William N. Friedrich
Mayo Clinic i Mayo Medical School
Rochester, USA
Korelaty zachowań seksualnych
małych dzieci
Zachowania seksualne u dzieci w wieku od dwóch do dwunastu lat wiążą się z wieloma
zmiennymi, takimi jak właściwości środowiska, cechy dziecka czy charakterystyka oso-
by zgłaszającej jego zachowania. W niniejszym artykule przedstawiono przegląd badań
korelacyjnych poświęconych zależnościom, jakie występują między zachowaniami seksu-
alnymi a zmiennymi związanymi z wykorzystywaniem seksualnym, przemocą w rodzi-
nie, przemocą fizyczną, typem seksualności charakterystycznym dla danej rodziny, wie-
kiem i płcią dziecka, jego problemami z zachowaniem oraz cechami obserwatora (osoby
zgłaszającej). Zachowania seksualne są bezpośrednio związane ze zmiennymi środowi-
skowymi, które zakłócają regulację zachowań u dzieci. Wiążą się też z innymi problema-
mi behawioralnymi oraz różnią się w zależności od wieku i płci dziecka. Można również
wskazać wiele zmiennych związanych z cechami obserwatora  takich jak poziom wy-
kształcenia, doświadczone w przeszłości wykorzystywanie seksualne czy też otwartość
w sprawach związanych z seksualnością  które wiążą się z liczbą i częstością zgłasza-
nych zachowań seksualnych dzieci. Na zakończenie artykułu autor zwraca uwagę na
różnicę między korelacją a związkiem przyczynowo-skutkowym.
Przed  odkryciem wykorzystywania Wydaje się, że zachowania seksualne
seksualnego dzieci na początku lat 80. dzieci pod wieloma względami przypomina-
XX wieku w literaturze klinicznej i ba- ją ich zachowania agresywne. Jedne i dru-
dawczej rzadko wspominano o zachowa- gie są zachowaniami jawnymi, które wywo-
niach seksualnych dzieci. Od tamtej pory dzą się z określonych praktyk rodzinnych.
jawne zachowania seksualne dzieci inter- Zachowania agresywne wiążą się z surową
pretuje się często jako wskaz
nik wykorzy- dyscypliną, chociaż mogą także ulegać
stywania seksualnego. Badania dowodzą oddziaływaniu wielu innych czynników,
jednak, że zachowania seksualne nie są takich jak kontakt z agresją w grupie rówieś-
jedynie przejawem wykorzystywania seksu- niczej czy też zakłócenia w sprawowaniu
alnego. Wiele zachowań seksualnych wy- opieki nad dzieckiem (Patterson 1982).
stępuje powszechnie u małych dzieci. Po- Spostrzeżenie, że czynniki związane
nadto zachowania seksualne wydają się z zachowaniami seksualnymi i zachowania-
także związane z czynnikami innymi niż mi agresywnymi częściowo się pokrywa-
wykorzystywanie seksualne (Friedrich ją, podnosi na duchu, sugeruje bowiem,
i in. 2001). iż zachowania seksualne są zjawiskiem
1
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
przebiegającym według określonych re- go między tym zachowaniem a odwiedzi-
guł, a zatem można je wyjaśniać podob- nami u ojca (Friedrich 2002).
nie, jak tłumaczy się zachowania agresywne. Jak jednak należy interpretować takie
Zachowania seksualne dzieci nie muszą zachowania wtedy, gdy ich częstość wzra-
więc sprawiać wrażenia tajemniczych ani sta tuż po spotkaniu z ojcem, a następnie
niezwykłych. Ponadto agresji u dzieci po- stopniowo maleje? I w takim wypadku
święcono znacznie więcej badań empi- można wyjaśniać zachowania dziecka, nie
rycznych niż zachowaniom seksualnym, odwołując się do patologii. Być może ojciec
a wnioski sformułowane na ich podsta- nie przyczynia się do nich bezpośrednio.
wie można wykorzystywać do wyjaśniania Na przykład, jeśli relacja między rodzicami
zachowań seksualnych. jest pełna napięcia, to w takich sytuacjach
Dwa przykłady typowych zachowań, u dzieci dochodzi często do spadku zdolno-
które często bywają błędnie interpretowa- ści do samokontroli, wskutek czego wzrasta
ne, ilustrują podobieństwo między zacho- zmienność ich zachowań. Większa zmien-
waniami agresywnymi a seksualnymi. ność z kolei prowadzi do wzrostu praw-
Przykład 1. Pięciolatek ogląda w domu dopodobieństwa występowania zachowań,
telewizję. W trakcie interesującego progra- będących przejawem deficytów samokon-
mu z całej siły uderza starszą siostrę w ra- troli, takich jak płacz, zachowania lęko-
mię. Dzieci wróciły do domu tuż przed we, popuszczanie stolca i moczu, agresja,
rozpoczęciem programu, po tym jak spędzi- nadpobudliwość czy też zachowania i wy-
ły cały dzień z mieszkającym osobno ojcem. powiedzi o charakterze seksualnym.
Matka zastanawia się, co mogło wywołać Chodzi nie tylko o to, że te dwa przy-
u syna agresję. Zadaje sobie pytanie, czy kładowe zachowania są stosunkowo po-
podczas spotkania z dziećmi ojciec nie wszechne i mogą być interpretowane bez
był wobec nich zbyt surowy. odwoływania się do patologii, ale rów-
Przykład 2. Pięciolatek ogląda w domu nież o to, że znaczenie przypisywane da-
telewizję. W trakcie interesującego progra- nemu zachowaniu w pewnej mierze zale-
mu wsuwa dłoń pod bieliznę i dotyka swo- ży od właściwości obserwatora, w tym
ich genitaliów. On i jego starsza siostra wypadku  matki. Co sprawia, że jedna
wrócili do domu tuż przed rozpoczęciem matka przypisuje odpowiedzialność za
programu, po tym jak spędzili cały dzień takie zachowanie ojcu, a inna upatruje je-
z mieszkającym osobno ojcem. Matka za- go przyczyn w zmęczeniu dziecka pod
stanawia się, co mogło się wydarzyć pod- koniec długiego dnia? Inklinacje i uprze-
czas odwiedzin u ojca, i czy zrobił on coś, dzenia rodziców oraz dokonywane przez
co skłoniło jej syna do zachowania o cha- nich atrybucje wywierają istotny wpływ
rakterze seksualnym. na to, jakie zachowania są przez nich za-
Oba przykłady dotyczą stosunkowo po- uważane oraz jak zostają one zinterpreto-
wszechnych zachowań  bójek między ro- wane (Friedrich 2002). Psycholog anali-
dzeństwem oraz dotykania genitaliów zujący złożone przypadki powinien sta-
przez chłopca w wieku przedszkolnym. rać się zrozumieć wszystkie przyczyny
Aż u 60,4% chłopców w wieku od dwóch zgłaszanych przez rodzica zachowań dziec-
do pięciu lat przynajmniej raz w ciągu ka, między innymi przeżycia traumatycz-
ostatnich sześciu miesięcy zaobserwowa- ne, ogólne okoliczności życiowe, stopień
no  dotykanie intymnych części swojego rozwoju dziecka oraz atrybucje dokony-
ciała (Friedrich 1997). Tak znaczny od- wane przez rodziców.
setek przemawia za łagodną, a nie pato- Niniejszy artykuł ma na celu objaśnienie
logiczną interpretacją dotykania genita- wyników badań nad korelatami zachowań
liów przez kilkuletniego chłopca, zwłasz- seksualnych dzieci. Wśród badanych zmien-
cza wtedy, gdy nie ma związku czasowe- nych znalazły się stres, przeżycia trauma-
2
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
tyczne, typ seksualności występujący w da- alnych (Child Sexual Behavior Inventory
nej rodzinie oraz inklinacje i uprzedzenia  CSBI) (Friedrich 1997). W najnowszej
rodziców. Artykuł rozpoczyna się od wy- wersji jest to liczący 38 pozycji kwestiona-
jaśnienia pojęcia korelacji. riusz, dotyczący różnych zachowań seksu-
Na zakończenie omówimy pojęcie często- alnych, jakie mogą występować u dzieci
ści podstawowej (base rate), które pomoże w wieku od dwóch do dwunastu lat. Na ogół
nam zrozumieć, jak należy interpretować wypełnia go rodzic lub opiekun dziecka,
występowanie rzadkich zachowań. W więk- którego prosi się o zaznaczenie zachowań
szości przedstawionych badań posłużono się zaobserwowanych u dziecka w ciągu sze-
Inwentarzem Dziecięcych Zachowań Seksu- ściu miesięcy poprzedzających badanie.
Korelaty zachowań seksualnych
Dlaczego dziecko przejawia zachowa- także wskaz
nikiem większego zaintereso-
nia postrzegane przez dorosłych jako seksu- wania rodzica (rodziców) zachowaniami
alne? To bardzo trudne pytanie, ponieważ seksualnymi i związaną z nim skłonnością
przeprowadzenie badania, które dawało- do zauważania takich zachowań u dziecka.
by pełen wgląd w związki przyczynowo- Obecność pornografii może być również
-skutkowe, jest niemożliwe ze względów przejawem większej otwartości rodzica
etycznych. Żadna komisja nie zezwoliłaby w sprawach związanych z seksualnością.
na przeprowadzenie badania, w którym W takiej sytuacji sama pornografia może
poddawano by dziecko oddziaływaniu mieć niewiele wspólnego z bezpośredni-
bodz
ca seksualnego, aby następnie zmie- mi przyczynami obserwowanych zacho-
rzyć jego reakcję. Musimy zatem ograniczyć wań, zwłaszcza w wypadku bardzo małego
się do badań o charakterze korelacyjnym, dziecka. Otwartość rodzica w sprawach
co znalazło odzwierciedlenie w tytule ni- związanych z seksualnością może korelować
niejszego artykułu. z większą swobodą dziecka dotyczącą wła-
Korelacja to związek między dwiema snej nagości  takie dziecko może być bar-
zmiennymi. Współczynnik korelacji jest dziej skłonne do  pokazywania intymnych
wskaz
nikiem kierunku i siły tego związku, części swojego ciała innym dzieciom .
przy czym obie zmienne przyjmują różne Współczynnik korelacji może przyjmo-
wartości u poszczególnych osób  do tej wać różne wartości. Jego istotność staty-
zmienności odnosi się termin  kowariancja styczna zależy częściowo od wielkości i zróż-
(współzmienność) (Kerlinger, Pedhazur nicowania próby. Mniejsze korelacje są istot-
1973). Na przykład obecność materiałów ne statystycznie, jeśli uzyskano je w dużych
pornograficznych w domu jest bezpośred- próbach, a wielkość korelacji wiąże się ze
nio skorelowana z zachowaniami seksu- zmiennością (różnorodnością) próby. W wy-
alnymi dzieci (Friedrich 2002). Oznacza padku zachowań seksualnych dzieci na
to, że dzieci rodziców, którzy przyznają, ogół otrzymuje się wartości mieszczące się
iż w ich domu ogląda się materiały por- w przedziale od niskich do umiarkowa-
nograficzne, ujawniają więcej zachowań nych (0,15 do 0,40). Takie wyniki wskazują
seksualnych niż ich rówieśnicy żyjący w ro- na istnienie związku, który nie jest ani uni-
dzinach, w których pornografia jest nie- wersalny, ani jednorodny. Badania, w któ-
obecna. Można zatem mówić o współzmien- rych wykorzystuje się Inwentarz Dziecięcych
ności tych dwóch zmiennych. Zachowań Seksualnych (CSBI)  i które
Nie można jednak stwierdzić, że obec- zostały omówione w niniejszym artykule
ność pornografii jest przyczyną zacho-  przeprowadza się zwykle na dużych pró-
wań seksualnych dziecka. To tylko jedna bach, liczących nawet do kilku tysięcy dzie-
z możliwości, ale pornografia może być ci (Friedrich i in. 1991, 1992, 1998, 2001).
3
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Badane zmienne
Wykorzystywanie seksualne
Jak wynika z jednego z obszernych dotąd nieznana  jest funkcją patologii
przeglądów badań sprzed ponad dziesięciu rodziny oraz zmiennych indywidualnych
lat (Kendall-Tackett i in. 1993), problema- (Friedrich 2002).
tyczne zachowania seksualne są jednym Trudno jest oddzielić wpływ wykorzy-
z najczęściej obserwowanych bezpośrednich stywania seksualnego od oddziaływania
następstw wykorzystywania seksualnego. czynników rodzinnych, w tym innych form
Większość badań ujętych w tym przeglądzie krzywdzenia dzieci. Na przykład w gru-
wskazuje, że dotyczy to zarówno dzieci, pie uczestników programu badawczego
jak i nastolatków. Mother-Infant Project (Projekt  Matka Nie-
Wyniki badań opublikowanych po uka- mowlę )  trwającego dwadzieścia siedem
zaniu się tego przeglądu wskazują na ogół, lat badania podłużnego, które przeprowa-
że nasilone zachowania seksualne są naj- dzono na Uniwersytecie Minnesoty  żadne
częstszym następstwem wykorzystywa- z dzieci wykorzystywanych seksualnie nie
nia seksualnego. W jednym z nich zbada- było ofiarą wyłącznie tej formy krzywdze-
no 499 dzieci wykorzystywanych seksual- nia (Erickson, Egeland 1987). Mimo bardzo
nie, aby ustalić związek między wiekiem, młodego wieku wszystkie badane dzieci
w jakim dziecko doświadczyło krzywdze- doświadczyły przynajmniej jednej, a zwykle
nia, a liczbą problematycznych zachowań dwóch innych form krzywdzenia, na przy-
(McClellan i in. 1996). Autorzy wykazali, kład przemocy fizycznej czy też przemo-
że doświadczone wykorzystywanie wią- cy i zaniedbywania emocjonalnego.
zało się z największym stopniem seksuali- Wyniki kolejnych badań wskazują jed-
zacji zachowań. nak, że wykorzystywanie seksualne wywie-
W innych badaniach małe dzieci wy- ra specyficzny, seksualizujący wpływ na
korzystywane seksualnie wyraz
nie różni- zachowania dzieci. Na przykład wykorzy-
ły się od swoich rówieśników, którzy nie stywanie seksualne  lecz nie przemoc fizycz-
mieli takich doświadczeń, pod względem na  okazało się związane z wcześniejszą
problemów z zachowaniami seksualnymi inicjacją seksualną oraz młodszym wiekiem
(Cosentino i in. 1995; Friedrich i in. 2001; zajścia w pierwszą ciążę w grupie 1026
Cinq-Mar i in. 2003). Jednak w większości afroamerykańskich pierworódek (Fiscella
wypadków grupy porównawcze nie były i in. 1998). To samo dotyczy zaburzonych
optymalnie dobrane i często składały się zachowań seksualnych u dzieci, mierzo-
z dzieci, które doświadczały w życiu znacz- nych metodą samoopisową  za pomocą
nie mniej trudności niż dzieci wykorzysty- Listy Zaburzeń Pourazowych (wersja dla
wane seksualnie, toteż zaobserwowane róż- dzieci  Trauma Symptom Checklist Children)
nice można było przypisać zmiennym in- (Friedrich i in. 1997)  a także zachowań
nym niż doświadczone wykorzystywanie. seksualnych u bardzo małych dzieci, zazna-
Wykorzystywanie seksualne nie występu- czanych przez ich rodziców na Liście Za-
je w próżni, a czynniki związane z sytu- burzeń Pourazowych w wersji dla małych
acją rodzinną dziecka zarówno zwiększają dzieci (Trauma Symptom Checklist Young
ryzyko wykorzystywania, jak i wzmacnia- Child) (Briere i in. 2001).
ją jego negatywny wpływ. Wydaje się, że Wykorzystywanie seksualne jest w istotny
pewien procent wariancji dotyczącej pro- sposób skorelowane z zachowaniami sek-
blemów z zachowaniami seksualnymi wią- sualnymi dzieci, niezależnie od wieku i płci
że się z seksualnym charakterem aktów grup badanych przy użyciu inwentarza
krzywdzenia, jednak inna jej część  jak CSBI (Friedrich 1997; Friedrich i in. 2001).
4
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Siła tego związku jest jednak różna w po- czenie, a bodz
ce nacechowane seksualnie
szczególnych grupach wieku, a ponadto stają się dla niego ważniejsze niż dotych-
zależy od cech grupy kontrolnej (porównaw- czas (Friedrich, Share 1997). Dziecko czę-
czej). Na przykład za pomocą analizy dys- ściej niż przed doświadczeniem krzyw-
kryminacyjnej  jednej z technik korelacyj- dzenia zauważa seksualne treści w tele-
nych  rozpoznaje się poprawnie od 71,4% wizji czy w filmach wideo i wypowiada
do 86,6% dzieci wykorzystywanych seksu- się na ich temat, co skłania rodziców do
alnie, jeśli grupę porównawczą stanowią reakcji o charakterze represyjnym. Te z ko-
dzieci, które nie doświadczyły wykorzy- lei tylko wzmacniają zachowania dziec-
stywania i  w większości wypadków  nie ka, które jest na ogół bardziej impulsyw-
cierpią na żadne zaburzenia psychiatrycz- ne niż dzieci wolne od doświadczenia
ne oraz są narażone na działanie niewie- krzywdzenia i przejawia większą skłon-
lu stresorów życiowych (Friedrich 1997). ność do zachowań agresywnych.
Ten odsetek maleje, jeśli grupę porów- Ponadto wykorzystywanie seksualne
nawczą stanowią dzieci będące pacjenta- występuje często w rodzinach, w których
mi poradni psychiatrycznych. Na przy- rodzice sami doświadczyli tej formy krzyw-
kład na podstawie ogółu zachowań seksu- dzenia (Friedrich 2002). W takich rodzi-
alnych około połowę chłopców z grup nach częściej niż w innych obserwuje się
wieku 6 9 lat oraz 10 12 lat, zarejestro- słabo określone granice bądz
seksualizację
wanych w poradniach psychiatrycznych, interakcji. Taki stan rzeczy normalizuje
klasyfikuje się jako dzieci wykorzystywane ujawniane przez dziecko zachowania seksu-
seksualnie (Friedrich i in. 2001). Przyczy- alne, a rodzic nie ustanawia żadnych ogra-
ną znacznej części błędnych klasyfikacji niczeń bądz
czyni to nieskutecznie. Wyko-
jest wulgarny język, jakim często posłu- rzystywanie seksualne wiąże się też z utra-
gują się ci chłopcy, oraz ich wzmożone tą kontroli, a próby jej odzyskania mogą
zainteresowanie seksualnością. polegać na podejmowaniu demonstracyj-
Zarówno bezpośredni, jak i długotrwa- nych zachowań seksualnych, a nawet za-
ły związek łączący wykorzystywanie seksu- chowań agresywnych. Z zagadnieniem
alne z zachowaniami o charakterze seksu- kontroli wiąże się również fakt, że wykorzy-
alnym najlepiej jest wyjaśniać na gruncie stywanie seksualne wywołuje u dziecka
psychopatologii rozwojowej. Wszelka pa- poczucie dezorientacji w sprawach doty-
tologia dotyczy rozwoju dziecka oraz czących seksualności, a przejęcie kontroli
transakcji, które zachodzą na przestrzeni nad sytuacją niejasną jest jednym z naj-
czasu, prowadząc do prawidłowych bądz
powszechniejszych ludzkich motywów.
zaburzonych skutków. Na przykład seksual- Zgodnie z regułami społecznego ucze-
ność pojawia się u wszystkich dzieci, a na- nia się, ponieważ wzorca aktywności seksu-
stępnie rozwija się według pewnego sce- alnej dostarczyła dziecku osoba dla niego
nariusza, zgodnie z którym z czasem na- ważna, dziecko uznaje ów model za obo-
biera ona coraz bardziej indywidualnego wiązujący i uczy się zachowywać w taki
charakteru i staje się nieodłączną częścią sam sposób (Friedrich 2002). Inne zacho-
życia dziecka. Przebieg procesu kształto- wania seksualne wiążą się z poczuciem bez-
wania się młodzieńczej i dojrzałej seksu- bronności, co przejawia się w nacechowa-
alności jest wspólny dla znacznej liczby nych seksualnie pozach, przybieranych auto-
dzieci, które nie są narażone na działanie matycznie przez część wykorzystywanych
silnych stresorów. seksualnie dziewcząt. Połączenie wykorzy-
Wykorzystywanie seksualne może rów- stywania seksualnego z przemocą fizycz-
nież wpływać na sposób, w jaki dziecko ną predysponuje niektóre dzieci do podej-
spostrzega świat, sprawiając, że bodz
ce mowania agresywnych zachowań seksual-
o charakterze nieseksualnym tracą zna- nych. Wreszcie, ponieważ wykorzystywanie
5
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
dostarczyło dziecku doznań erotycznych, nych emocji poprzez zachowania seksualne.
odtąd dąży ono do osiągnięcia stanu po- Niektóre zachowania seksualne mają cha-
budzenia seksualnego (Friedrich 2002). rakter represyjny, a zarówno przemoc fizycz-
W innym ujęciu bierze się pod uwagę na, jak i przemoc domowa są modelowymi
fakt, że wśród dzieci, u których występują przykładami stosowania przymusu.
problemy z zachowaniem, można wyodręb- Każda wiarygodna teoria powinna wy-
nić dwie grupy: dzieci dokonujące inter- jaśniać, dlaczego u co najmniej połowy dzie-
nalizacji (uwewnętrznienia) problemów ci wykorzystywanych seksualnie nie wy-
i dzieci, u których dochodzi do eksternaliza- stępuje seksualizacja zachowań  przynaj-
cji (uzewnętrznienia) problemów. Down mniej w krótkiej perspektywie czasowej
(1993) sugeruje, że wykorzystywanie seksu- i według ocen dokonywanych przez ro-
alne uwypukla te dwie skrajności w odnie- dziców. Po uwzględnieniu błędu pomiaru
sieniu do zachowań seksualnych, wywołu-  na przykład tego, że rodzice mogą nie
jąc na przykład zahamowania seksualne dostrzegać problemów związanych z zacho-
bądz
nadmierne zainteresowanie seksualno- waniami seksualnymi dziecka, opierać się
ścią (zdaniem autora te dwa bieguny odpo- na jego jawnych zachowaniach, a nie na
wiadają internalizacji i eksternalizacji). wewnętrznych przekonaniach dotyczą-
cych seksu, i tym podobne  taka teoria
Stres życiowy
powinna się składać z kilku części. Po pierw-
Mimo że seksualizacja zachowań wyda- sze, można oczekiwać, że stopień seksu-
je się specyficznym następstwem wykorzy- alizacji różni się w zależności od dotkli-
wości aktów krzywdzenia i od wieku dziecka,
stywania seksualnego (w większym stopniu
przy czym starsze dzieci potrafią lepiej
niż inne objawy, na przykład zachowania
lękowe), wyniki coraz większej liczby ba- hamować swoje zachowania i ukrywać je
dań przemawiają za tym, że może ona rów- przed rodzicami. Po drugie, należy uwzględ-
nież występować u dzieci, które doświad- nić dzieci skłonne do internalizacji zacho-
czyły innych form krzywdzenia. Na przy- wań, stanowiące prawdopodobnie znacz-
ną część owych 50% ofiar wykorzystywa-
kład Kendall-Tackett i współpracownicy
nie seksualnego, u których nie obserwuje
(1993) wykazali, że podstawowa częstość
się seksualizacji zachowań. Trzecia część
(base rate) problemów z zachowaniami
teorii powinna wyjaśniać opóz
nione skut-
seksualnymi wynosi 28%. W innym badaniu
ki krzywdzenia, takie jak odreagowywa-
u 17% dzieci, które doświadczyły przemocy
nie seksualne u nastolatków czy też awer-
fizycznej  lecz, jak wynikało z dostępnych
danych, nie padły ofiarą wykorzystywa- sja seksualna u dorosłych.
nia seksualnego  zaobserwowano pro-
Wiek rozwojowy
blematyczne zachowania seksualne (Deblin-
ger i in. 1989). Rzeczywiście, zarówno prze- Wyniki pierwszych badań poświęconych
zachowaniom seksualnym dzieci wskazy-
moc fizyczna, jak i przemoc domowa są
wały, że objawy pobudzenia seksualnego
skorelowane z zachowaniami seksualnymi,
mierzonymi przy użyciu inwentarza CSBI  na przykład erekcja u chłopców  mogą
występować już u niemowląt, a dzieci w wie-
(Friedrich i in. 2001).
ku poniemowlęcym chętnie przytulają i ca-
Stres życiowy oraz zmienne, takie jak
łują swoich rówieśników (Rutter 1971).
przemoc fizyczna czy przemoc domowa,
zakłócają regulację zachowań dziecka i ob- Chociaż drugie z wymienionych zachowań
niżają jego zdolność do kontrolowania i ha- wiąże się zapewne z procesem modelo-
wania zachowań przez rodziców, praw-
mowania zachowań. Wskutek tego u dzieci,
dopodobnie jest ono również przejawem
które ich doświadczają, wzrasta skłonność
rozwijającej się seksualności. Dzieci oka-
do stosowania mechanizmu acting out,
w tym także do odreagowywania negatyw- zują także spore zainteresowanie czułymi
6
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
gestami rodziców i tym, skąd się biorą i u co najmniej 20% dzieci z dużej próby
niemowlęta, a znaczna część dzieci w wie- normatywnej (Friedrich 1997).
ku przedszkolnym lubi się bawić  w lekarza Badania prowadzone przy użyciu in-
(Larsson i in. 2000). wentarza CSBI wykazują spadek liczby
Najnowsze badania przeprowadzone jawnych zachowań seksualnych u dzieci
przy użyciu Inwentarza Dziecięcych Za- w wieku od sześciu do dziesięciu lat,
chowań Seksualnych (CSBI) wykazują a następnie jej stopniowy wzrost u jede-
jednoznacznie, że istnieje pewna liczba nasto- i dwunastolatków. Ów spadek ma
obserwowalnych (jawnych) zachowań  zapewne wiele przyczyn i nie jest tylko
potwierdzonych przez stosunkowo rzetel- następstwem malejącej jawności zacho-
ne pomiary  które występują u dzieci wań dziecka. Po pierwsze, małe dzieci czę-
stosunkowo często. Nazwano je rozwojo- ściej podejmują jawne zachowania i rza-
wymi zachowaniami seksualnymi, ponie- dziej hamują ekspresję impulsów. Po dru-
waż wydają się one zmieniać wraz z wie- gie, starsze dzieci potrafią myśleć o spra-
kiem dziecka (Friedrich 1997). wach związanych z seksem, nie podejmując
Rozwojowe zachowania seksualne bada- jawnych zachowań seksualnych. Po trze-
no w trzech grupach wieku: 2 5 lat, 6 9 cie, starsze dzieci mogą ukrywać pewne
lat i 10 12 lat. Więcej szczegółów przed- sprawy przed rodzicami. Dzieje się tak
stawiono w tabeli 1. Do takich zachowań nie tylko dlatego, że z czasem doskonalą
należy dotykanie piersi matki lub innych umiejętność dochowywania tajemnic, ale
kobiet, dotykanie swoich genitaliów czy także dlatego, iż rodzice w coraz mniej-
też zainteresowanie nagością u chłopców szym stopniu kontrolują ich interakcje
i dziewcząt w wieku od dwóch do pięciu z rówieśnikami. Wreszcie, u niektórych
lat. Zainteresowanie płcią przeciwną jest dzieci może następować rzeczywista zmia-
jedynym rozwojowym zachowaniem seksu- na zainteresowań, podobnie jak z bie-
alnym zaobserwowanym wśród chłop- giem czasu dzieci przestają się intereso-
ców i dziewcząt w wieku od dziesięciu do wać bohaterami komiksów czy lalkami
dwunastu lat. Każde z tych zachowań Barbie, a ich upodobania przybierają nową
wystąpiło przynajmniej raz w ciągu sze- postać  koncentrują się na piłce nożnej,
ściu miesięcy poprzedzających badanie modzie i tym podobne.
Tabela 1. Rozwojowe zachowania seksualne
Chłopcy Dziewczynki
Wiek 2 5 lat
Przysuwa się zbyt blisko Przysuwa się zbyt blisko
Dotyka intymnych części swojego ciała
w miejscach publicznych
Dotyka piersi matki Dotyka piersi matki
Dotyka intymnych części swojego ciała w domu Dotyka intymnych części swojego ciała w domu
Przygląda się ludziom, kiedy są nadzy Przygląda się ludziom, kiedy są nadzy
Wiek 6 9 lat
Dotyka intymnych części swojego ciała w domu Dotyka intymnych części swojego ciała w domu
Przygląda się ludziom, kiedy są nadzy Przygląda się ludziom, kiedy są nadzy
Wiek 10 12 lat
Interesuje się płcią przeciwną Interesuje się płcią przeciwną
7
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Płeć
Rozwojowe zachowania seksualne wy- Warto zastanowić się przez chwilę nad
mienione w tabeli 1 są wspólne dla dzieci przyczynami takiego stanu, ponieważ jego
obu płci, z jednym wyjątkiem  dziewczynki zrozumienie może pomóc nam w wyjaśnie-
w wieku od dwóch do pięciu lat nie doty- niu, dlaczego dzieci, u których występują
kają intymnych części swojego ciała w miej- inne problemy z zachowaniami, mogą także
scach publicznych. Można z tego wnios- przejawiać wyższy poziom wiedzy/zainte-
kować, że dziewczęta szybciej niż chłop- resowań dotyczących seksualności.
cy uczą się hamować jawne zachowania W Inwentarzu Dziecięcych Zachowań
seksualne. Warto dodać, że większość po- Seksualnych wiedzę/zainteresowania doty-
miarów zachowań seksualnych, dokony- czące seksualności mierzy się za pomocą
wanych przy użyciu CSBI w grupach pozycji odnoszących się do tego, czy dziec-
wieku 2 5 lat, 6 9 lat i 10 12 lat, wskazu- ko przejawia zainteresowanie oglądaniem
je na większą częstość takich zachowań filmów zawierających treści erotyczne,
wśród chłopców wolnych od doświadczenia czy używa słów o charakterze seksual-
wykorzystywania seksualnego niż wśród nym oraz czy pod względem wiedzy na
niewykorzystywanych dziewcząt. Takie temat seksu przewyższa inne  znane je-
wyniki wydają się zgodne z rezultatami go rodzicom  dzieci w jego wieku. Dzieci
badań dotyczących różnic międzypłcio- agresywne zachowują się bardziej pro-
wych dotyczących eksternalizacji zacho- wokacyjnie niż ich rówieśnicy, a rodzice
wań (Friedrich 2002). mają często mniejszy wpływ na ich za-
Problemy z zachowaniem. Zachowania chowania. Dzieci skłonne do zachowań
seksualne są bezpośrednio związane z in- prowokacyjnych częściej przeklinają, uży-
nymi problemami behawioralnymi, wy- wając przy tym słów o konotacjach seksu-
stępującymi u dzieci. Dotyczy to zarówno alnych, bądz
ignorują zakazy rodziców
zachowań uzewnętrzniających się, takich dotyczące oglądania filmów, które zawiera-
jak agresja czy nadpobudliwość, jak i za- ją treści erotyczne. Ta odmowa przestrze-
chowań zinternalizowanych, takich jak gania zakazów rodzicielskich stanowi część
lęk czy niedojrzałość społeczna. Z cza- dynamiki relacji opartych na przymusie
sem siła tego związku maleje, co wynika i może się nie wiązać z rzeczywistym wzro-
częściowo z mniejszej częstości występo- stem zainteresowań seksualnych dziecka
wania jawnych problemów z zachowa- (Patterson 1982). Dziecko nauczyło się,
niami seksualnymi u starszych dzieci że sprzeciwiając się rodzicowi, może przy-
(Friedrich i in. 2001). ciągnąć ku sobie jego uwagę. Dzieci, które
Zachowania seksualne mierzone za po- włóczą się w pojedynkę lub z rówieśnika-
mocą inwentarza CSBI są dość zróżnico- mi, częściej obserwują aktywność seksu-
wane i obejmują zachowania, takie jak pro- alną dorosłych bądz
kontaktują się z na-
blemy związane z wyznaczaniem i respek- stolatkami o bardziej jawnych zaintereso-
towaniem granic, odgrywanie ról płcio- waniach seksualnych. Oba te dodatkowe
wych, natrętne zachowania seksualne, wie- czynniki środowiskowe przyczyniają się
dza/zainteresowania dotyczące seksualno- do tego, że rodzic spostrzega większą
ści oraz zachowania autoerotyczne (Frie- wiedzę lub zainteresowania dziecka doty-
drich 1997). Wiedza/zainteresowania do- czące seksualności.
tyczące seksualności są kategorią, która
Typ seksualności występujący w rodzinie
we wszystkich grupach wieku w najwięk-
szym stopniu wiąże się z innymi proble- Tę zmienną badano za pomocą kilku
mami behawioralnymi, a zwłaszcza z ekster- wskaz
ników seksualności w rodzinie. Jeden
z nich odnosi się do praktyk, takich jak
nalizacją zachowań u dzieci starszych.
8
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
spanie w jednym łóżku czy wspólne kąpiele. dzica, jego przynależność rasową, jego po-
Inny mierzy jawną seksualność dorosłych stawę wobec seksualności dziecięcej oraz
 na przykład nagość bądz
zachowania historię wykorzystywania seksualnego do-
seksualne. Jeśli dzieci dorastają w domach, świadczonego przez rodzica. Znaczna część
w których mogą obserwować seksualność wyników tych badań nie była dotąd publi-
dorosłych w jakiejkolwiek formie  na przy- kowana i ukazuje się w tym artykule po raz
kład  na żywo , w filmach wideo czy też pierwszy. Rodzice o niższym poziomie wy-
w telewizji  to ujawniają więcej zacho- kształcenia zgłaszają w inwentarzu CSBI
wań seksualnych niż dzieci, które nie ma- mniej zachowań seksualnych dziecka niż
ją takich okazji (Friedrich i in. 2001). rodzice bardziej wykształceni. Przyczyny
Interesujący wydaje się fakt, że w wy- takiego stanu rzeczy są niejasne. Być może
padku dzieci z próby normatywnej, które rodzice o niższym poziomie wykształce-
nie doświadczały poważnych trudności nia są mniej spostrzegawczymi obserwa-
życiowych i nie przejawiały problemów torami zachowań dziecka. Być może częst-
z zachowaniem, przed ukończeniem ósme- sze kontakty z instytucjami pomocy spo-
go roku życia spanie w jednym łóżku łecznej skłoniły ich do większej nieufności,
i wspólne kąpiele nie wiązały się z zacho- a co za tym idzie  do zaniżania liczby ob-
waniami seksualnymi. Można z tego wnio- serwowanych zachowań.
skować, że sporadyczne spanie w jednym Czarni rodzice o niskich dochodach
łóżku czy też branie prysznica bądz
kąpa- również zgłaszają mniej zachowań seksual-
nie się z rodzicem spostrzega się w rodzi- nych swoich dzieci niż biali rodzice o po-
nach jako zachowania normalne (a nie dobnym statusie ekonomicznym (Thigpen
prowokacyjne). W badanej próbie  która i in. 2003). Być może dzieje się tak z po-
składała się przede wszystkim z przedsta- dobnych przyczyn, jak w wypadku rodziców
wicieli rasy kaukaskiej, mieszkających na o niższym poziomie wykształcenia.
środkowym zachodzie Stanów Zjedno- Rodzice, którzy uważają, że zachowania
czonych  częstość występowania obu tych seksualne u dzieci są czymś  nienormal-
zachowań spadała wyraz
nie przed ukoń- nym , zgłaszają w inwentarzu CSBI mniej
czeniem przez dziecko sześciu lat. zachowań seksualnych niż rodzice uzna-
jący je za  normalne . Dotyczy to również ta-
Cechy obserwatora
kich zachowań normatywnych, jak zacho-
Rodzic pełni funkcję obserwatora za- wania rozwojowe wymienione w tabeli 1.
chowań dziecka, a często także jest oso- Ten rezultat jest zbieżny z wynikami badań
bą, która pierwsza zauważa u niego nie- przeprowadzonych w Szwecji i Danii, w któ-
pokojące zachowania. Pomimo tego ba- rych otrzymano wyższe wskaz
niki norma-
dacze poświęcali dotąd niewiele uwagi
tywnych zachowań seksualnych niż w gru-
cechom obserwatora, które wiążą się z czę- pie rodziców amerykańskich (Friedrich
stością zgłaszanych przez niego zacho- i in. 2000; Larsson i in. 2000). Uważa się, że
wań seksualnych. Wyniki badań prowa- w obu tych społeczeństwach (szwedzkim
dzonych w innych obszarach psychopato- i duńskim) nastawienie do seksu jest bardziej
logii dziecka dowodzą, że cechy rodzica  pozytywne niż w kulturze amerykańskiej.
takie jak depresja czy gniew  są skorelo- Natomiast wśród dzieci belgijskich, które
wane ze sposobem, w jaki relacjonuje on
żyją w kulturze uznawanej za bardziej kon-
zachowania dziecka (Friedrich 2002).
serwatywną, częstość normatywnych za-
Można przypuszczać, że to samo dotyczy
chowań seksualnych okazała się bardzo po-
zachowań seksualnych.
dobna do tej, jaką otrzymano w grupie dzie-
Stosunkowo niedawno zbadano  przy
ci amerykańskich (Schoentjes i in. 1999).
użyciu inwentarza CSBI  cztery zmienne,
Wreszcie, u rodziców, którzy w prze-
a mianowicie: poziom wykształcenia ro- szłości doświadczyli wykorzystywania seksu-
9
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
alnego, stwierdzono zróżnicowany styl re- są one powszechne ani w badanych grupach
lacjonowania zachowań seksualnych dzieci. klinicznych, ani w populacji ogólnej.
Część ma skłonność do zgłaszania więk- Zastanówmy się na przykład nad za-
szej niż przeciętna liczby zachowań seksu- chowaniem seksualnym, które wzbudza sil-
alnych, a inni zgłaszają ich mniej niż ma ny niepokój u rodziców lub opiekunów
to zwykle miejsce w danej grupie wieku. dziecka. Niewiele osób nie rozważa możli-
Dotyczy to zarówno dzieci, które padły ofia- wości wykorzystywania seksualnego, sły-
rą wykorzystywania seksualnego, jak i dzie- sząc o dziecku, które  dotyka intymnych
ci bez takich doświadczeń. To spostrzeżenie części ciała innego dziecka (pozycja 9 w in-
wydaje się zbieżne z wnioskami Downa wentarzu CSBI). Na przykład według ro-
(1993), który wykazał, że ofiary wykorzysty- dziców chłopców w wieku od dziesięciu
wania seksualnego przejawiają zahamo- do dwunastu lat, którzy padli ofiarą wy-
wania seksualne bądz
nadmierne zainte- korzystywania seksualnego, częstość tego
resowanie zachowaniami seksualnymi. zachowania wynosi 27,3% (Friedrich 1997).
Przyjrzyjmy się skutkom tego zmien- Jeśli nie wez
miemy pod uwagę częstości
nego stylu zgłaszania zachowań seksual- podstawowych, to dojdziemy do wniosku,
nych, na przykładzie zachowania zaczerp- że chłopcy wykorzystywani seksualnie po-
niętego z inwentarza CSBI:  dotyka in- dejmują to zachowanie około dwudzie-
tymnych części swego ciała w domu . stotrzykrotnie częściej (27,3 podzielone
W wypadku chłopców w wieku od dwóch przez 1,2) niż ich rówieśnicy wolni od do-
do pięciu lat zachowanie to zaznaczyło świadczenia wykorzystywania.
60,4% matek chłopców, którzy nie do- Jeżeli jednak przyjmiemy, że częstość
świadczyli wykorzystywania seksualnego, podstawowa wykorzystywania seksualne-
i tylko 58,1% matek chłopców wykorzy- go wynosi w tej grupie 5%  na podstawie
stywanych seksualnie (Friedrich 1997). ogólnego odsetka wykorzystywania seksu-
Jedną z przyczyn tej różnicy może być alnego szacowanego w populacji płci mę-
większy odsetek rodziców, którzy sami skiej na 8% 10%  to otrzymamy od-
doświadczyli wykorzystywania seksualne- mienny obraz. Załóżmy, że dane dziecko
go, w drugiej z wymienionych grup, przy mieszka w mieście, w którym jest 27 000
czym  jak można przypuszczać  niektó- chłopców w wieku od dziesięciu do dwu-
rzy z nich zaliczali się do wyróżnionej nastu lat. Pięcioprocentowa częstość wy-
przez Downa (1993) kategorii  hamowa- korzystywania seksualnego oznacza, że
nie . Te dwie grupy (chłopcy wykorzysty- 1350 spośród tych chłopców doświadczy-
wani i niewykorzystywani seksualnie) na- ło wykorzystywania, a pozostałe 25 650
dal różnią się pod względem wspomnia- chłopców w tej grupie wieku nie było ni-
nego zachowania, jednak przede wszyst- gdy wykorzystywanych. Te liczby mnoży
kim przy uwzględnieniu wyniku średniego, się następnie przez częstości występowania
który jest istotnie wyższy w wypadku gru- danego zachowania, zaczerpnięte z pod-
py dzieci wykorzystywanych seksualnie. ręcznika CSBI. Szczegóły obliczeń przed-
stawiono w tabeli 2.
Częstość podstawowa
Proporcja 23:1 spada do 1,2:1, a uży-
Pojęcie częstości podstawowej, czy też
teczność diagnostyczna tego konkretnego
częstości występowania danego zacho- zachowania w badanej grupie wieku oka-
wania w badanej populacji jest niezbędne
zuje się znacznie mniejsza niż mogło się
dla zrozumienia diagnostycznej użytecz- wcześniej wydawać. Między innymi dla-
ności pewnego zachowania, czy też grupy
tego w żadnym wypadku nie należy trak-
zachowań. Bardzo trudno jest przewidy- tować pojedynczego zachowania jako
wać ze znaczną pewnością zachowania
niepodważalnego wskaz
nika wykorzysty-
rzadkie, takie jak zabójstwo, ponieważ nie
wania seksualnego. Diagnoza oparta na
10
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
Tabela 2. Częstość podstawowa  wyjaśnienie
Obliczenie częstości podstawowej
(odsetek problemów z zachowaniami seksualnymi w mieście zamieszkanym przez 27 000 dzieci
wykorzystywanych lub niewykorzystywanych seksualnie)
Wykorzystywane seksualnie Niewykorzystywane seksualnie
1350 25 650
x 0,273 x 0,012
368 308
Nawet jeśli dzieci wykorzystywane seksualnie 23 razy częściej niż dzieci niewykorzystywane przejawiają
natarczywe zachowania seksualne (Friedrich 1997), to prawdopodobieństwo rozpoznania u nich
natarczywości seksualnej jest tylko 1,2 razy większe niż u dzieci bez doświadczenia wykorzystywania.
Wynika to z różnic pod względem częstości podstawowej oraz z odsetka badanej próby dotkniętego
danym problemem ( dotyka intymnych części ciała innego dziecka u chłopców w wieku od dziesięciu
do dwunastu lat).
wielu zachowaniach zwiększa prawdopo-  jak wspomniano wcześniej  należy
dobieństwo trafnego wskazania dziecka również uwzględnić liczne zmienne za-
wykorzystywanego seksualnie, jednakże kłócające.
Wnioski
Wyniki przedstawionych tu badań również skłonność do zachowań agre-
podważają słuszność poglądu, że wyko- sywnych i lękowych, a zatem i one są sko-
rzystywanie seksualne jest jedynym czy relowane z zachowaniami seksualnymi.
nawet najważniejszym korelatem zacho- Z biegiem czasu obserwowana częstość
wań seksualnych u dzieci. Mimo że jest zachowań seksualnych na ogół spada,
ono istotne  nawet jeśli kontroluje się a chłopcy podejmują więcej jawnych za-
zmienność czynników związanych z dziec- chowań seksualnych niż dziewczęta.
kiem i jego rodziną  to jednak można Wreszcie, należy także uwzględnić
również wskazać inne korelacje o podob- pewne cechy obserwatora. Rodzice o niż-
nej wielkości. Wprawdzie na ich podsta- szym poziomie wykształcenia oraz rodzice
wie nie można wnioskować o związkach żyjący w bardziej konserwatywnych kul-
przyczynowo-skutkowych, ale czynią one turach wydają się zgłaszać mniej zachowań
interpretację zachowań znacznie bardziej seksualnych niż rodzice o odmiennych
złożoną i sprawiają, że trzeba w niej właściwościach. Wśród hipotetycznych
uwzględnić wiele subtelnych różnic. przyczyn takiego stanu rzeczy można wy-
Zachowania seksualne są przejawem mienić zaprzeczanie, postawę obronną
występującego u dziecka braku hamowa- oraz słabsze umiejętności obserwacyjne
nia i zakłóceń regulacji zachowań. Czynniki rodziców z tej grupy (w porównaniu z ro-
środowiskowe, które potęgują te zakłóce- dzicami, którzy zgłaszają więcej norma-
nia, wiążą się zatem z nasileniem zacho- tywnych zachowań seksualnych).
wań seksualnych. Należy do nich ogólnie Wreszcie fakt, że wykorzystywanie
pojmowany stres życiowy oraz  bardziej seksualne jest skorelowane z zachowa-
konkretnie  zdarzenia, takie jak przemoc niami seksualnymi, nie daje podstaw do
fizyczna czy przemoc domowa. U dzieci wnioskowania, iż u konkretnego dziecka
z zakłóconą regulacją zachowań wzrasta stanowi ono jedyną przyczynę zachowań
11
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
seksualnych. Wiąże się to w znacznej a ów związek może być pośredni bądz

mierze z faktem, że korelacja nie impli- stanowić funkcję innej, silniejszej kore-
kuje przyczynowości. Wskazuje tylko na lacji występującej między badanymi
istnienie związku między zmiennymi, zmiennymi.
Tłumaczenie: Agnieszka Nowak
Sexual behavior in children ages 2-12 is related to a variety of environmental, child-specific,
and reporter-related variables. This paper reviews correlational research that has examined
the relationship of sexual behavior to the variables of sexual abuse, domestic violence,
physical abuse, family sexuality, age and gender of the child, child behavior problems, and
reporter characteristics. Sexual behavior is directly related to environmental variables that
cause dysregulated behavior in children. It is also associated with child behavior problems
and varies with age and gender. There are a number of reporter-specific variables including
education level, abuse history, and openness to sexuality that are also related to the level of
reported sexual behavior. The paper concludes with a reminder that correlation does not
mean causation.
Literatura
Briere J., Johnson K., Bissada A., Damon L., Crouch J., Gil E., Hanson R., Ernst V.
(2001), The Trauma Symptom Checklist for Young Children: Reliability and asso-
ciation with abuse exposure in a multi-site study,  Child Abuse and Neglect nr 25,
s. 1001 1014.
Chaffin M., Friedrich W.N. (2000), Developmental-systemic perspectives on children
with sexual behavior problems, wykład wygłoszony podczas dorocznej konferencji
ATSA (Amerykańskiego Stowarzyszenia na Rzecz Terapii Sprawców Wykorzy-
stywania Seksaulnego), listopad, San Diego, Kalifornia.
Cinq-Mars C., Wright J., Cyr M., McDuff P. (2003), Sexual at-risk behaviors of sexually
abused adolescent girls,  Journal of Child Sexual Abuse nr 12, s. 1 18.
Cosentino C.E., Meyer-Bahlburg H.F., Alpert J.L., Weinberg S. L., Gaines R. (1995),
Sexual behavior problems and psychopathology symptoms in sexually abused
girls,  Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry nr 34,
s. 1033 1042.
Deblinger E., McLeer S.V., Atkins M.S., Ralphe D., Foa E. (1989), Post traumatic
stress in sexually abused, physically abused, and non-abused children,  Child
Abuse and Neglect nr 13, s. 403 408.
Down W.R. (1993), Developmental considerations for the effects of childhood sexual
abuse,  Journal of Interpersonal Violence nr 8, s. 331 345.
Erickson M.F., Egeland B. (1987), A developmental view of the psychological consequences
of maltreatment,  School Psychology Review nr 16, s. 156 168.
Fiscella K., Kitzman H.J., Cole R.E., Sidora K.J., Olds D. (1998), Does child abuse predict
12
Friedrich / Korelaty zachowań seksualnych małych dzieci
adolescent pregnancy?,  Pediatrics nr 101, s. 620 624.
Friedrich W.N. (1997), Child Sexual Behavior Inventory, Psychological Assessment
Resources, Odessa, FL.
Friedrich W.N. (2002), Psychological assessment of sexually abused children and their
parents, Sage Publications, Beverly Hills, CA.
Friedrich W.N., Fisher J., Broughton D., Houston M., Shafran C.R. (1998), Normative
sexual behavior in children: A contemporary sample,  Pediatrics nr 101, s. 3 5.
Friedrich W.N., Fisher J., Dittner C., Acton R., Berliner L., Butler J., Damon L.,
Davies W.H., Gray A., Wright J. (2001), Child Sexual Behavior Inventory:
Normative, psychiatric and sexual abuse comparisons,  Child Maltreatment nr 6,
s. 37 49.
Friedrich W.N., Grambsch P., Broughton D., Kuiper J., Beilke R.L. (1991), Normative
sexual behavior in children,  Pediatrics nr 88, s. 456 466.
Friedrich W.N., Grambsch P., Damon L., Hewitt S., Koverola C., Lang R., Wolfe V.,
Broughton D. (1992), The Child Sexual Behavior Inventory: Normative and cli-
nical contrasts,  Psychological Assessment nr 4, s. 303 311.
Friedrich W.N., Jaworski T.M., Huxsahl J., Bengston B. (1997), Dissociative and sexual
behaviors in children and adolescents with sexual abuse and psychiatric histories,
 Journal of Interpersonal Violence nr 12, s. 155 171.
Friedrich W.N., Sandfort T., Oostveen J., Cohen-Kettenis P. (2000), Cultural differen-
ces in sexual behavior: 2 6 year old Dutch and American children,  Journal of
Psychology and Human Sexuality nr 12, s. 117 129.
Friedrich W.N., Share M.C. (1997), The Roberts Apperception Test for Children: An
exploratory study of its use with sexually abused children,  Journal of Child Sexual
Abuse nr 6, s. 83 91.
Kendall-Tackett K., Williams L.M., Finkelhor D. (1993), Impact of sexual abuse on
children: A review and synthesis of recent empirical studies,  Psychological Bul-
letin nr 113, s. 164 180.
Kerlinger F.N., Pedhazur E.J. (1973), Multiple regression in behavioral research, Rine-
hart and Winston, New York, Holt.
Larsson I., Svedin C.G., Friedrich W.N. (2000), Differences and similarities in sexual
behavior among preschoolers in Sweden and USA,  Nordic Journal of Psychology
nr 54, s. 251 257.
McClellan J., McCurry C., Ronnei M., Adams J., Eisner A., Storck M. (1996), Age
of onset of sexual abuse: relationship to sexually inappropriate behaviors,  Jo-
urnal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry nr 35,
s. 1375 83.
Patterson G. (1982), Coercive family process, Castalia, Eugene, OR.
Rutter M. (1971), Normal psychosexual development,  Journal of Child Psychology
and Psychiatry nr 11, s. 259 283.
Schoentjes E., Deboutte D., Friedrich W.N. (1999), Child Sexual Behavior Inventory:
A Dutch-speaking normative sample,  Pediatrics nr 104, s. 885 893.
Thigpen J.W., Pinkston E.M., Mayefsky J.H. (2003), Normative sexual behavior in Afri-
can-American children: Preliminary findings, w: J. Bancroft (red.), Sexual deve-
lopment in childhood, Indiana University Press, Bloomington, IN, s. 241 254.
13