Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Metodologia badań psychologicznych
Adam Tarnowski
Nauki indukcyjne i dedukcyjne
2
" Nauki dedukcyjne
Wychodzą od aksjomatów i pojęć pierwotnych
żð
Ich rozwój polega na wyprowadzaniu szczegółowych
żð
konsekwencji
" Nauki indukcyjne
Wychodzą od opisu faktów
żð
Fakty wiążą w ogólne twierdzenia i teorie
żð
" Bardziej sensowny jest podział na nauki empiryczne i
nieempiryczne (Hempel)
Kryteria wiedzy naukowej
3
" Ścisłość
" Sprawdzalność
" Obiektywizm
Sprawdzalność
4
" Twierdzenia nauki muszą poddawać się badaniu
empirycznemu.
" Karl Popper- Falsyfikacjonizm. Aby twierdzenie mogło
być przedmiotem nauki, musi być możliwe
przeprowadzenie takiego testu, w wyniku którego
zostanie odrzucone.
" Tautologie- zdania logiczne które pozostają zawsze
prawdziwe nie maja racji bytu w naukach
empirycznych.
Obiektywizm
5
" Twierdzenia naukowe powinny zachowywać swój sens
niezależnie od tego, kto je wypowiada i interpretuje.
" Wiedza obiektywna-  trzeci świat
Pierwszy świat: Stany fizyczne przedmiotów
żð
Drugi świat: Subiektywna percepcja
żð
Trzeci świat: Intersubiektywna wiedza.
żð
" Obiektywizm oznacza również bezstronność naukowca
 Ojcowski afekt - badania nad zaangażowaniem ankieterów.
żð
" Powtarzalność doświadczeń- opis badania naukowego
powinien umożliwić jego replikację
Ścisłość
6
" Dbałość o precyzję wypowiedzi. W naukach
empirycznych każde pojęcie powinno posiadać
empiryczny sens- tzn powinno dawać się przełożyć na
język wskaz
ników
" Operacjonizm: pojęcia teoretyczne powinny być
wyeliminowane z nauki, można posługiwać się jedynie
terminami obserwacyjnymi.(Bridgeman)
" Redukcjonizm- postulował sprowadzenie pojęć
psychologicznych do biologicznych, tych z kolei do
chemicznych i dalej fizycznych
Status pojęć teoretycznych - realizm
7
" Teorie sÄ… sieciami, chwytajÄ…cymi to, co nazywamy
światem; służą do racjonalnego ujmowania,
wyjaśniania i opanowywania świata. Celem naszych
wysiłków jest to, aby oczka tych sieci były coraz
drobniejsze (Popper)
" Realizm przyznaje rzeczywisty sens pojęciom
teoretycznym.
" Nadmierna precyzja języka nauki hamuje jej rozwój.
Najbardziej użyteczne są pojęcia o średniej precyzji,
zbyt ogólne trudno zoperacjonalizować, zbyt
precyzyjne utrudniają generalizację i budowę spójnych
szerokich teorii
Cele nauki
8
" Zadaniem wiedzy naukowej jest:
Opis
żð
Wyjaśnianie
żð
Przewidywanie
żð
Prawdziwość nauki- pojęcia, zdania teorie...
9
" Nauki dedukcyjne- prawdziwe jest to co daje siÄ™ w
poprawny sposób wyprowadzić z aksjomatów teorii
" Nauki empiryczne- konfrontacja z rzeczywistością.
" Psychometria- jest przykładem działu empirycznej
psychologii zbudowanego w sposób dedukcyjny.
Prawdziwość twierdzeń psychometrycznych (dowiedziona
żð
dedukcyjnie) nie oznacza prawdziwości twierdzeń
opierajÄ…cych siÄ™ na danych psychometrycznych.
Definicja prawdy (epistemologiczna)
10
" Klasyczna: Prawda jest zgodnością umysłu i
rzeczywistości
Prawda jest pewnÄ… funkcjÄ…, niekoniecznie przyjmujÄ…c
żð
wyłącznie wartości 0 i 1.
Problem prawdy obiektywnej jest problemem społecznym. Dla
żð
pojedynczego obserwatora obiektywizm nie ma znaczenia.
" Pragmatyczna: Prawdziwe jest to co użyteczne
Prawdziwość pojęć
11
" Pojęcie jest prawdziwe wówczas kiedy opowiada mu
pewna rzeczywistość (ujęcie platońskie)
" Pragmatycznie- pojęcie jest prawdziwe kiedy jest
użyteczne do opisu, wyjaśniania i przewidywania
rzeczywistości.
Pojęcie które porządkuje pewien obszar rzeczywistości
żð
można uznać za prawdziwe
Ukryte paradygmaty- pojęcia nieobiektywne, należące do
żð
 drugiego a nie  trzeciego świata
Prawdziwość twierdzeń
12
" Może opierać się na dedukcji (np. twierdzenia
psychometrii)
" Może być dowiedziona indukcyjnie - empirycznie przez
konfrontacjÄ™ z faktami.
Wnioskowanie ma zawsze charakter probabilistyczny,
żð
zasięg wniosku przekracza zebrane przesłanki
żð
Zdanie w sensie logicznym
13
lð
jest wyrażeniem, któremu można przypisać
prawdziwość lub fałsz. Zatem sensowność
zdania zależy od tego, czy można wskazać
reguły jego weryfikacji. Wyróżnia się 3 grupy
reguł:
lð
Aksjomatyczne- niektóre twierdzenia uznaje się za
bezwarunkowo prawdziwe;
lð
Dedukcyjne- logiczna zależność od wcześniej
przyjętych twierdzeń.
lð
Empiryczne- stwierdzenie zgodności z sytuacją
empirycznÄ….
lð
Nie sÄ… zdaniami pytania, oceny i dyrektywy,
oraz niektóre typy definicji.
Prawdziwość teorii
14
" Teoria nie może być sprzeczna z faktami- ale musi
istnieć możliwość konfrontacji.
" Teoria musi być użyteczna (do opisu, wyjaśniania i
przewidywania)
Musi tłumaczyć jak najwięcej faktów- być sprawdzona w wielu
żð
badaniach
Pasować do innych teorii
żð
Być możliwie prostą odpowiedzią na problem
żð
" Teoria nie musi być bezwzględnie,  metafizycznie
prawdziwa.
Wiedza potoczna
15
" dowodzenie jedynie na podstawie wybranych przypadków-
tendencyjny dobór tych, które potwierdzają tezę.
" Uznawanie poglądu, że jeśli B zdarzyło się póz
niej niż A , to A jest
przyczynÄ… B.
" Interpretacja współwystępowania jako przyczynowości
" Rozumowanie przez analogię- jeśli A i B mają podobne niektóre cech,
to zapewne będą miały podobne i inne (ukryte teorie osobowości)
" Złudzenie powszechności zjawiska  to co prawdziwe względem
niektórych członków grupy nie musi być prawdziwe o innych.
" Nieuprawnione indywidualizowanie- jeśli coś jest prawdziwe w
stosunku do grupy, musi też być prawdziwe wobec każdego jej
członka
" Uleganie niemerytorycznej argumentacji (akceptacja jedynie na
podstawie autorytetu).
Język naukowy
16
lð
Winien opierać się na precyzyjnych pojęciach,
lð
...dla których możliwe jest opracowanie
obserwowalnych wskaz
ników,
lð
poddawać się formalizacji matematycznej
lð
umożliwiać budowanie poprawnych teorii według
precyzyjnych reguł.
Semiotyka- Teoria języka
17
lð
Znak jest to
lð
(1) spostrzegany zmysłowo substrat materialny
lð
(2) dostarczajÄ…cy informacji o innych przedmiotach
lð
(3) dla określonej grupy odbiorców.
lð
Tym trzem składnikom definicji znaku
odpowiadają trzy działy semiotyki
lð
Syntaktyka (tworzenie wyrażeń zgodnych z regułami
języka)
lð
Semantyka (określanie relacji między wyrażeniami a
empiryczną rzeczywistością, teoria znaczenia)
lð
Pragmatyka (badanie relacji między wyrażeniami a
ich odbiorcÄ…)
Nazwy
18
lð
Desygnat: przedmiot o którym nazwa jest orzekana.
Nazwy ze względu na istnienie i liczbę desygnatów
można podzielić na
lð
Puste
lð
Niepuste
lð
Ogólne
lð
Jednostkowe
lð
Z innego zaÅ› punktu widzenia na indywidualne i
generalne.
lð
Zakres nazwy (denotacja) to zbiór wszystkich
desygnatów.
lð
Nazwa może być ostra (wówczas o każdym
przedmiocie da siÄ™ orzec czy stanowi jej desygnat czy
też nie) lub nieostra (np. agresywny) .
Treść nazwy
19
lð
Treść nazwy to zespół cech charakterystycznych dla
wszystkich jej desygnatów.
lð
Treść istotna to taka z której można wywieść inne
ważne cechy,
lð
Treść nieistotna to zbiór prawdziwych, lecz
przypadkowych własności.
lð
Znaczenie nazwy- to sposób rozumienia nazwy,
określa ono konotację: zespół cech
charakterystycznych dla zakresu nazwy, za pomocÄ…
którego myślimy o jej desygnatach.
lð
Pojęcie- jest to znaczenie nazwy generalnej.
lð
Niejasność pojęcia- brak jednoznacznego zespołu
składających się na dane pojęcie cech.
Problem nadznaczenia.
20
lð
W nauce funkcjonują także pojęcia nieobserwowalne.
SÄ… one inferowane na podstawie obserwowalnych
faktów. Oznacza to, że o zjawisku X orzekamy
obserwujÄ…c jego wskaz
niki, niemniej X nie jest
definiowany przez te wskaz
niki.
lð
Treść tych pojęć zawiera, obok pojęć obserwacyjnych,
także inne, dodatkowe elementy. Nie jest to wada pojęć,
przeciwnie- właśnie funkcjonowanie takich pojęć
pozwala na rozwój nauki. Dzięki temu teoria jest płodna-
może generować hipotezy mówiące o zjawiskach
innych niż dotąd zaobserwowane. Np. dzięki takiemu
nadznaczeniu pojęć używanych do opisu dynamiki grup
w psychologii społecznej można używać do stawiania
hipotez odnośnie zachowań ludzi w środowisku
Internetu.
21
lð
Cechy dyspozycyjne.
lð
Cecha tego typu oznacza skłonność obiektu do
zachowania się w określony sposób w pewnych
warunkach.
lð
Aparat pojęciowy psychologii składa się więc z
trzech rodzajów terminów:
lð
Pojęć obserwacyjnych ( częstość skurczów serca )
lð
Pojęć dyspozycyjnych ( uległość społeczna )
lð
Pojęć teoretycznych, oznaczających inferowane
zjawiska ukryte o mniej lub bardziej złożonej
strukturze (introwertyk).
J= Język jest systemem złożonym ze słów, zdań, reguł składni, Reguł
inferencyjnych (uzasadniania jednych zdań za pomocą innych)
oraz denotacji- reguł wiążących język z empirią. Sądy- opisują
22
rzeczywistość empiryczną.
Teoria
Pojęcia Zdania
Åšwiat
Wskazanie
Reguły
Nadawanie
operacji
symboli
interpretacji
znaczenia
testujÄ…cej
(zasady Å‚Ä…czÄ…ce)
Przedmiot
Åšwiat
SÄ…dy Prawa empiryczne
y
empiryczny
Logika w metodologii
23
lð
Logika to formalna nauka o rozumowaniu.
lð
Zdanie w sensie logicznym jest to wyrażenie, które
może przyjmować wartości logiczne prawdy lub fałszu
(w logice dwuwartościowej).
lð
Prawda- jest to zgodność pomiędzy myślą a
rzeczywistością
lð
Prawda jest opisem relacji
lð
Pomiędzy przedmiotami a pojęciami
lð
Pomiędzy zdaniami a sądami
lð
Pomiędzy prawami empirycznymi a teoriami naukowymi
lð
Prawda- oznacza że między rzeczywistością a naszym
twierdzenie zgodność jest wystarczająco duża, abyśmy
mogli porozumiewać się między sobą.
Implikacja w teoriach naukowych
24
lð
Szczególnie istotną rolę w naukach empirycznych
spełnia implikacja, ponieważ taki status mają
twierdzenia przewidujÄ…ce empiryczne
(obserwowalne) konkluzje na podstawie
teoretycznych przesłanek.
lð
Zasadniczy problem polega jednak na tym, że to
konkluzja jest obserwowalnym zjawiskiem. Zatem o
przesłankach wnioskujemy na podstawie konkluzji. A
więc rozumowanie nie jest niezawodne (jak miałoby
to miejsce w sytuacji odwrotnej).
lð
Prawdziwa konkluzja nie świadczy o prawdziwości
przesłanki. Obserwowane zjawisko może wynikać z
wielu różnych przyczyn.
Definicje
25
lð
Definicje pomagają w uściśleniu języka naukowego.
Charakteryzują przedmioty, umożliwiają wyrażanie
jednych pojęć za pomocą innych bądz
wprowadzajÄ…
do języka nowe pojęcia.
lð
Dobra definicja pojęcia musi być zarazem formalnie
poprawna i poznawczo użyteczna. Aby jednak
prześledzić w jaki sposób zapewnić jej te cechy,
należy najpierw określić do jakiego rodzaju definicja
należy.
lð
Wyraz definiowany to definiendum, wyrażenie
określające to definiens.
lð
Najbardziej użyteczny podział definicji wyróżnia
definicje projektujÄ…ce i sprawozdawcze.
ProjektujÄ…ce dzieli z kolei na konstrukcyjne i
regulujÄ…ce.
Definicje projektujÄ…ce
26
Definicje projektujÄ…ce nie sÄ… zdaniami w sensie
logicznym. Wyrażają one tylko decyzję ustalenia
pewnego sposobu rozumienia słów, konwencji
terminologicznej.
Przez zakres pamięci świeżej rozumieć będziemy dalej
liczbę poprawnie odtworzonych słów z podanej listy.
Rodzaje definicji projektujÄ…cych
27
" Definicje konstrukcyjne wprowadzajÄ… nowe
pojęcia,
" Definicje regulujÄ…ce precyzujÄ… znaczenia
już istniejących (wyostrzają zakres i usuwają
wieloznaczność).
" Definicje projektujÄ…ce sÄ… zdaniami
analitycznymi a priori. Wprowadzenie nowego
pojęcia wymaga jednak uzasadnienia jego
sensowności.
Definicje sprawozdawcze
28
lð
Definicje sprawozdawcze zdajÄ… sprawÄ™ z
zastanego sposobu rozumienia słowa.
lð
Są zdaniami w sensie logicznym, mogą być
prawdziwe lub fałszywe.
lð
Ekstrawersja wg psychoanalityków jest to
cecha umysłu odpowiadająca za sprawność
myślenia i innych czynności poznawczych,
umożliwiająca jednostce korzystanie z nabytej
wiedzy oraz skuteczne zachowanie siÄ™ wobec
nowych zadań i sytuacji.
Szczególne rodzaje definicji: definicje
aksjomatyczne
29
" Definicje aksjomatyczne- służą do
wprowadzania pojęć pierwotnych. Są to
definicje kontekstowe, tj. uwikłane w zdania
będące aksjomatami systemu. Definicja
pojęcia nie jest podana wprost, lecz jest ono
użyte tak, aby można się było domyślić jego
znaczenia. Przykładem może być definicja
błędu pomiaru testu, wg. Gulliksena.
a. Wynik otrzymany to suma wyniku prawdziwego i błędu
pomiaru
b. Średnia arytmetyczna błędów pomiaru wynosi 0.
c. Korelacja między wynikiem a błędem wynosi 0
d. Korelacja błędów w dwóch pomiarach wynosi 0
Definicje czÄ…stkowe.
30
" Mają formę okresu warunkowego (implikacji) jeśli A to
B.
A więc tylko o przedmiotach posiadających cechę A
można orzec, czy są B. Przedmioty nie posiadające A
nie są określone co do bycia B.
" Osoba która rozwiązała test jest inteligentna.  ale na
nierozwiązanie testu mogły wpłynąć inne niż brak
inteligencji przyczyny.
Szczególnym przypadkiem są definicje redukcyjne,
pozwalajÄ…ce na redukcjÄ™ terminu teoretycznego do
zdań syntetycznych (sprawdzalnych), oraz definicje
operacyjne, wskazujÄ…ce jaka procedura pozwoli
ustalić, czy mamy do czynienia z przedmiotem
definiowanym.
Błędy definicji.
31
Nieostrość: Istnieją obiekty o których nie można
orzec czy należą do zakresu definiowanego pojęcia.
Nieadekwatność
32
" Jeżeli nasza definicja ma charakter
sprawozdawczy, a więc służy uściśleniu znaczenia
jakiegoś funkcjonującego już terminu, należy zadbać
o jej prawidłowy zakres. Zakres definiendum
powinien być identyczny ja zakres definiensa
" Nie może ona być zbyt wąska, co ma miejsce wtedy,
kiedy nie obejmuje wszystkich definiowanych zjawisk
("uwaga jest to selekcja napływającej informacji").
" Nie powinna być również zbyt szeroka (np. "chory
psychicznie jest to człowiek, który cierpi lub
przysparza cierpienia innym )
" Między zakresami może zachodzić nawet
wykluczanie- Wolność to uświadomiona
konieczność.
BÅ‚Ä…d ten nie dotyczy definicji projektujÄ…cych
Inne rodzaje błędów definicji
33
" Idem per idem- błędne koło pośrednie i
bezpośrednie.
Gatunek to zbiór organizmów o wspólnym, różnym od
innych gatunków pochodzeniu.
Każdy słownik, nie zawierający definicji
aksjomatycznych zawiera błędne koło.
" Ignotum per ignotum, nieznane przez nieznane.
Może mieć charakter względny (kiedy użyty w definiensie
termin nie jest znany odbiorcy) lub
bezwzględny (kiedy w ogóle nie był wcześniej
wprowadzany)
" Sprzeczność- kiedy wynika z niej zdanie sprzeczne
Naukowa użyteczność definicji
34
" Przedmiot definicji musi być ważny dla danej dziedziny wiedzy.
Istnieje wiele pojęć zdefiniowanych, które nigdy póz
niej nie zostały
użyte, lub których żywot okazał się krótki.
" Cechy, za pomocą których termin jest określany, również
muszą być istotne i dobrze go określać.
Definiując np. zespół objawów charakterystycznych dla np. ospy
można spokojnie pominąć podwyższoną temperaturę, która jest
znamienna także dla wielu innych chorób.
" Terminy w niej występujące nie mogą stanowić mieszanki pojęć
funkcjonującej w różnych teoriach.
Jest to częste zjawisko w naukach empirycznych, a szczególnie
żð
społecznych, ponieważ przyrost wiedzy polega tu nie tylko na
dobudowywaniu nowych elementów do dawnych ustaleń (jak w
naukach ścisłych) ale polega często na tworzeniu od podstaw
nowych teorii.
Definicja powinna wiązać nowy termin z wcześniej
występującymi.
Definicje a zdania empiryczne
35
" Definicje należy ściśle odróżnić od zdań
empirycznych np. Ssaki to kręgowce, które we
wczesnym okresie życia żywią się mlekiem matki
może być rozumiane dwoiście.
Model hipotetyczno-dedukcyjny Poppera
36
Hipoteza
Model
wyjaśniający
Åšwiat teorii
Åšwiat
Fakty
Fakty
faktów
pierwotne
przewidywane
Model hipotetyczno-dedukcyjny
37
Według tego modelu na podstawie obserwacji i
uogólnienia (ale nie indukcji zupełnej) pierwotnych
faktów buduje się hipotetyczne wyjaśnienie zjawiska.
Wyjaśnienie to pozwala na przewidywanie nowych
faktów.
Badanie weryfikujÄ…ce teoriÄ™ (model) pozwala
sprawdzić czy przewidywane fakty rzeczywiście
zachodzÄ….
Jeśli tak- można przyjąć proponowane wyjaśnienie.
Jeżeli natomiast postulowane fakty nie zostaną
zaobserwowane- proponowany model należy
odrzucić.
38
Model hipotetyczno-dedukcyjny ma ścisły
związek z opisanymi wcześniej własnościami
implikacji logicznej.
Obserwowane fakty pierwotne wynikajÄ… z
przesłanek- modelu wyjaśniającego.
Odkrycie możliwego wyjaśnienia nie oznacza
jeszcze że wyjaśnienie jest poprawne- bo
możliwych wyjaśnień może być wiele.
A więc nie odkrycie wyjaśnienia zjawisk
stanowi zasadniczy cel- ale jego
uzasadnienie.
Kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia
39
" Odmienne reguły stosujemy w kontekście
odkrycia, kiedy dążymy do wykrycia
możliwych wyjaśnień, i celem naszym jest
sformułowanie modelu niesprzecznego z
faktami pierwotnymi.
" Odmienne zasady obowiązują w kontekście
uzasadniania. W tej sytuacji staramy siÄ™ o
wysunięcie możliwie wielu hipotez,
dotyczących kolejnych faktów, i następnie
hipotezy te krytycznie sprawdzamy.
Hierarchiczny model nauki
40
Teoria programowa
Teorie szczegółowe
Hipotezy
Przewidywania Dane empiryczne
Własności modelu hierarchicznego
41
Teoria tworzona według tego modelu pierwotnie budowana jest
przez indukcję, następnie generowane (dedukowane) i
sprawdzane sÄ… hipotezy.
Gdy model prowadzi do zgodnych z oczekiwaniami obserwacji- jest
rozbudowywany, jeśli nie- korygowany.
Negatywny wynik eksperymentu może niekoniecznie być
efektem fałszywej teorii.
Przyjmowane w badaniu dodatkowe założenia (np. dotyczące
narzędzi badawczych czy strategii analizy danych) mogą być
fałszywe,
błąd może pojawić się na etapie wyprowadzania z teorii
szczegółowych hipotez.
Wynik pojedynczego badania rzadko obala teoriÄ™ programowÄ….
Niekiedy teorię uważa się za zadowalającą, ponieważ nie udało
się sformułować lepszej. Wówczas formułuje się hipotezy
pomocnicze-dodatkowe założenia pozwalające utrzymać teorię.
Rewolucje w nauce
42
Rozwój nauki przebiega skokami- dobrze
funkcjonująca spójna teoria początkowo
wyjaśnia wszystkie obserwowane fakty.
Potem pojawiajÄ… siÄ™ fakty niezgodne z
oczekiwaniami. Aby je wyjaśnić teoria traci
spójność, jest obudowywana systemem
hipotez pomocniczych. W pewny momencie
pojawia siÄ™ konkurencyjna prostsza teoria,
niekiedy o mniejszym zasięgu, szybko
ogarniająca cały obszar wyjaśniany wcześniej
przez starÄ… teoriÄ™. Tak dokonuje siÄ™ rewolucja
w nauce.
Kluczowe własności dobrej teorii to (W. Newton-
Smith):
43
Ciągłość obserwacyjna (teoria wyjaśnia wszystkie
sukcesy teorii którą zastąpiła)
Płodność (zdolność do generowania nowych hipotez)
Sukcesy w wyjaśnianiu faktów.
Wsparcie dla innych teorii (teoria stanowi część
systemu wiedzy)
Oszczędność (w zakresie korzystania z hipotez
pomocniczych)
Wewnętrzna spójność
Metafizyczna zgodność (niesprzeczność ze
światopoglądem badacza)
Prostota
Znaczenie prostoty
44
" Wyobraz
my sobie dwie teorie- prostszÄ…, gdzie zjawisko B
tłumaczone jest za pomocą dwóch założeń A1 i A2, oraz bardziej
skomplikowaną, zakładającą cztery przyczyny.
Jeśli (A1 oraz A2) zachodzi B
żð
Jeśli (A1 oraz A2 oraz A3 oraz A4) zachodzi B
żð
Jeśli zjawisko B nie zachodzi zgodnie z przewidywaniem,
żð
znaczy to że jedna z dwóch przesłanek jest fałszywa.
A
atwiej zidentyfikować fałszywe twierdzenie i poprawić teorię,
żð
kiedy potencjalnych fałszywych założeń jest mniej.
" Badana rzeczywistość jest z natury rzeczy skomplikowana, i
nadmiernie uproszczone modele mogą nie odpowiadać prawdzie.
Przykład z badań własnych
45
Alfa/Bravo. Podejmowanie decyzji a procesy ruchu
oka.
Eksperymenty Alfa i Bravo poświęcone były ruchom oka w
sytuacji decyzyjnej. Zgodnie z paradygmatem Fischera
prowadzono je w schemacie nakładania się czasowego
(naturalnym) oraz przerwy czasowej, wymuszajÄ…cym
oderwanie uwagi i zwiększenie udziału czynnika
nieintencjonalnego w badaniu.
Badanie polegało na zainscenizowaniu prostej gry losowej,
wymagajÄ…cej wyszukiwania informacji i podejmowania
decyzji. Oczekiwano, że konieczność decyzji spowoduje
spowolnienie czasu reakcji, jednak rezultaty były przeciwne.
Robocza interpretacja (hipoteza pomocnicza) głosiła że na
przyspieszenie czasu wpłynęła motywacja.
Charlie. Obciążenie werbalnej pamięci roboczej
przyspiesza procesy ruchu oka.
46
W eksperymencie tym analizowano ruchy oka podczas gdy
osoba badana musiała pamiętać (i rozpoznawać) coraz większy
materiał literowy.
Znów w miejsce oczekiwanego przyrostu czasu reacji ruchów
oka zaobserwowano jego skrócenie. Co dziwniejsze podobnie
jak w badaniach Saula Sternberga w odniesieniu do czasu
reakcji ręką następował liniowy przyrost w funkcji
zwiększającego się obciążenia pamięci.
Wynik eksperymentu Charlie wymusił modyfikację pierwotnej
teorii. Przyjęto, że zadania obciążające mechanizm centralny
 odciągają część zasobów uwagi, równocześnie kontrola nad
ruchami oka przejmowana jest przez mechanizmy silnie
zautomatyzowane, a więc czas ich działania jest krótszy. Taka
interpretacja jest również lepsza w odniesieniu do wyników
eksperymentów Alfa/Bravo. Wniosek taki, jako interpretacja
 post-hoc musiał jednak znalez
ć potwierdzenie w badaniu
którego założenia byłyby oparte na nowej koncepcji.
47
Delta. Ruchy oka a kontrola motoryczna- potwierdzenie
nowej syntezy.
Do funkcji systemu uwagi należy kontrola nad ruchami- więc w
kolejnym eksperymencie analizowano ruchy oka w sytuacji
wymagającej aktywności manualnej i w warunkach swobodnej
rejestracji. Tym razem oczekiwano skrócenia czasów reakcji oka
wtedy, gdy system uwagi obciążony był koniecznością nadzoru nad
ruchami ręki. Wyniki badania w pełni potwierdziły postawione
hipotezy.
" Echo. Obciążenie wzrokowej pamięci roboczej wydłuża
czas reakcji.
Wyjaśnienie- istnieją wspólne zasoby uwagi dla kierowania ruchami
oka i przetwarzania materiału w pamięci wzrokowo-przestrzennej.
Foxtrot. Wymuszenie intencjonalnego kierowania uwagi
pogarsza pamiętanie materiału.
Potwierdzenie istnienia wspólnych zasobów.
Etapy badania naukowego
48
Sformułowanie problemu
Postawienie hipotez teoretycznych
Operacjonalizacja
Weryfikacja hipotez
Generalizacja wyników.
Formułowanie problemu badawczego- zmienne i typy
problemów
49
Badacz podejmuje decyzjÄ™ jakie zjawisko
chce wyjaśniać, i jakie postuluje mechanizmy
wyjaśniania tego zjawiska. Dobrze
postawiony problem to taki, który
dotyczy fragmentu rzeczywistości o którym badacz
zgromadził już pewną wiedzę,
Prowadzi do identyfikacji zbioru potencjalnych
rozwiązań (wynikają z niego hipotezy badawcze),
Zawiera pojęcia zdefiniowane i możliwe do
operacjonalizacji.
Formułowanie problemu polega na określeniu
przestrzeni zmiennych i oczekiwanych relacji
między nimi.
y
ródła inspiracji problemów
50
Literatura przedmiotu- badacz analizuje dotychczas
przyjmowane modele i wyjaśnienia, i zwykle
nasuwają mu się pomysły poszerzenia zakresu ich
stosowalności
Obserwacja życia społecznego (np. dlaczego ludzie
dotknięci klęską żywiołową nie ubezpieczają się? Co
wpływa na agresję kierowców? ), niekiedy
obserwacja paradoksów w życiu codziennym.
Postępy nauk pokrewnych (np. neurofizjologii)
Pojawienie się nowych dotychczas niedostępnych
metod badawczych (np. sztuczne sieci neuronowe,
obrazowanie aktywności mózgu).
Klasyfikacja zmiennych
51
Zmienna jest to cecha przedmiotu która może
przybierać dwie lub więcej wartości.
Zmienna wyjaśniana nosi nazwę zmiennej zależnej
(Zapisywać ją będziemy symbolem Y).
" Zmienne które mogą w jakimś stopniu wyjaśnić
badane zjawisko nazywa siÄ™ zmiennymi
niezależnymi. Będziemy je zapisywać symbolem X
Jeśli badanie ma charakter eksploracji mówimy
raczej o  zmiennych badanych . Pojęcie zmiennej
zależnej i niezależnej rezerwujemy dla badań
weryfikujących hipotezy, szczególnie zaś
eksperymentalnych
Zmienne niezależne
52
Zmienne niezależne można podzielić na
zmienne ważne i zakłócające.
Spośród zmiennych ważnych niektóre mogą
mieć znaczenie pierwszoplanowe, inne zaś
chociaż nie są bezpośrednim przedmiotem
badania winny być brane pod uwagę. Zatem
zmienne ważne podzielić można na główne i
uboczne.
Nie jest prawdą, że zmienne główne muszą
mieć większy wpływ na zmienną zależną niż
uboczne.
Klasyfikacja zmiennych
53
Zmienne niezależne istotne dla Y
Ważne Zakłócające
Uboczne
Główne
ZwiÄ…zane z
Nie zwiÄ…zane z
(moderatory i
(zawsze
aktem badania
aktem badania
mediatory)
kontrolowane)
Uniwersalne Okazjonalne
Kontrolowane Niekontrolowane
Kontrolowane Niekontrolowane Kontrolowane Niekontrolowane
Zmienne niezależne
54
Kontrola zmiennych polega na tym, iż jesteśmy w
stanie określić ich wpływ na zmienną zależną bądz

wpływ ten wyeliminować. Ponieważ nie zawsze
możemy to uczynić z pełną dokładnością, stopień
kontroli zmiennych można uznać za continuum.
Rozróżnienie między zmiennymi niezależnymi
głównymi i ubocznymi polega na sposobie ich
włączenia w plan badania. Badamy bezpośredni
wpływ zmiennej niezależnej głównej na zmienną
zależną, oraz wpływ zmiennych ubocznych na
relację między zmienną niezależną głównej i zmienną
zależną.
Mediatory i moderatory
55
Zmienna określająca warunki w jakich
zachodzi wpływ zmiennej niezależnej na
zależną nazywamy moderatorem.
Możliwa jest jeszcze inna sytuacja- kiedy
zmienna niezależna główna nie wpływa
bezpośrednio na zmienną zależną, lecz
wywiera wpływ na inną zmienną
pośredniczącą, a dopiero ta z kolei powoduje
zmiany zmiennej zależnej. W takiej sytuacji
mówimy o zmiennej ubocznej- mediatorze.
Moderatory
56
A zatem zmienna moderujÄ…ca to taka
zmienna, od której zależy charakter
zależności między zmienną niezależną
główną a zmienną zależną. A zatem jeśli
rozważamy wpływ zmiennej X na Y to
zmienna M jest moderatorem wówczas, gdy
zachodzi interakcyjny wpływ X oraz M na Y.
Uwaga- nie jest konieczne aby zachodził
związek prosty między M a Y czy też X a M
(to ostatnie jest wręcz nieuprawnione).
Jednak M zmienia, modyfikuje wpływ jaki na
Y posiada X.
Mediatory
57
Istnieje zwiÄ…zek XY
Istnieje zwiÄ…zek XM oraz MY
Po wyeliminowaniu wpływu zmiennej M zależność XY
spada (w idealnych warunkach do zera)
(M)
Motywacja
(X)
(Y)
Metoda
Wyniki
Badania eksploracyjne
58
Prawidłowo postawiony problem, realizowany w
ramach modelu hipotetyczno dedukcyjnego powinien
pozwolić na określenie powyższych zmiennych.
Czasem jednak, kiedy teoria jest jeszcze mało
dojrzała, prowadzone badania muszą dotyczyć
inwentaryzacji faktów, opisu prostych zależności bez
wnikania w mechanizmy i modele wyjaśniające - te
dopiero mają powstać.
Badanie takie dotyczy pierwszej fazy formułowania
modelu, ma charakter indukcyjny. Takie badanie
nazywamy badaniem eksploracyjnym. Trudno
wskazać w takim badaniu zmienne zależne i
niezależne, wszelkie klasyfikacje mają charakter
sztuczny i stanowią jedynie wstęp do sformułowania
modelu.
Typy problemów
59
Problemy badawcze mogą dotyczyć
zasadniczo pytań o poziom zmiennej zależnej
w populacji (np. jaka jest przeciętna liczba
zapamiętanych po jednokrotnym odczytaniu
cyfr w populacji polskiej) lub też pytań o
zależności między zmiennymi.
Zależności między zmiennymi możemy badać
jako zwiÄ…zki przyczynowo-skutkowe lub
korelacyjne.
Ustalanie zależności przyczynowo-skutkowych
60
W pierwszym przypadku staramy siÄ™
udowodnić że zjawisko A jest przyczyną B.
Nie wystarczy zwykłe stwierdzenie ich
współwystępowania- należy przeprowadzić
badanie eksperymentalne, w którym badacz
manipulujÄ…c zjawiskiem A doprowadzi do
zmian zjawiska B. Niekiedy także znajomość
natury badanych zjawisk pozwala pośrednio
wnosić które jest przyczyną a które skutkiem
(z pewnością raczej inteligencja warunkuje
wyniki w nauce a nie odwrotnie).
Korelacje i zależności pozorne
61
Badając zależności korelacyjne ograniczamy
się do stwierdzenia ich współwystępowania,
nie wysuwamy twierdzeń które jest przyczyną
a które skutkiem. Nie przesądzamy czy A
powoduje B, czy B powoduje A, czy też
istnieje trzecia przyczyna C warunkujÄ…ca oba
zjawiska A i B. W tym trzecim przypadku
mówimy że między zjawiskami A B zachodzi
zależność pozorna .
Hipotezy
62
Hipoteza to zdanie w znaczeniu logicznym (zatem
takie, które może być prawdziwe lub fałszywe),
będące odpowiedzią na problem badawczy, którego
rozstrzygnięcia należy poszukiwać w oparciu o
badania empiryczne
Należy rozróżnić hipotezy od założeń. Założeniami w
badaniu są twierdzenia które uznajemy za prawdziwe
na podstawie wcześniejszych badań i racjonalnej
analizy. A więc są to stwierdzenia których nie
badamy. Naturalnie fiasko eksperymentu powoduje
konieczność dyskusji nad prawdziwością założeń-
W aktualnym badaniu zakładamy założenia (jako
tymczasowe pewniki) a sprawdzamy
prawdziwość hipotez.
Warunki poprawności hipotez
63
Hipoteza musi być sprawdzalna
Hipoteza musi pozwalać na przewidywanie innych
faktów niż pierwotnie zaobserwowane.
Hipoteza musi być adekwatną odpowiedzią na
problem.
Hipoteza musi być najprostszą odpowiedzią.
Hipoteza musi być tak sformułowana, aby łatwo
można ją było przyjąć lub odrzucić.
Hipoteza nie powinna stanowić zbyt szerokiej
generalizacji
Dodatkowo...
64
Hipoteza powinna wskazywać kierunek
zależności, Taka hipoteza świadczy że
badacz rozumie mechanizm zjawiska
Dodatkowo hipoteza taka posiada lepsze
własności w trakcie weryfikacji
statystycznej.
Hipoteza powinna mówić o istnieniu
zależności, a nie o jej braku. Błędna jest
więc hipoteza  poziom lęku pod wpływem
psychoterapii nie zmieni siÄ™ . TakÄ… hipotezÄ™
można ewentualnie odrzucić, ale nie można
jej zweryfikować.
Czy zawsze hipotezy są niezbędne w weryfikacji
teorii?
65
" Indukcja. Niekiedy teoria jest budowana na podstawie
obserwacji rzeczywistości bez założeń wstępnych,
wyszukiwania prawidłowości wśród empirycznych danych.
" Perspektywa. Niekiedy wybieramy nie teorię która ma
najlepsze oparcie w faktach, ale tę która jest najbardziej
obiecująca- oferuje możliwość szerokiego i prostego
wyjaśniania, może sprawdzić się na wielu polach.
" Ważność. Niekiedy teoria nawet mało prawdopodobna
utrzymuje się, gdyż badacze zdają sobie sprawę z jej
oryginalności i potencjalnie wielkiego znaczenia.
" Teoria wyjaśniająca- Niekiedy pojawia się teoria
wyjaśniająca w prosty i precyzyjny sposób znane fakty i
utrzymuje się chociaż nie prowadzi bezpośrednio do odkrycia
nowych.
Klasyfikacja wskaz
ników
66
Zjawisko nieobserwowalne lub trudno
obserwowalne, o którym chcemy wnioskować
nazywać będziemy indicatum.
Wskaz
nikiem nazywać będziemy takie
zjawisko obserwowalne którego wystąpienie
pozwala z dostatecznie dużym
prawdopodobieństwem stwierdzić, że zaszło
również indicatum.
Długość słupka rtęci w termometrze jako wskaz
nik
temperatury,
Ilość osób głosujących na kandydata jako
wskaz
nik poparcia społecznego
Wynik w teście psychologicznym jako wskaz
nik
żð
inteligencji.
Wskaz
niki empiryczne i definicyjne
67
Słupek rtęci w termometrze związany jest z
temperaturÄ… na mocy prawa fizycznego.
Jeżeli więc wskaz
nik Å‚Ä…czy z indicatum pewna
stwierdzona prawidłowość, nazwiemy go
wskaz
nikiem empirycznym.
Przykładowy wskaz
nik poparcia społecznego
może mieć inny charakter. Poparcie dla
kandydata w wyborach nie jest bowiem
niczym innym, jak właśnie ilością oddanych
głosów, i może być w ten sposób
zdefiniowane. Wskaz
nik z indicatum Å‚Ä…czy
zatem zwiÄ…zek definicyjny. Sytuacja taka jest
dosyć komfortowa- wskaz
nik jest zawsze
trafny.
Wskaz
niki inferencyjne
68
Najtrudniejsza wydaje siÄ™ ostatnia sytuacja (wynik testu jako
wskaz
nik inteligencji).
Indicatum ma tu charakter z założenia nieobserwowalny.
Jest konstruktem teoretycznym, pojęciem którego istnienie może
być przez innych badaczy negowane
Aby więc budować wskaz
nik, należy najpierw uzasadnić istnienie
indicatum. (wykazać, że jest to pojęcie użyteczne).
Wskaz
niki tego typu nazywamy inferencyjnymi. MajÄ… one
zwykle charakter złożony, dopiero konfiguracja kilku
wskaz
ników inferencyjnych pozwala na wnioskowanie o
wystąpieniu indicatum. Wnioskowanie o prawdziwości zdania
wprowadzajÄ…cego wskaz
nik przeprowadza siÄ™ podobnie jak w
przypadku testowania teorii- oceniając czy zależności
opisywane z użyciem wskaz
nika sÄ… zgodne z oczekiwaniami
płynącymi z teorii.
Zdania wprowadzajÄ…ce wskaz
nik
69
Wskaz
niki empiryczne i inferencyjne, w
odróżnieniu od definicyjnych nazywamy
rzeczowymi.
" Zdanie przypisujÄ…ce wskaz
nik do indicatum
nazywamy zdaniem wprowadzajÄ…cym wskaz
nik.
W przypadku wskaz
ników rzeczowych zdania
wprowadzajÄ…ce sÄ… zdaniami w sensie logicznym.
Są to zdania syntetyczne mogą być prawdziwe lub fałszywe
(np.  obwód głowy jest wskaz
nikiem inteligencji )
Trzy opisane wyżej typy nie wyczerpują całości
zagadnienia klasyfikacji wskaz
ników. Możliwe są
również typy mieszane.
Zdanie wprowadzajÄ…ce wskaz
nik definicyjny nie jest
zdaniem w sensie logicznym (określa konwencję)
Moc rozdzielcza wskaz
ników
70
Nie każdy wskaz
nik pozwala na wnioskowanie o
indicatum z całkowitą pewnością. Niekiedy zakres
wskaz
nika i zakres indicatum znacznie się między sobą
różnią.
" Aby ocenić relację zakresów indicatum i wskaz
nika
wprowadzono pojęcie mocy rozdzielczej wskaz
ników.
Wysoka moc rozdzielcza wskaz
nika oznacza, że jego
zakres w dużym stopniu pokrywa się z zakresem
indicatum.
Większość obiektów charakteryzowanych przez
wskaz
nik posiada również indicatum, i odwrotnie-
większość obiektów posiadających indicatum posiada
również cechę będącą wskaz
nikiem.
Moc zawierania i moc odrzucania
71
Wyróżnić możemy moc zawierania i moc odrzucania
wskaz
ników.
Moc zawierania jest wysoka wtedy, kiedy wszystkie
obiekty posiadajÄ…ce indicatum charakteryzowane sÄ…
także przez wskaz
nik. Wskaz
nik o dużej mocy
zawierania może zatem być zbyt ogólny- badane
obiekty mogą posiadać wskaz
nik nie posiadajÄ…c
indicatum.
Wyskoka moc odrzucania- zakres wskaz
nika jest
węższy niż indicatum. Zatem obiekt posiadający
wskaz
nik z całą pewnością posiada indicatum.
Moc zawierania i odrzucania
72
Moc zawierania<1
Moc odrzucania=1
w
Moc rozdzielcza<1
iI
I
Moc zawierania=1
W
Moc odrzucania<1
Moc rozdzielcza<1
Czułość i specyficzność
73
Nowszym ujęciem mocy rozdzielczej
wskaz
ników są pojęcia czułości i
specyficzności (Swoistości). Wskaz
nik jest
czuły, kiedy pozwala zidentyfikować jednostki
posiadajÄ…ce indicatum (wysoka moc
zawierania), specyficzny kiedy pozwala na
odrzucenie wszystkich nie posiadajÄ…cych
indicatum (moc odrzucania) Optymalny
poziom kryterium, umożliwiający uzyskanie
żądanych parametrów wskaz
nika ułatwia tzw.
Krzywa ROC (Receiver Operating
Characteristics curve)
Krzywa ROC
74
Obj100
Własności krzywej ROC
75
Wykres odzwierciedla relację między czułością a swoistością.
Kryterium ilościowe używane jest do przewidywania
dwuwartościowego indicatum (np. wynik testu jako prognoza
wystąpienia określonego uszkodzenia mózgu.
Dla małych wartości wyników testowych czułość jest niewielka- tylko
mały odsetek osób posiada indicatum, wielu chorych jest
pomijanych.
Im wyższy wynik, tym większa czułość- coraz więcej osób chorych
jest rozpoznawanych przez test, coraz mniej chorych
klasyfikowanych jest jako zdrowi (rośnie ilość prawidłowych
rozpoznań).
Jednak również coraz więcej osób zdrowych klasyfikowanych jest
jako chorzy ( fałszywe alarmy ). Dla wysokich wyników czułość jest
bliska 1- prawie wszyscy chorzy zostali sklasyfikowani prawidłowo.
Jednak również wielu innych ludzi zostało zaklasyfikowanych jako
chorzy- spadła specyficzność testu.
Struktura operacjonalizacji zmiennych
psychologicznych.
76
Reguły łączące teorię z empirią, mają charakter
kilkupoziomowy.
Wymiar empiryczny (formalna cecha powtarzajÄ…cego
siÄ™ zachowania)
Konstrukt teoretyczny (przedmiot teorii)
Test psychologiczny- wynik prawdziwy
Test psychologiczny- wynik otrzymany
Wynik prawdziwy i otrzymany
77
Wynik prawdziwy to
(w ujęciu klasycznym) pewna względnie stała wewnętrzna
wartość danej cechy
W ujęciu współczesnym- potencjalna średnia nieskończonej
ilości pomiarów danej cechy
Wynik otrzymany w teście to efekt nałożenia się
wyniku prawdziwego i błędu pomiaru
Definicja pomiaru
78
Załóżmy, iż dany jest pewien zbiór elementów empirycznych E.
Elementy te można scharakteryzować pewną cechą. Między
obiektami empirycznymi ze względu na ową cechę zachodzić
mogą różne relacje. E jest wiec systemem empirycznym.
Dany jest również pewien matematyczny system, złożony z
elementów matematycznych (np. liczb lub kategorii
jakościowych) oraz określonych relacji między nimi.
Przez pomiar rozumieć będziemy takie
jednoznaczne przypisanie elementów
matematycznych elementom empirycznym, że
relacje między elementami empirycznymi były
odzwierciedlone w systemie matematycznym.
Funkcja pomiarowa to jednoznaczne przyporzÄ…dkowanie
elementów matematycznych do elementów empirycznych.
Skala pomiarowa to system matematyczny, za pomocÄ… funkcji
pomiarowej przyporzÄ…dkowany systemowi empirycznemu.
Problem istnienia i jednoznaczności funkcji
pomiarowej
79
Istnienie funkcji jest to kwestia możliwości
przypisania wyników testowych badanej
zmiennej latentnej. W psychometrii problem
istnienia funkcji pomiarowej jest pokrewny do
problemu trafności testu.
" Problem jednoznaczności: czy elementowi
empirycznemu funkcja pomiarowa
rzeczywiście przypisuje tylko jeden element
matematyczny? Czy wynik pomiaru jest
zawsze taki sam?
Zgodność aksjomatów systemu matematycznego z
prawami empirycznymi
80
" Czy relacja odległości, określona w świecie liczb,
posiada w ogóle sensowne znaczenie w świecie
zjawisk empirycznych które chcielibyśmy tymi
liczbami opisać?
Czy zachowane jest uporzÄ…dkowanie?
Czy przynajmniej system matematyczny
odzwierciedla tożsamość elementów empirycznych?
Typy skal pomiarowych
81
" Typ skali informuje nas o tym, jakie relacje między
wynikami pomiaru uznawać będziemy za posiadające
interpretację w świecie empirycznym
Wyróżniamy 3 najczęściej używane typy skal-
nominalną, porządkową i przedziałową
Skala nominalna
82
Dane czysto jakościowe wyrażamy na skali
nominalnej.
" Obiekty mogą być zaklasyfikowane do
różnych kategorii, np. wśród ludzi możemy
wyróżnić osoby różnej płci lub zawodu.
" Relacje między kategoriami to zgodność
(A=B) lub różność (A`"B).
Chcąc wskazać najbardziej typową w danej
grupie wartość cechy wskażemy na kategorię
najliczniejszą (wartość modalna).
Skala porzÄ…dkowa
83
Skala porządkowa umożliwia porządkowanie
danych. Zatem wyniki można uszeregować
np. rosnÄ…co.
Możemy wskazać wynik najwyższy, najniższy
itp.
Uporządkowanie może mieć charakter
zupełny lub nie, jeżeli dopuszczamy
możliwość przyjmowania wartości
identycznych.
Chcąc wskazać najbardziej typową w danej
grupie wartość cechy należy obiekty
uszeregować, następnie wskazać wartość
cechy obiektu środkowego w uporządkowaniu
(wartość medialna, mediana).
Skala przedziałowa
84
Skala przedziałowa umożliwia określanie odległości.
Wyniki zatem mogą być poddawane operacjom
arytmetycznym.
Najbardziej typową wartość cechy w grupie
wyliczymy po prostu jako średnią arytmetyczną.
Wskaż obiekty będące statkami powietrznymi
85
Ba
kan
sam
dyPodusz
lonkowiec
apa
olot
wa
n
Okiem prawnika
86
statkiem powietrznym jest urzÄ…dzenie zdolne do
unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania
powietrza innego niż oddziaływanie powietrza
odbitego od podłoża
USTAWA z dnia 3 lipca 2002 r.  Prawo lotnicze
Określenie typu skali
87
Należy raz jeszcze mocno podkreślić, że typ
skali nie zależy od właściwości samych liczb-
wyników, lecz od tego jak odzwierciedlają one
właściwości indicatum.
Ten sam czas reakcji może być bądz

wskaz
nikiem
szybkości przetwarzania informacji (wówczas
uznamy go za pomiar na skali przedziałowej),
stopnia znajomości pojęć (należy oczekiwać że
skala pomiaru będzie mieć charakter porządkowy)
lub być wskaz
nikiem zaburzeń  np. dysleksji lub
uszkodzenia płatów skroniowych- i wówczas
dostarczy informacji jedynie nominalnej.
Cechy testów psychologicznych
88
Od testów wymaga się aby były rzetelne, trafne,
wystandaryzowane, obiektywne i znormalizowane.
Wymóg standaryzacji oznacza, że test prezentowany jest w
ustalony sposób. Instrukcja i podręcznik testowy powinny w
sposób jednoznaczny określać warunki i procedury którym
będzie poddany badany.
Obiektywizm dotyczy zasad oceny wyników testu. Każda osoba
interpretująca materiał testowy może dojść do identycznych
wniosków.
Normalizacja z kolei to zaopatrzenie testu w procedury
umożliwiające ocenę wyniku osoby badanej na tle populacji do
której chcemy wynik odnieść.
Ważne jest określenie populacji odniesienia, tj. zbiorowości na tle
której oceniamy wynik. Zwykle tworzy się tzw. normy ogólne,
odnoszące wynik do możliwie szerokiej grupy osób badanych, oraz
normy lokalne- dla wÄ…skich grup. Tworzenie danych
normalizacyjnych jest zadaniem trudnym i odpowiedzialnym, skład
grupy nie może być pozostawiony przypadkowi.
Rzetelność testu
89
Rzetelność testu jest to dokładność pomiaru.
Zakładając, że test mierzy pewną cechę (np.
inteligencję) w sposób trafny, badając
rzetelność pytamy na ile pomiar jest
obarczony błędem.
" Ponieważ aby test był trafny musi najpierw w
ogóle coś mierzyć, a nie popełniać wyłącznie
błędy - stwierdzamy że rzetelność jest granicą
trafności testu. Test popełniający duże błędy
nie mierzy po prostu niczego, a więc nie
może być trafny.
Trafność
90
Trafność testu określa na ile mierzy on taką a nie
innÄ… cechÄ™.
Powiemy że mamy do czynienia z trafnym testem
inteligencji, jeśli uznamy że mierzy on rzeczywiście
inteligencję, a nie np. pamięć lub wyłącznie zdolności
matematyczne.
" Pytanie o trafność to pytanie do jakich wniosków
uprawnia nas wynik testu.
Czym jest cecha psychiczna i kiedy można orzec
że ona istnieje
91
Nie każda postulowana cecha stanowi rzeczywistość
psychologiczną, musi ona w istotny sposób ułatwiać opis,
rozumienie i przewidywanie zachowania człowieka (są to cele
nauki).
Często pozornie możliwa do zdefiniowania cecha jest
zjawiskiem złożonym, niejednorodnym, wielowymiarowym. Nie
istnieje zatem proste continuum tej cechy.
Nawet jeśli można z powodzeniem uszeregować ludzi od niskiego
do wysokiego nasilenia cechy- na obu krańcach continuum znajdą
się ludzie różni na tyle, że wyjaśnienie jakiegokolwiek zjawiska za
pomocÄ… tego konstruktu staje siÄ™ problematyczne.
Grupowanie osób charakteryzujących się wysokim i niskim
wynikiem, bardzo różnych psychologicznie nie sprzyja też
systematyczności opisu.
Przewidywanie ich zachowań może także być nietrafne.
Przypomnijmy, że model prawdziwy to model użyteczny-
żð
realizujący trzy cele: opis, wyjaśnianie i przewidywanie
rzeczywistości.
Ocena trafności treściowej testu
92
Trafność treściowa to stopień w jakim materiał testowy jest
reprezentatywny dla badanej cechy. Np. test wiadomości
szkolnych powinien równomiernie dotyczyć wszystkich
zagadnień omawianych w ramach danego przedmiotu.
Na podstawie definicji cechy stwierdzamy jakie
elementy powinien zawierać test, dobieramy pulę
pozycji testowych, następnie (najczęściej) przy
pomocy kilku tzw. sędziów kompetentnych oceniamy
czy pozycje sÄ… reprezentatywne dla cechy.
Należy pamiętać, że sędziowie powinni być zgodni w
opiniach i oceniać test pozytywnie, i że oba te kryteria
muszą być sprawdzone statystycznie.
Należy ponadto uważać by eliminując z pierwotnej puli
pozycje słabe z formalnego, statystycznego punktu widzenia
nie odrzucić pozycji kluczowych z punktu widzenia definicji
cechy.
Trafność kryterialna
93
Trafność kryterialna to zgodność z kryterium
zewnętrznym.
Trafność diagnostyczna: test powinien przewidywać
kryterium aktualne
Trafność prognostyczna: zadaniem testu jest przewidywanie
zachowań lub osiągnięć w przyszłości (np. ukończenia
szkoły).
Inne techniki pomiaru w psychologii
94
" Pomiar psychologiczny to nie tylko testy.
Coraz większe znaczenie mają
wskaz
niki chronometryczne,
żð
Psychofizjologiczne
żð
Neuroobrazowanie.
żð
Modelowanie sztucznych sieci
żð
neuronalnych
Oraz tradycyjne
Wywiad
żð
Obserwacja
żð
Wskaz
niki chronometryczne
95
Wskaz
niki chronometryczne sÄ… oparte na
analizie czasu reakcji.
Metoda podwójnych zadań pozwala badać
mechanizmy poznawcze.
Badany otrzymuje zadanie pierwszoplanowe (np.
wykonywanie działań w pamięci) i równocześnie
jest proszony o wykonanie pewnych zadań
dodatkowych (np. zapamiętania położenia
punktu). Jeśli parametry czasowe i jakość
wykonania pierwszego zadania nie pogarszajÄ… siÄ™
oznacza to że oba zadania wykorzystują odrębne
struktury poznawcze (w tym przypadku pamięć
werbalnÄ… i notes przestrzenny).
Badanie postaw utajonych
Wskaz
niki psychofizjologiczne
96
" Wykorzystuje się następujące zmienne
Tętno
żð
Reakcja skórno-galwaniczna
żð
Oddech
żð
Ruchy oka
żð
ElektromiografiÄ™
żð
" Należy pamiętać, że metody te odzwierciedlają
najczęściej stopień pobudzenia, które może mieć
bardzo różne przyczyny.
Neuroobrazowanie
97
" Problemy
Rozdzielczość czasowa
żð
Rozdzielczość przestrzenna
żð
Nienaturalne warunki badania
żð
" Planowanie eksperymentu
wymaga ścisłej kontroli
warunków
Modelowanie sztucznych sieci neuronalnych
98
" StanowiÄ… komputerowÄ…
symulację działania
neuronów
" Nie stanowiÄ… weryfikacji
modeli psychologicznych
Obserwacja i wywiad
99
" Muszą mieć charakter zaplanowany
" Muszą opierać się na ustalonych wskaz
nikach
Rodzaje badań
100
" A. Czas czytania tekstu przez mężczyzn
jest inny niż czas czytania tekstu przez
kobiety
" B. Czas czytania tekstu zależy od jasności
oświetlenia
" C. Czas czytania tekstu zależy od tego, czy
osoba badana jadła śniadanie.
" Schematy te różnią się zasadniczo, jeśli
wez
miemy pod uwagÄ™ status zmiennej
niezależnej.
Badanie korelacyjne
101
A. Czas czytania tekstu przez mężczyzn jest inny niż czas
czytania tekstu przez kobiety
" . Zmienna niezależna stanowi stałą charakterystykę
osoby badanej.
Badacz nie ma żadnej możliwości manipulowania tą
zmienną. Może jedynie rejestrować współwystępowanie
pomiędzy określoną płcią a szybszym czytaniem tekstu.
Badanie korelacyjne nie wiąże się z koniecznością
stosowania analizy korelacyjnej jako zasadniczej
metody analizy danych.
Schemat badania nie może być podstawą do
wyciągania wniosków o zależności przyczynowo-
skutkowej.
zarówno zmienna X może być przyczyną Y, jak i Y
przyczyną X. Może także wchodzić w grę trzecia
zmienna Z stanowiąca przyczynę zarówno X jak Y
Badanie quasi eksperymentalne
102
A. Czas czytania tekstu zależy od tego, czy osoba badana
jadła śniadanie
W przypadku C również badacz nie manipuluje zmienną
niezależną- niektóre z osób badanych zjadły śniadanie,
inne nie- i zależy to od czynników losowych, a nie od
badacza.
W odróżnieniu od poprzedniej sytuacji zmienna
niezależna nie stanowi trwałej charakterystyki badanych
osób, lecz jest zdarzeniem losowym, (niezależnym od
badacza).
Badacz wykorzystuje to zdarzenie chociaż nie wpływa
na jego wywołanie. Może traktować je jako
przypadkowe
Jeśli badacz zakłada o interpretację przyczynowo-
skutkową musi zastanowić się czy na wywołanie
zdarzenia nie miała wpływu inna zmienna ważna dla
zmiennej zależnej.
Badania eksperymentalne
103
A. Czas czytania tekstu zależy od jasności
oświetlenia
Badacz ma pełną kontrolę nad zmienną niezależną.
Może dowolnie regulować oświetlenie przy którym
badani czytać będą tekst. Osoby badane mogą
zostać losowo podzielone na grupy czytające tekst
przy słabym bądz
silnym oświetleniu.
" . Wg Brzezińskiego model eksperymentalny
zakłada
ManipulacjÄ™ co najmniej jednÄ… zmiennÄ…
niezależną główną;
Kontrolowanie pozostałych zmiennych
niezależnych ubocznych i zakłócających;
Pomiar zmiennej zależnej.
Manipulacja zmienną niezależną
104
Manipulacja zmienną niezależną główną może być
dokonywana przez losowy podział na grupy którym
przypisane są poszczególne wartości zmiennej
niezależnej (inaczej mówiąc, chodzi o losowe przypisanie
osobom badanym poziomów zmiennej niezależnej) Jest to
określane jako randomizacja II stopnia.
W pierwszym etapie randomizacji (randomizacja I stopnia)
z populacji pobierana jest próba reprezentatywna. W
drugim etapie dopiero członkowie próby dzieleni są
losowo do grup eksperymentalnych. Pozwala to wierzyć,
iż poszczególne grupy są równoważne pod względem
badanych zmiennych.
" Konstrukcja eksperymentu to proces kontroli wariancji
zmiennych- obowiÄ…zuje zasada maksymalizacji wariancji
międzygrupowej i minimalizacji wariancji
wewnÄ…trzgrupowej.
Klasyczny schemat eksprymentalny
105
Klasyczny schemat eksperymentu zakłada dwukrotny
pomiar zmiennej zależnej Y w grupie
eksperymentalnej, w której badacz zastosował
bodziec eksperymentalny (zadziałał zmienną
niezależną X) oraz grupę kontrolną, w której nie
podjął żadnych działań poza dwukrotnym pomiarem
Y. Ponieważ grupy różnią się między sobą jedynie X,
zatem wszelka rozbieżność między wynikami
pomiaru w grupach może być interpretowana jako
efekt działania zmiennej niezależnej.
X
Yp1
Yk1
Yp2 Yk2
Trafność planu eksperymentalnego
106
Pytanie o trafność planu eksperymentalnego
to pytanie o to, jakie wnioski można z niego
poprawnie wyciągnąć. W praktyce badawczej
dochodzi niekiedy do artefaktów- badacz
przypisuje działaniu zmiennej
eksperymentalnej wywołanie zjawiska,
którego z
ródło leży gdzie indziej. Mówimy
wówczas o zakłóceniu trafności wewnętrznej.
Jeśli efekt uzyskany w eksperymencie jest
prawdziwy, ale nie może być uogólniony na
inne warunki mówimy o zakłóceniu trafności
zewnętrznej
Czynniki zakłócające trafność wewnętrzną
107
" Pierwszy z nich to historia. Terminem tym określa się te
zdarzenia losowe, które nie były kontrolowane przez
badacza, a które wpłynęły na wynik eksperymentu.
" Dojrzewanie jest to spontaniczny rozwój organizmu w
trakcie badań. Ma to szczególne znaczenie w przypadku
badań z dziedziny psychologii rozwojowej oraz zjawisk o
dużej dynamice czasowej.
" Testowanie polega na uczeniu siÄ™ przez badanych
procedury pomiaru zmiennej zależnej. Jeśli pomiar ten
może zależeć od wprawy- wówczas naturalnie drugi test
wypadnie lepiej.
" Selekcja to dobór niejednorodnych grup badanych.
Niekiedy po preteście dokonuje się korekty składu grup,
aby uniknąć tego z
ródła błędu. Dobry wynik przynosi
również zwiększenie liczebności próby.
Czynniki zakłócające trafność zewnętrzną
eksperymentu
108
Brak reprezentatywności próby
y
le dobrany zakres zmiennej niezależnej
Interakcja pomiędzy czynnikiem
eksperymentalnym a
HistoriÄ…
B
Dojrzewaniem
Testowaniem
SelekcjÄ…
A C
Alternatywne schematy eksperymentalne- dwie grupy
bez pretestu
109
" Narażony na błąd Selekcji
X
Powinien być stosowany
Yk1
gdy błąd testowania (lub
interakcji testowania z
czynnikiem
Yk2
eksperymentalnym jest
trudny do uniknięcia
Wymaga stosowania
dużych prób
Alternatywny schemat bez grupy kontrolnej
110
" Narażony na błędy historii, dojrzewania,
testowania oraz ich interakcje ze zmiennÄ…
zależną.
Powinien być stosowany gdy trudno jest
wprowadzić grupę kontrolną
Wymaga niezwykle starannej kontroli
warunków
X
Yk1
Yp1
Alternatywny schemat bez pretestu i grupy kontrolnej
111
Narażony na wszystkie znane błędy
Może być stosowany wówczas gdy zastosowanie
pretestu lub grupy kontrolnej nie jest możliwe
X
Yk1
Schemat Solomona
112
X
Yp1
Yk1
Yp2 Yk2
X
Yk3
Yk4
Schematy quasi-eksperymentalne
113
W badaniach quasi eksperymentalnych można
wykorzystywać identyczne schematy jak w
eksperymentach.
Zamiast manipulacji zmienną niezależną
wykorzystujÄ… zdarzenia losowe
Badacz musi upewnić się czy obserwowane
zależności nie ają charakteru pozornego
Metody kontroli zmiennych ubocznych
114
" Ograniczenie zakresu zmiennej. Jeśli próba będzie
jednorodna- zmienna kontrolowana nie będzie wpływać na
wyniki badania, jednak wnioski będą musiały być również
ograniczone do takiej populacji.
" Wbudowanie w plan eksperymentalny. W takiej sytuacji
oceniać będziemy interakcyjny wpływ badanych zmiennych
niezależnych na zmienną zależną.
" Kontrola statystyczna- przy zastosowaniu specjalnych
procedur, np. analizy kowariancji, korelacji czÄ…stkowej itp.
Dobór celowy- badacz odchodzi od pełnej randomizacji II
stopnia, ingerując w skład grup. Ingerencja ta może polegać
na
Doborze grup w taki sposób, aby rozkład ubocznych
zmiennych istotnych dla badacza był identyczny w obu
grupach.
Wyrównaniu poziomu zmiennej zależnej po preteście
Doborze parami- do każdej osoby w grupie
eksperymentalnej dobierana jest osoba do niej podobna
pod względem kilku zmiennych,
Problem reprezentatywności próby
115
Powinna zatem być pobrana w sposób losowy i dostatecznie
liczna. Trudno dobrać próbę sensownej wielkości
odzwierciedlającą strukturę populacji pod względem wszystkich
zmiennych. Zwykle, w drodze tzw. losowania warstwowego
dobiera się próbę tak, aby jej struktura odpowiadała strukturze
populacji pod względem zmiennych ubocznych ważnych dla
badanego tematu.
W praktyce często wystarcza jeśli badacz uczciwie dobiera
próbę w sposób nietendencyjny.
Próba reprezentatywna w badaniu dotyczącym jednego tematu,
może być kompletnie niereprezetatywna w zakresie innego
tematu. Np. badając zagadnienia psychofizjologiczne można
oprzeć się na wynikach próby złożonej ze studentów
psychologii. Kiedy chcemy badać zagadnienia empatii czy
spostrzegania społecznego, taka próba będzie silnie
tendencyjna.
Badanie przez internet
116
Zalety:
Istnieje możliwość uzyskania potencjalnie dużej próby,
dotarcia do osób o specjalnej charakterystyce- np. osoby z cukrzycą w
wieku 20-30 lat, o IQ powyżej 130 będące ofiarami przestępstwa.
Badania takie niewiele kosztują, łatwo wprowadzić korekty po fazie
pilotażu,
pełna dowolność udziału w badaniu,
Badanie odbywa siÄ™ w naturalnym dla respondenta otoczeniu
Wady eksperymentu prowadzonego przez Internet:
różnice w procedurze badawczej zależne od użytkowanego sprzętu,
niereprezentatywność próbki dla populacji generalnej brak wpływu na
selekcję osób badanych, konieczność kontroli możliwości dwukrotnego
udziału tych samych osób.
- problemy związane z motywacją (większa ilość rezygnacji w trakcie
żð
eksperymentu w porównaniu z badaniem klasycznym),
- brak możliwości bezpośredniego wyjaśnienia osobie badanej
żð
ewentualnych wątpliwości.
- Po pierwsze trudno czasem utrzymać motywację uczestników.
żð
Początkowe zainteresowanie tematyką często ustępuje znużeniu, kiedy
badany musi zaznaczać odpowiedzi na kilkadziesiąt lub więcej pytań. Kiedy
następnie pojawia się na ekranie kolejna, jeszcze dłuższa partia materiału-
dalsza praca wymaga dużego samozaparcia.
Procedury Ex Post Facto
117
W badaniu wg schematu ex post facto zadaniem
badacza nie jest wywołanie zjawisk, jak w przypadku
badań eksperymentalnych lecz wyjaśnienie przyczyn
zjawisk które już zaszły. Istnieje wiele zjawisk
(zaburzenia psychiczne, przestępczość itd.) które z
przyczyn metodologicznych lub etycznych nie mogÄ…
być badane na drodze eksperymentalnej.
W takim wypadku badacz wyszukuje grupy różniące
się pod względem badanej zmiennej zależnej Y (a
więc maksymalizuje jej wariancję) a następnie stara
się możliwie dokładnie zbadać różnice między tymi
grupami.
Wariant eksploracyjny (brak hipotez)
118
Procedura EPF w wariancie eksploracyjnym
polega na wyszukaniu maksymalnej ilości
zmiennych mogących różnicować grupę w
której zjawisko Y wystąpiło od grupy
kontrolnej.
ZasadniczÄ… technikÄ… badawczÄ… jest wywiad,
ponieważ zmienne niezależne działały
wcześniej, przed pojawieniem się zjawiska Y.
Po stwierdzeniu różnic badacz powinien
oczyścić uzyskany obraz zależności z
zależności pozornych.
Wariant konfirmacyjny (weryfikacja
hipotez)
119
Zasadniczą różnicą między pierwszym a drugim
typem badania jest sformułowanie szczegółowych
hipotez dotyczących zależności.
Praktyczna organizacja badań
120
Prawidłowe badanie, aby uniknąć wpływu oczekiwań
badacza na wyniki powinno rozdzielać funkcje
osoby planujÄ…cej badanie, eksperymentatora
(prowadzÄ…cego) oraz osoby analizujÄ…cej dane.
Każda z tych osób może jednak spowodować szereg
zakłóceń trafności badania.
PlanujÄ…cy badanie i jego ograniczenia
121
Badacz posiada swój paradygmat, sposób widzenia
problemu. Rzutuje on na sposoby przeprowadzenia
badania, sformułowanie pytań, pomijanie
alternatywnych hipotez wyjaśniających zjawisko.
Tendencja do utrzymywania hipotez potwierdzajÄ…cych
własny model.
Eksperymentator i jego ograniczenia
122
Jego cechy osobowości mogą wpływać na dane
uzyskane w wywiadach
Nieprzestrzeganie zasad procedury
eksperymentalnej, np. stosowanie badań grupowych
w miejsce indywidualnych, niebezpośrednie zbieranie
danych.
Wzmacnianie oczekiwanych zachowań, werbalne lub
niewerbalne
nieprawidłowe rejestrowanie danych (pomyłki), lub
ich fałszowanie w celu wcześniejszego zakończenia
badań.
wpływ oczekiwań, np. przekonanie o ważności
sprawdzanej hipotezy.
dobór próby, np. dobieranie wśród osób znajomych
zmiana miejsca badania, np. tendencja do wybierania
miłych domów albo nie wchodzenia na ostatnie piętra
Błędy podczas analizy danych.
123
Pomijanie sprawdzania założeń metod
statystycznych, używanie zbyt małych prób.
Wybór łatwiejszych metod analizy, np.
stosowanie metod dostępnych w pakiecie
statystycznym.
Słaba znajomość procedury obliczeń.
Nadużywanie technik wielozmiennowych.
Formułowanie post hoc hipotez kierunkowych
(gdy kierunek zależności nie wynika z
przesłanek, ale użycie testu jednostronnego
pozwala udowodnić istotność).
Pomijanie informacji o wynikach nieudanych
Etyka badań naukowych
124
Osoby badane
W rekrutacji osób badanych nie może być elementu
przymusu (więz
niowie, żołnierze)
Badany nie powinien być w żadnej zależności od badacza
Badany musi wyrazić zgodę na udział w badaniu (dzieci)
Badany powinien być wynagradzany za udział w badaniu
Etyka badań
125
Procedura
Badany musi mieć możliwość wycofania się z
udziału w eksperymencie
Badany powinien być poinformowany o celu i
procedurze badania
Maskowanie powinno stanowić wyjątek, a nie
regułę
Procedura badawcza powinna redukować stres,
jakiemu poddani sÄ… badani
Po zakończeniu badania badacz powinien
" wyjaśnić badanemu wątpliwości,
" ujawnić właściwy cel eksperymentu,
" udzielić informacji zwrotnej o wynikach
" dołożyć wszelkich starań aby zredukować wszelkie
negatywne skutki udziału w badaniu