Dlaczego emigrację po powstaniu listopadowym nazywamy Wielką Emigracją?
Emigrację po powstaniu listopadowym poprzedzały 3 fale emigracji politycznej Polaków: po konfederacji
barskiej, po wojnie w obronie konstytucji 3 maja i po powstaniu kościuszkowskim. Polska emigracja po powstaniu
listopadowym wyróżniała się zdecydowanie wśród licznych emigracji, które występowały w Europie w XIX w.
Była najliczniejsza - objęła około 8-9 tys. żołnierzy i cywilów i odegrała ważną rolę w przyszłych losach Polski:
zainicjowała działania konspiracyjne i walkę zbrojną w kraju oraz programy polityczne na przyszłość. Głównymi
skupiskami emigracji były: Francja, Belgia, Szwajcaria, państwa niemieckie, Wielka Brytania i USA.
Społeczeństwa tych państw okazywały wyraz
nie przychylny stosunek do emigrantów. Natomiast stosunek rządów
był w najlepszym wypadku powściągliwy, a często wręcz wrogi - przetrzymywanie w twierdzach pruskich
polskich żołnierzy-emigrantów, w celu wymuszenia na nich poddania się ograniczonej amnestii ogłoszonej przez
Mikołaja I (listopad 1831) i nakłonienia ich do powrotu do Królestwa Polskiego.
Niepowodzeniem zakończyły się starania o kompromisową jedność emigracji. Było to związane zarówno ze
sporami na temat przyczyn klęski powstania i koncepcji działań na przyszłość. Znaczenie miał też skład społeczny
emigracji: zdecydowana przewaga elementów szlacheckich (3/4) nad plebejskimi rodziła obawy tych ostatnich, że
ich stanowisko mogłoby zostać zignorowane. Konserwatyści i część liberałów uważali za główny powód klęski
dysproporcję sił na korzyść Rosji i brak realnego poparcia przez państwa zachodnie. Oskarżali też lewicę
powstańczą o niekarność, żądając podporządkowania się uznanym autorytetom. Drugą sprawą, która wpłynęła na
podział, był stosunek do sprawy chłopskiej. W ostatecznym rezultacie powstały trzy zasadnicze kierunki - obozy
polityczne emigracji: demokratyczny, plebejsko-radykalny, konserwatywno-ziemiański.
Działalność i program obozu demokratycznego:
Komitet Tymczasowy Emigracji został zorganizowany z inicjatywy  Kaliszan (Bonawentura Niemojewski) 6
listopada 1831 i rozwiązany po powołaniu przez członków Towarzystwa Patriotycznego (15 grudzień 1831)
Komitetu Narodowego Polskiego z Lelewelem na czele. Teoria  pierwotnego gminowładztwa z prac
historycznych Lelewela nie znalazła jednak odzwierciedlenia w jego działalności politycznej, w której dystansował
się od radykalnych rozwiązań - stając na pozycjach umiarkowanego centrum politycznego. KNP nawiązuje
współpracę z karbonariuszami we Francji, Włoszech i krajach niemieckich - republikanizm demokratyczno-
burżuazyjny. W trakcie przygotowań do podjęcia konspiracji i walki w kraju nastąpiło rozwiązanie KNP przez
władze francuskie oraz wydalenie Lelewela z Francji (przełom 1832/3 - pretekstem była odezwa  Do braci
Rosjan ).
W Szwajcarii leleweliści nawiązują kontakty z emigracją włoską ( Młode Włochy Józefa Mazziniego).
Konsekwencją tych kontaktów było założenie przez przywódców emigracji polskiej, włoskiej i niemieckiej
 Młodej Europy , w skład której weszła powstała 12 maja 1834 pod przywództwem Lelewela  Młoda Polska .
Program tej organizacji - o charakterze kadrowym - oparto na zasadach republikańsko-demokratycznych, pomijając
całkowicie kwestię reform społecznych. Kontakty z krajem utrzymywano poprzez emisariuszy (Szymon Konarski).
 Młoda Polska zaprzestała działalności w 1838. Część jej członków przystąpiła do Towarzystwa
Demokratycznego Polskiego (sam Lelewel dopiero w 1846). Towarzystwo Demokratyczne Polskie powstało 16
marca 1832 w wyniku odejścia z KNP kilkunastu radykałów (Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski, ks.
Kazimierz Aleksander Pułaski). Następnego dnia - 17 marca - wydano tzw. Mały Manifest TDP, w którym:
potępiono szlacheckich przywódców powstania listopadowego za stanowy egoizm, stwierdzono potrzebę
pozyskania dla walki o wolność Polski postępowych sił Europy, roztoczono utopijną wizję  wspólnej dla
wszystkich ziemi i jej owoców . W nieco póz
niejszej odezwie  Do obywateli żołnierzy ogłoszono hasło nadania
chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi.
Usuwanie z TDP członków o poglądach zbyt radykalnych (Pułaski w 1832, Krępowiecki w 1833, Worcell w
1835) doprowadziło do zmiany układu sił w kierownictwie organizacji. Konsekwencją było przejęcie władzy przez
grupę skupioną wokół Wiktora Heltmana. 4 grudnia 1836 wydają oni Wielki Manifest. Zawarte w nim
postanowienia przeformułowują program TDP w duchu demokratyczno-burżuazyjnym: złagodzono zarzuty
przeciw szlachcie - dostrzegając w niej obok ludu uczestnika w przyszłym wyzwoleniu kraju, zapowiedziano
nieodpłatne uwłaszczenie chłopów - użytkowników. Polska miała stać się republiką w przedrozbiorowych
granicach.
Na przełomie lat 30/40 XIX wieku TDP było najliczniejszym ugrupowaniem emigracyjnym - ponad 2 tys.
członków - zorganizowanym w lokalne sekcje i kierowanym przez pięcioosobową (wybieraną rocznie)
Centralizację.
Działalność i program nurtu plebejsko-radykalnego:
Przybyli do Wielkiej Brytanii w 1834 z Prus żołnierze - powstańcy zorganizowali 2 sekcje TDP (na wyspie
Jersey i Portsmouth). Radykalizacja nastrojów i wpływy socjalizmu utopijnego powodują zerwanie z TDP (1835) i
założenie przy udziale Krępowieckiego, Pułaskiego i Worcella nowej organizacji. Składały się na nią: Gromada
Grudziąż, Gromada Humań (koliszczyzna na Ukrainie 1868), Gromada Praga (powstała w Londynie dla
upamiętnienia rzęzi Pragi 1794). Wszystkie razem występowały pod zbiorową nazwą  Lud Polski (symboliczną
tak jak nazwy cząstkowe).
Działające w izolacji od kraju, atakowane w środowisku emigracyjnym za utopijny program (hasła
antyszlacheckie, zapowiedz
likwidacji nierówności społeczno-prawnych i majątkowych oraz przekazanie
własności środków produkcji, w tym ziemi, ludowi, który miał odzyskać niepodległość Polski w drodze rewolucji
ludowej). Gromady popadały w wewnętrzne spory ideologiczne. Po odejściu Krępowieckiego i Worcella głównym
przywódcą zostaje Zenon Świętosławski. Poprzednie założenia programowe zostają przeredagowane w stylu
religijno-mistycznym (1842) po wybuchu powstania krakowskiego 1846 nastąpiło rozwiązanie Gromad. Część
członków ponownie przystąpiła do TDP, część zaś udała się na dalszą emigrację do USA.
Obóz konserwatywno-ziemiański (zwany od lat 40.  Hotel Lambert - od siedziby księcia):
Zrzeszał cywilne i wojskowe kierownictwo powstania, część inteligencji i nieutytułowanej emigracji, skupione
przy Adamie J. Czartoryskim i uznające międzynarodową pozycję księcia i jego walory, jako ponadpartyjnego
przywódcy narodu. Program społeczno-polityczny stopniowo zbliżał się w niektórych punktach do haseł liberalno-
demokratycznych: przejście od zastąpienia pańszczyzny oczynszowaniem do uwłaszczenia na zasadach
dobrowolnej umowy. Przyszłe państwo polskie miało być monarchią konstytucyjną o ustroju nawiązującym do
postanowień konstytucji 3 Maja władza w rękach elity szlachecko-burżuazyjnej. Elastyczność programu
insurekcyjnego pozostawała w ścisłym związku z rozwojem sytuacji międzynarodowej. Głównym polem działania
były akcje dyplomatyczne podejmowane w Europie Zachodniej, na Bałkanach i Wschodzie - jednym słowem
wszędzie, gdzie można było zaszkodzić Rosji.
Obok działalności politycznej obóz ten prowadził działalność dobroczynną, kierował i wspierał finansowo
organizacje naukowe i literackie: Biblioteka Polska w Paryżu (1839), Towarzystwo Literackie Polskie (1832)
przekształcone w Towarzystwo Historyczno-Literackie. Wspierał rozwój kultury polskiej poprzez pomoc dla
przebywających na emigracji wybitnych twórców - Mickiewicza, Szopena, Słowackiego.
Moim zdaniem polska emigracja po powstaniu listopadowym pomimo wielu podziałów i sprzeczności słusznie
została nazwana Wielką Emigracja. Nie nadano jej jednak takiej nazwy ze względu na rozmiar (choć na pewno był
on wyjątkowy - 10 tyś. ludzi - i miał duże znaczenie), ale dlatego, że położyła ona podwaliny pod budowę
niepodległego państwa polskiego. Zainicjowała działania konspiracyjne, walkę zbrojną w kraju oraz programy
polityczne na przyszłość. Ogromne znaczenie miał również jej różnorodny skład społeczny (szlachta, inteligencja,
mieszczaństwo, chłopi), który niewątpliwie pomógł utworzyć tak rozbudowane programy polityczne. Uważam
jednak, że to właśnie ww. programy i idee karzą uznać ją za WIELK
.