  socjologięw medycynie , tj.  na usługach medycyny,
jako pomoc w rozstrzyganiu problemów zdrowia i
choroby (miała sięzajmowaćspołecznymi warunkami
powstawania chorób);
Socjologia medycyny (R. Straus)
Socjologiczna wiedza,
koncepcje, teorie,
metody badania
rzeczywistości
Zawody medyczne
Socjologiczne problemy
Instytucje medyczne i organizacje ds.
dotyczące zdrowia
zdrowia
i choroby
Socjologia zawodów medycznych
Socjologia zdrowia
Socjologia instytucji medycznych
Socjologia choroby
5
Definicje zdrowia i choroby
w ujęciu socjologicznym
T. Parsons potraktował
zdrowie choroba
chorobęjako jednąze
specyficznych RÓL
W myśl definicji
pełnionych przez człowieka,
opracowanej przez M.
charakteryzującąsię
Kacprzaka, ujmującej
pewnymi zakłóceniami w
zdrowie jako proces
umiejętnościach
dynamiczny, pojęcie to
wykonywania innych ról i
oznacza nie tylko brak
zadańzgodnych ze
choroby czy niedomagania,
społecznymi oczekiwaniami.
lecz także dobre
Choroba oznacza
samopoczucie oraz taki
niezdolność
stopieńprzystosowania się
podporządkowania się
biologicznego i społecznego
normom sprawności
do środowiska, jaki jest
fizycznej
osiągalny dla danej jednostki
w najkorzystniejszych
i psychicznej,
warunkach. (W.
umożliwiającym optymalne
Jędrychowski, 1999).
uczestnictwo w życiu
społecznym
Rola
społeczna
Kto to Ja?
6
Rola społeczna
wyznacza sposoby zachowania się
osoby:
1. Zespół praw i obowiązków
związanych z danąrolą.
KONFLIKT RÓL
2. Schemat (scenariusz)
postępowania
w roli.
KONFLIKT W
ROLI
ZACHOWANIA:
- NAKAZANE
- ZAKAZANE
DYSTANS ROLI
- MARGINES SWOBODY
Społeczne
uwarunkowania
stanu zdrowia
jednostki i rodziny
1. Wyobrażenia o zdrowiu i chorobie
2. Wiedza na temat przyczynowości
chorób
Wynikająprzede
3. Odczuwanie, postrzeganie i wszystkim ze
statusu
opisywanie objawów chorobowych
społecznego (np.:
4. Postawy i zachowania wobec
materialnego,
własnej choroby chorego i jego
pozycji zawodowej
rodziny
)
5. Styl życia (jako decydujący czynnik
i poziomu
determinujący zdrowotnośćdanej
wykształcenia
zbiorowości)
7
Wskaz
niki zdrowia
pozytywne negatywne
Zachorowalność
Wzrost i masa ciała
Chorobowość
Prawidłowe odżywianie
Umieralność
Pojemnośćoddechowa
Śmiertelność
płuc
Absencja chorobowa
Zdolnośćdo wysiłku
Inwalidztwo
Parametry krwi
Urodzenia martwe
Stan uzębienia Rozwody
Uzależnienia
Płodnośćkobiet
Wypadki samochodowe
Przyrost naturalny
Kryteria oceny stanu zdrowia
1. Trwanie życia
2. Brak choroby
3. Brak złego samopoczucia (odczuwania bólu
fizycznego i psychicznego, dyskomfortu,
cierpienia)
4. Zdolnośćdo funkcjonowania - wykonywania
określonych zadańi ról społecznych
przypisanych danej jednostce z racji
zajmowanych przez niąpozycji społecznych
5. Zdolnośćdo zaspokajania własnych potrzeb,
redukowania napięć
6. Zdrowie jako niezależność, brak potrzeby
korzystania ze świadczeńmedycznych i
socjalnych
8
Bycie chorym
jako społeczny typ roli
Rola chorego wg Parsona
Zachowania w chorobie
Socjomedyczne wskaz
niki zdrowia
Społeczna rola  bycie chorym
 wyróżniki pełnienia roli wg T. Parsonsa
1.Osoba chora nie jest osobiście odpowiedzialna za swojąchorobę. Choroba jest
uważana za wynik działania czynników, na które jednostka nie ma wpływu. Pojawienie
sięchoroby nie ma związku z zachowaniem ani działaniem jednostki.
2. Osoba chora ma pewne prawa i przywileje, w tym prawo do zwolnienia z
codziennych obowiązków. Ponieważosoba chora nie ponosi odpowiedzialności za
swojąchorobę, jest zwolniona z pewnych obowiązków, ról i zachowań, do których w
innych okolicznościach musi sięstosować. Na przykład osoba chora może zostać
zwolniona od codziennych obowiązków domowych. Choroba usprawiedliwia
zachowania mniej grzeczne. Osoba chora otrzymuje przykładowo prawo do
pozostawania w łóżku lub uzyskania zwolnienia lekarskiego z pracy.
3. Osoba chora musi pracowaćnad powrotem do zdrowia, skontaktowaćsięz
lekarzem. Rola chorego jest rolą warunkową i  przejściową , i zależy od tego, czy
osoba chora musi uzyskaćsankcjęspecjalisty w zakresie medycyny, który
uprawomocni jej twierdzenie, że jest chora. Potwierdzenie choroby opiniąeksperta
pozwala otoczeniu osoby chorej przyjąćprawomocnośćjej twierdzenia. Pacjent
powinien współpracowaćw powrocie do zdrowia, wypełniając zalecenia lekarza.
Oczekuje się, że człowiek chory będzie poszukiwał kompletnej pomocy lekarskiej,
jednocześnie podporządkuje sięreżimowi postępowania leczniczego, zaleconego
przez lekarza. Osoba podejmująca tęrolęzwolniona jest od pełnienia swoich
dotychczasowych obowiązków i ról. Osoba chora, która odmawia wizyty lekarza i nie
słucha sięautorytetów medycznych, naraża sięna utratęstatusu chorego.

9
Prawa i obowiązki w roli  chorego
wg T. Parsonsa
Chory ma prawa, Chory ma obowiązki:
przywileje:
Chęćwyzdrowienia,
Bycie zwolnionym z
Szukać fachowej
innych ról społecznych,
pomocy,
Nieponoszenie współpracować
odpowiedzialności za
w procesie leczenia
stan choroby.
Cele działania grup wsparcia społecznego
Informacyjne: Emocjonalne:
" udzielanie porad prawnych i " wspieranie psychiczne chorych i
medycz. ich rodzin
" przekazywanie informacji na temat " okazywanie zrozumienia,
praw pacjentów oraz pomoc w ich współczucia
egzekwowaniu
" "bycie razem", troskliwośći
" wzbogacanie wiedzy samego
gotowośćniesienia pomocy
niepełnosprawnego oraz jego
Instrumentalne - wsparcie przez
rodziny na temat
świadczenie usług:
niepełnosprawności
udzielanie pomocy przy
" przywrócenie aktywności
wykonywaniu czynności
Materialne:
społeczno-zawodowej
codziennych
dostarczanie środków
stymulacja rozwoju i aktywności
materialnych
osoby niepełnosprawnej
na np.: rehabilitację
uzupełnianie deficytu finansowego
10
Przykłady wsparcia społecznego
Dorosłe Dzieci Alkoholików:
Istota DDA - samopomocowe grupy wsparcia działające na
bazie przejętego z ruchu AA programu Dwunastu Kroków
Główne założenia DDA:
ludziom z określonymi problemami pomagają w zdrowieniu
spotkania z osobami o podobnych trudnościach
przeznaczone są dla osób, które wychowały się w domach
z problemem alkoholowym
Historia DDA w Polsce:
Jerzy Mellibruda (psycholog) jako pierwszy zajął się
problemami dorosłych dzieci alkoholików
w 1986 r powstały pierwsze DDA
Adres: [e-mail]
Rodzaje organizacji samopomocowych
Rozwojowe:
Cel - budowanie długofalowych programów służących
dokonywaniu zmian społecznych
Adaptacyjne:
Cel  pomoc w przetrwaniu i przystosowaniu do trudnej, często
nieodwracalnej sytuacji
Terapeutyczne:
Cel  pomoc w terapii, rehabilitacji, czy leczeniu uzależnień
Grupy adaptacyjne i terapeutyczne:
dopuszczają do udziału w nich osoby z zewnątrz  członków
rodzin
i profesjonalnych terapeutów
Grupy rozwojowe:
prowadzone wyłącznie przez osoby zainteresowane podejmowaną
w nich tematyką
11
Zachowania w chorobie
Role chorego w
Płeć a rola chorego
chorobie
Eliot Freidson dopatrzył siętrzech
Istniejąznaczące różnice
wersji roli chorego,
pomiędzy kobietami a
odpowiadających trzem typom i
mężczyznami jeżeli chodzi
stopniom choroby.
o:
1)Warunkowa rola chorego odnosi
siędo jednostek chorujących
przejściowo, które wyzdrowieją.
Zwracanie uwagi na swój
2)Bezwarunkowo prawomocna rola
stan zdrowia
chorego odnosi siędo jednostek
cierpiących na choroby
Obserwowanie zmian w
nieuleczalne.
organizmie na wczesnym
3) Nieprawomocna rola chorego- z
etapie
roląnieprawomocnąmamy do
Sposób informowania
czynienia wówczas, gdy jednostka
cierpi na chorobęlub przypadłość, lekarza o zauważonych
która jest przez innych
objawach
napiętnowana.
Chęćpoddawania się
badaniom lekarskim i terapii
Przyjmowanie roli chorego.
sprawność społeczna
Psychospołeczna koncepcja zdrowia i jej
wskaz
niki
określana jest poprzez
porównanie w stosunku
1) Mierniki stanu zdrowia wg kryterium
do innych osób ( tan
sprawności społecznej
sam zawód , w tym
2) Mierzą wpływ choroby na pełnienie ról
samym wieku, ten sam
społecznych
styl życia)
3) Podstawowe znaczenie ma pojęcie
 ograniczona sprawność społeczna (OSS)
tzn:  niemożność wykonywania zwykłych
Gromadzenie
czynności przez daną osobę
informacji-
5) Wskaz
niki mogą być stosowane nie tylko
1) zbieramy w
w stosunku do chorych i niepełnosprawnych,
ale także do zdrowych
środowisku przy
pomocy
przygotowanych w tym
celu kwestionariuszy.
Wskaz
niki- mają postać skal tzn. stopniujemy
2) konieczność
samodzielność lub niezależność od innych
osób przy realizacji wybranych czynności
ścisłej instrukcji kogo
klasyfikowaćdo jakiej
kategorii
12
Socjomedyczne wskaz
niki zdrowia
Skala niezależności w codziennych czynnościach
Bada niezależnośćw 6 funkcjach:
1)Mycie 2) ubieranie się, 3) chodzenie do toalety4) poruszanie się5) zdolnośćzałatwiania potrzeb
fizjologicznych
6) jedzenie
 Profil skutków choroby
Samoocena samopoczucia i zachowańdokonywana przez osobębadanąna podstawie
samoobserwacji oraz opinii otoczenia
1) interakcja z /poza rodzina 2) poruszanie się3) sen i wypoczynek 4) dożywianie się5) prace
domowe 6) Praca zawodowa 7) podróż 8) ruchy ciała 9) mowa i porozumiewanie się10) hobby i
wypoczynek 11) aktywnośćumysłowa 12) stosunki rodzinne 13) stany uczuciowe 14) ubieranie
sięi toaleta
Wskaz
nik  pozytywnego zdrowia psychicznego i jakości życia
Pozytywne zdrowie psychiczne obejmuje:
1) Postawęwobec własnej osoby 2) Poczucie tożsamości 3) Samorealizację 4) Odpornośćna
stres
5) Umiejętnośćradzenia sobie z otoczeniem 6) Umiejętnośćnawiązywania dobrych stosunków
z otoczeniem 7) Postawy wobec pracy i zabawy, miłości i seksu 8) Postawy przy
rozwiązywaniu
konfliktów
Społeczne uwarunkowania
zdrowia w ujęciu strukturalnym,
interakcyjnym i systemowym
Cechy demograficzne mające wpływ na zdrowie populacji
Rodzina a zdrowie i choroba
Nierówności społeczne i ich wpływ na zdrowie
13
Cechy demograficzne mające wpływ na
zdrowie populacji
1. Płeć, wiek, stan
cywilny, rozrodczość,
migracje
2. Zawód wyuczony
i wykonywany
3. Bezrobocie
4. Wtórny analfabetyzm
Rodzina a zdrowie i choroba
Tradycyjne funkcje
rodziny
(socjalizacyjna, opiekuńcza)
Potencjał rodziny w
potęgowaniu zdrowia i
zapobiegania chorobie
(stan zdrowia rodziny)
Relacje członków
rodziny w
ukierunkowywaniu na
zdrowie i chorobę
(wzory funkcjonowania)
14
Nierówności społeczne  wpływ na zdrowie,
dostęp do usług medycznych
Wpływ na nasze zachowania zdrowotne ma nasze położenie społeczne
czyli usytuowanie na drabinie warstw społecznych: od najniższej do najwyższej.
Im niższa warstwa tym gorsze wejście w różne układy
społeczne (z
ródła informacji, świadczenia socjalne).
Im wyższa warstwa społeczna, tym większa podatnośćna
oświatęzdrowotną, tym częstsze występowanie pozytywnych
zachowańprofilaktycznych (tym bardziej prozdrowotny styl
życia).
Pacjenci z warstw wyższych wykazują mniejszą tolerancję
na pojawienie sięproblemów emocjonalnych i zaburzeńw
sferze zdrowia psychicznego i sami inicjująleczenie szpitalne.
Pozycja społeczna zajmowana przez jednostkę jest
czynnikiem determinującym sposób dostania siędo
psychiatry. Dwie najwyższe (spośród pięciu) warstw rzadziej
niżprzedstawiciele warstw najniższych stykająsięz psychiatrą
w sposób drastyczny (za pomocąkaretek, policji, pod
przymusem)
Społeczne konsekwencje choroby
i niepełnosprawności
Konsekwencje choroby obciążające człowieka chorego
i jego rodzinę
Społeczne znaczenie piętna
15
Konsekwencje choroby
Obciążające człowieka chorego Obciążające rodzinę
Zmiany w funkcjach
Niezdolnośćdo pracy
rodziny
Zubożenie
Zmiany w rolach
Zmiany w rolach i
członków rodziny
pozycji społecznej
Zakres pomocy
Zmiany w obrazie siebie
udzielanej osobie chorej
Relacje w rodzinach
seniorów
Funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta
Parsonsa:
Co to dewiacja?
To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm
obowiązujących w danej grupie czy społeczeństwie
Z punktu widzenia systemu choroba jest
zjawiskiem niepożądanym (jest dewiacją), bo:
" uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie
spoczywających na nich ról społecznych (oznacza więc
łamanie norm społecznych  patrz wyżej)
" w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba]
wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy
systemu
16
Społeczne znaczenie piętna
Choroba a dewiacja
Jeśli choroba to dewiacja, człowiek niądotknięty zostaje niejako
naznaczony;
jeśli dodatkowo choroba ta związana jest z widomymi
oznakami, naznaczenie przyjmuje charakter etykiety z hasłem
 dewiant ;
pod takąetykietępodkłada sięnajczęściej treści stereotypowe;
wtedy osoba etykietowana zaczyna byćpostrzegana stereotypowo...
(piętno społeczne)
Stereotyp: jednostronny, upraszczający, często negatywny
obraz innej osoby, zbiorowości, sytuacji itp.
Pyt.: Jakie przykłady naznaczenia społecznego, etykietowania,
stygmatyzacji Państwo znają, mogąpodaćz własnych
obserwacji?
Modele opieki szpitalnej
Pacjent w instytucji opiekuńczej
Modele opieki szpitalnej
Relacje pielęgniarka  pacjent
Prawa pacjenta
17
Modele opieki szpitalnej
1. Model opiekuńczy
 Szpital przemienienia
Wojciech Pszoniak z Piotrem Szulkinem
a. Powszechny dawniej, dziśwystępuje w przypadku
niektórych placówek szpitalnych
(np. psychiatrycznych, choćobserwujemy trend
odwrotny, także hospicjów)
a. Dotyczy chorób nieuleczalnych, w tym modelu
chodzi o  opiekę właśnie, a nie leczenie czy
rehabilitację; trwałośćrelacji personel medyczny 
pacjent
b. Skrajne przypadki socjologia nazywa  instytucjami
totalnymi /Erving Goffman/
Modele opieki szpitalnej
1. Pytanie zasadnicze: czy człowiek izolowany
może zostaćprzygotowany/przywrócony do
życia na wolności?
2. Badania dowodzą destruktywnego wpływu
na psychikę człowieka izolowanego tego, że
wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale
niezaspokajanych, co przeszkadza w
wytworzeniu nawyków niezbędnych do życia
w innych warunkach.
36
18
Modele opieki szpitalnej
2. Model klasyczny
Fot. Gazeta
" Najbardziej rozpowszechniony; głównym
celem jest diagnozowanie i leczenie chorób
ostrych
" Rutynowość postępowania - stosowanie
standardowych procedur
" Epizodyczność stosunku personel  pacjent
37
Modele opieki szpitalnej
" Pacjent biernym obiektem opieki, podległym
decyzjom personelu (nie tylko lekarzy)
" Hierarchia służbowa pracowników
" Wiele podobieństw z instytucjątotalną, ale i różnic
- indywidualizacja form leczenia wynikająca ze
zróżnicowania przypadków chorobowych i
zróżnicowania demograficznego pacjentów
38
19
Modele opieki szpitalnej
3. Model rehabilitacyjny
" Zaprzeczenie modelu klasycznego; jeśli klasyczny
odnosi się, generalnie, do przypadków ostrych i
nagłych, to rehabilitacyjny do przypadków
przewlekłych (chodzi nie tyle o przywrócenie do
zdrowia w sensie biol., ile o przywrócenie pacjenta
społeczeństwu, o jego powrót do społeczeństwa)
" Bierne poddanie winno byćzastąpione aktywną
współpracą (w tym przypadku dużo więcej zależy od
pacjenta niżod personelu medycznego)
39
Modele opieki szpitalnej
" Po stronie personelu wymagana jest często
koordynacja działań (zwłaszcza gdy łączy się
rehabilitacjęmedyczną, społeczną, zawodową)
" W stosunkach personel  pacjent dystans ulega
zmniejszeniu (wpływa na to zarówno treśćtego
stosunku, jak i czas - długotrwałość)
40
20
Modele opieki szpitalnej /za M. Sokołowską, Socjologia& /
Wymiar Modele opieki nad pacjentem
opiekuńczy Klasyczny Rehabilitacyjny
1. Cel wyrażany 1. Pokrzepienie 1. Opieka 1. Przywrócenie
oficjalnie sprawności
2. Prognoza 2. Nieuleczalna 2. Odwracalna 2. Zmienna
przebiegu choroby
3. Leczenie 3. Sporadyczne 3. Centralne (jako 3. Uzupełniające
dominanta)
4. Rola chorego 4. Trwała 4. Przejściowa 4. Przerywana
5. Motywacja 5. Posłuszeństwo 5. Posłuszeństwo 5. Osiągnięcie
pacjenta wobec przepisów wobec  rozkazów niezależności
instytucjonalnych lekarzy
6. Model 6. Instytucja 6. Szpital ogólny 6. Ośrodek
instytucjonalny totalna (choroby ostre) rehabilitacji
Prawa pacjenta
21
Modele relacji: pielęgniarka - pacjent
Pielęgniarka - co może
Pacjent  czego oczekuje?
zrobić?
22
Modele relacji: pielęgniarka - pacjent
Model autokratyczno 
paternalistyczny: ustalanie
Relacja z pacjentem
zasad i ich wykonywanie
umierającym
Model partnerski:
Relacja z pacjentem -
porozumienie z pacjentem
 pacjent jest ogniwem
dzieckiem
centralnym, pielęgniarka
powinna umiećnawiązać
kontakt z pacjentem i
pomóc mu zbudować
pozytywnąpostawę
wobec procesu
leczniczego
Dziękujęza
uwagę
Alicja
Szwedzińska
23