Kazimierz Bartoszyński [22]
v. VA lach  obecna potencjalnie w utworach narracyjnych sytuacja na-
zo-odbiorczego porozumienia jest możliwa. Należy jednak dodać, że
stereotypy te działają w różnych proporcjach: zazwyczaj jeden z nich
(jaki  to zależy m. in. od gatunku literackiego) góruje nad pozostałymi
w swej funkcji tła warunkującego proces literackiego porozumienia utrwa�
lony w utworze narracyjnym.
MICHAA
GA
OWIC
SKI
O STYLIZACJI
Ten fragment Dziadów ujawnia nie tylko konflikt pokoleń i ideologii,
pokazuje także konflikt języków:
LITERAT I
Takich dziejów słuchają, lecz kto je przeczyta?
I proszę, jak opiewać spółczesne wypadki;
Zamiast mitologiji są naoczne świadki.
Potem, jest to wyraz
ny, święty przepis sztuki,
Że należy poetom czekać  aż  aż 
JEDEN Z MA
ODZIEŻY
Póki? 
Wieleż lat czekać trzeba, nim się przedmiot świeży
Jak figa ucukruje, jak tytuń uleży?
Konflikt języków, tak charakterystyczny dla tych sytuacji literackich,
w których ścierają się różne propozycje; język, który dla Literata I jest
językiem współczesnym, bo opiera się na świętych przepisach i mitologiji,
dla jednego z młodzieży jest  dokładnie dla tych samych względów 
językiem archaicznym, całkiem już nie do przyjęcia. Dla pierwszego inter�
lokutora język ten jest niejako językiem naturalnym: to, czego jego środ�
kami wyrazić nie sposób, znajduje się poza obrębem literatury; świado�
mość ograniczeń tego języka nie sprawia mu kłopotu, sam język w postaci
skodyfikowanej i uświęconej stanowi dla niego wartość najwyższą. Lite�
rat I jest dogmatykiem i  by tak powiedzieć  świat przymierza do
języka, a nie  język do świata. Drugi interlokutor fakt ten interpretuje
w sposób całkiem odmienny i na pytanie:  jak opiewać spółczesne wy�
padki?", odpowiedziałby bez tego rodzaju zastrzeżeń. Różnice te, jeśli je
potraktować jako wyraz rzeczywistej polemiki literackiej, nie są różnicami
tylko indywidualnych postaw czy upodobań, mają charakter dużo bardziej
ogólny. Różnica ta jest różnicą kodów literackich, do których obaj roz�
mówcy się odwołują. To co dla Literata I stanowi wartościowy i aprobo�
wany powszechnie sposób mówienia, wynikający z przyjęcia danego kodu,
dla Jednego z młodzieży byłoby  być może  czymś anachronicznym
[3] O stylizacji
Michał Głowiński
[2]
150
tuje dzieło, w jakim stylizacji się dokonuje, najczęściej tym punktem od�
albo  co najwyżej  przejawem stylizacji, gdyż nie traktuje on już tego
niesienia jest kultura ludowa, folklor. W związku z tym obok stylizacji
kodu jak swojego, patrzy nań z zewnątrz, świadomy jest jego niewy-
historycznej umieścimy  tak je nazwiemy  stylizację egzotyczną i sty�
starczalności, a przede wszystkim  literackości. Docieramy tutaj do cen�
lizację folklorystyczną. W każdym z tych trzech wypadków odwołanie do
trum naszej problematyki.
kodów nie wchodzących w obręb aktualnie obowiązującego języka może
1
Stylizację bowiem będziemy rozumieć "  tymczasem bardzo ogólnie
mieć charakter świadomy bądz
nieświadomy, może być sprawą wolnego
 jako pewien swoisty stosunek do kodów literackich epoki. Stosunek
wyboru bądz
konieczności  rozróżnienie to, jak zobaczymy, okaże się
taki mianowicie, w którym wyraża się świadomość uzależnień kulturo�
dość istotne.
wych danego kodu w danym momencie historii i wynikających z tego
Istnieje niebezpieczeństwo, że w naszych rozważaniach stylizacja bę�
faktu ograniczeń wypowiedzi, które realizują jego zasady. Mimo owych
dzie rozumiana zbyt szeroko, jako wszelkie wykorzystanie elementu w da�
uzależnień kod ów działa w danym momencie, stanowi jeden z języków
nym momencie historycznego. Przyjąć by wówczas należało, że istnieją
literatury epoki. Z tego punktu widzenia zjawisko stylizacji ma charakter
ściśle przeprowadzone granice pomiędzy stylem  historycznym" a ..współ�
względny. Korzystanie np. z elementów kodu literackiego, w którym do�
czesnym", trzeba byłoby założyć, że temu, co w danym momencie historii
minują złoża o charakterze historycznym (tu w znaczeniu: ukształtowane
stanowi awangardę, udało się stworzyć język całkowicie uwolniony od
w epokach poprzednich bądz
 co najmniej  czyniące do nich aluzje
związków z przeszłością, a więc zgodzić się na pogląd absurdalny już
o charakterze systemowym), nie będzie "przejawem stylizacji dla kogoś,
z pierwszego wejrzenia. Nie sposób bowiem nie przyznać racji Pierre
kto niejako z owym kodem się identyfikuje i nie widzi możliwości doko�
Francastelowi, gdy stwierdza:  Ażeby nowa idea mogła być zakomuniko�
nywania wyborów poza jego obrębem (przykład Literata I), będzie zaś
wana, jest koniecznością, by używała pewnych terminów starego języka.
takim przejawem dla twórcy, który dostrzega jego historyczność i jest
Myśl całkowicie oryginalna jest samotna i  z definicji  nie daje się
świadom, że wyboru można (albo nawet  należy) dokonywać poza sferą
komunikować. Wielkim udręczeniem nowatorów jest zawsze odkrywanie
jego działania. Nie wynika z tego bynajmniej, że elementy stylizacji do�
środka, który zmusi do przyjęcia całkowitej interpretacji zjawisk jako
strzega się jedynie w dziełach reprezentujących ten kierunek literacki,
funkcji nowego punktu widzenia. [...] Jedynie mała część nowej wizji
którego się nie uznaje. Wniosek taki dość rażąco by się kłócił z empirią,
2
świata jest bezpośrednio przekazywalna innym" . W zakres stylizacji nie
gdyż  jak wiadomo  stylizacja może być zarówno wynikiem okazjo�
będą więc wchodzić te składniki wypracowanych wcześniej stylów, które
nalnego wyboru ze względu na takie czy inne funkcje, jakie powierza się
jej w danej wypowiedzi, może też być zawołaniem programowym, o czym stały się koniecznym elementem stylu nowo ukształtowanego, nie będą,
świadczą takie choćby zjawiska, jak dążenia neoklasyczne w poezji i mu� gdyż przy ich odbiorze jest faktem nieistotnym, że pochodzą z przeszłości,
zyce XX wieku, z twórczością Igora Strawińskiego z okresu międzywojen� że są  starsze", ważne jest natomiast to, że stanowią komponent tego
nego na czele. Wynika zaś z dotychczasowych rozważań, że elementem stylu, który odbierany jest jako współczesny (bynajmniej niekoniecznie
koniecznym w stylizacji jest odwołanie do tych kodów, które współcześnie  awangardowy"), że funkcjonują jako składniki tworzonej przez niego
odczuwane są jako historyczne. Ten typ stylizacji nazywać będziemy styli�
struktury. Stylizację rozumieć więc należy węziej, jako wykorzystanie czy
zacją historyczną  on też stanowi przedmiot obecnych uwag. Obok niego
tylko przywołanie tych elementów, których historyczność jest widoczna
występują dwa typy dalsze: o stylizacji mówić można w przypadku od�
i odczuwalna i które pełnią określone funkcje właśnie przez to, że dają
wołania do kodów należących do innych kręgów kulturowych, najczęściej
się odnieść do historii; nie jest to bowiem sprawa genezy, ale określonego
egzotycznych; po trzecie  mówić o niej można wtedy, gdy punktem od�
miejsca i określonej roli w takiej całości, jaką tworzy dany styl; histo�
niesienia są kody należące do innej warstwy tej kultury, która, reprezen-
ryczność jest tu sprawą znaczenia. Jeszcze jedno uściślenie: punktem od�
niesienia tej historyczności jako wyznacznika stylizacji nie są rzeczywiste
style ukształtowane przez poprzednie okresy w dziejach sztuki, są zaś
1
Sprawę komplikuje fakt, że  stylizacja" występuje w różnych znaczeniach
nim style funkcjonujące w momencie współczesnym. To one dopiero spra�
i wiąże się z różnymi kręgami problemowymi. Por. S. S k w a r c z y ń s k a, La Sty�
wiają, że dany styl staje się historyczny. Literat I posługiwał się stylem
lisation et sa place dans la science de la litt�rature, [w:] Poetics. Poetyka. Poetika,
niewątpliwie ukształtowanym głęboko w przeszłości, stylem retorycznym,
Warszawa 1961, s. 53 70. Por. także książkę A. Be r e z y Problemy teorii stylizacji
w satyrze, Wrocław 1966, oraz szkic S. Ba l b u s a Problem stylizacji w poetyce
i niektóre zagadnienia stylu poetyckiego, [w:] Poetyka i historia, pod red. J. Trzy-
P. Fr a nc a s t e 1, Peinture et Soci�t�, Paris 1965, s. 136.
nadlowskiego, Wrocław 1968, s. 131 152.
[5] O stylizacji
Michał Głowiński
[4]
15
152
ustnej: ta czy inna opowieść, przechodząca z pokolenia na pokolenie, może
wyposażonym w niezliczone ozdobniki mitologiczne, dla niego jednak był
mieć wartość dlatego właśnie, że w społeczności tej uznaje się ją za prze�
to styl współczesny, skoro nie dopuszczał istnienia żadnego innego. Mło�
kaz z lat dawnych, a więc przekaz historyczny. Nawet z odbioru tekstów
dzież zgrupowana w innej części warszawskiego salonu opowiedziała się
religijnych, przynoszących podstawowe sformułowania danego wierzenia,
już za innym stylem, a więc miała wszelkie dane, by dostrzec w tym, co
nie można wyeliminować momentu historyczności, dla wierzącego bowiem
proponuje Literat I, stylizację, bądz
 być może  domenę epigonizmu.
mają one nie tylko znaczenie jako wypowiedzi kodyfikujące jego świat
Zjawisko to ma dalsze konsekwencje, świadczy, że w obrębie systemu
wyobrażeń, ale także jako teksty, które powstały dawniej, przed wiekami,
literackiego danej epoki istnieć mogą kody cząstkowe o wysokim stopniu
w owych odległych czasach, kiedy religia dopiero się formowała. Histo-
zróżnicowania ze względu na swą proweniencję historyczną i wynikające
ryczność odbioru pełnię swych możliwości realizuje dopiero w czasach no�
z tego faktu funkcje. Różni to ów system od systemu językowego, który
wożytnych tak dzięki wynalazkom technicznym (druk), jak wzrostowi
dla uświadomienia historyczności poszczególnych elementów wchodzących
ogólnej świadomości historycznej: odbiorca otoczony jest nie tylko tymi
w jego skład pozostawia niewiele miejsca, ważne jest bowiem  jak wia�
dziełami, które realizują współcześnie obowiązujące zasady sztuki i ape�
domo  to, że pozwala on na komunikowanie i ekspresję. W jego obrębie
lują do współcześnie funkcjonujących światopoglądów, otoczony jest także
nawet archaizm, jeśli ponownie wchodzi w użycie, w powszechnej świa�
tymi dziełami, które realizują zasady dziełające w minionych epokach
domości traci swoją archaiczność, dla mówiącego nie jest ważne, że dany
i apelują do światopoglądów, które dzisiaj nie mają już swoich wyznaw�
element został reaktywowany, istotne są jego współczesne odniesienia.
ców. Odbiorca ów, ażeby dzieła te rozumieć, musi zająć wobec nich takie
Poza tym zasięg działania archaizmu jest w zasadzie niewielki, dotyczy
stanowisko, które pozwoli mu na właściwe ich odczytanie, a więc nie może
zazwyczaj poszczególnych segmentów wypowiedzi; niemożliwością jest
sprowadzać ich do zasad i światopoglądów, które sam skłonny byłby uznać
takie wskrzeszenie któregoś ze stylów języka, by był on archaizmem jako
za swoje. Musi przyjąć, że odwołują się one do takich reguł i idei, które
całość. Z tego względu stylizacji nie można traktować jako archaizmu
całkowicie zeszły ze sceny albo, jeśli istnieją, to w tak przekształconej po�
w obrębie kodów literackich. Z jednej strony bowiem stylizacja nawet
staci, że mają już niewiele wspólnego ze swoimi poprzednimi wcielenia�
wówczas, gdy znajduje się w powszechnym użyciu w danej epoce, nie
mi  w ten sposób zajmuje wobec nich pozycję historyczną, szuka bo�
traci cech historyczności (w tym rozumieniu słowa, w jakim tutaj się nim
wiem odniesień nie tylko w swojej współczesności, ale także w zamknię�
posługujemy), one przecież stanowią warunek jej istnienia. Z drugiej zaś,
tych formacjach dziejowych. Sam fakt funkcjonowania we współczesności
stylizacja  w przeciwieństwie do archaizmu  nie ogranicza się zwykle
dzieł należących do epok poprzednich żąda od odbiorcy postawy historycz�
do jednego mniej lub bardziej wyodrębnionego elementu językowego, za�
i
nej i czyni ją elementem koniecznym . Możemy powiedzieć, że w każdej
kres jej działania jest z reguły dużo szerszy. Przede wszystkim jednak
kulturze literackiej istnieje problem stopnia, w jakim odczuwa się histo-
stylizacji nie można traktować jako literackiego odpowiednika archaizmu
ryczność danej konwencji; jak się zdaje, im w odbiorze historyczność
językowego ze względu na historyczny charakter odbioru literackiego.
dzieła jest wyraziściej widoczna, tym mocniej odczuwa się jego konwen�
Świadomość językowa  jak wiadomo  nie jest historyczna, wyraża się
cjonalny charakter, zwłaszcza że nie jest rzadkością złudzenie, iż w ty�
w panowaniu nad dostępnymi w danej chwili środkami, którymi język
pach wypowiedzi uznawanych za w pełni współczesne występuje zero kon�
dysponuje, ich poprzednie kształty ani dawniej pełnione funkcje mogą
wencji (złudzenie to nie jest bynajmniej udziałem tylko owych naiwnych
nie interesować mówiących, wiedza ta nie jest potrzebna do skutecznego
czytelników, którzy są skłonni uznać wszystko, co w księgach napisane,
komunikowania się, w konsekwencji archaizm może być traktowany tylko
3
a nie przeczy ich potocznemu światopoglądowi, za prawdę; jest ono
jako odstępstwo od współcześnie obowiązującej normy . Inaczej dzieje się
w pewnych sytuacjach także udziałem twórców i teoretyków nowych dą�
w obrębie literatury (i w ogóle -- sztuki): doświadczenia odbiorcy nie
żeń artystycznych  wtedy mianowicie, gdy zwalczają poprzedni kieru�
ograniczają się nigdy jedynie do recepcji tekstów, które należą do jego
nek, który dla nich jest już czystą konwencją; przeciwstawiają mu jednak
współczesności, nie mają charakteru wyłącznie synchronicznego. Sytuacja
w wielu wypadkach nie nową konwencję, ale to, co uznają za brak kon-
taka ma, jak się zdaje, zasięg dość powszechny, jeśli się zważy, że można
ją obserwować w społecznościach, które nie wyszły poza etap literatury
4
Problematyka ta wiąże się ze sprawami tradycji. Por. na ten temat dwa studia
publikowane w tomie zbiorowym Proces historyczny w literaturze i sztuce, Warsza�
wa 1967, a mianowicie: J. Sł a wi ńs k i , Synchronia i diachronia w procesie histo�
" Por. na ten temat: M. Ri f f a t e r r e , Le Style des  Pleiades" de Gobineau,
rycznoliterackim (s. 8 30); R. Z i m a n d, Problem tradycji (s. 360 379).
GenŁve 1957, s. 74 75.
Micha? Głowiński
154 [6]
O stylizacji
[7]
15
wencji). Odczucie konwencji da się w tym wypadku w dużej mierze spro�
dostosowane do funkcji i zadań właściwych literaturze w danej epoce,
wadzić do odczucia historyczności wypowiedzi.
nie wymagające osobnych motywacji, gdyż ich podstawowym uzasadnie�
Fakt historyczności odbioru dzieł literackich ma wielkie znaczenie dla
niem jest to, że mogą pełnić przypisane im funkcje. Tak rozumiany reper�
podjętego tutaj problemu stylizacji. Historyczna postawa odbiorcy ujawnia
tuar form nie wyczerpuje jednak wszystkich ujęć, które znajdują się
się bowiem nie tylko wtedy, gdy ma on do czynienia z wypowiedziami
w obiegu w danym układzie historycznym, pozostawia więc wolne miejsce
sformułowanymi w epokach poprzednich, ujawniać się ona może także
dla stylizacji i jest jej właściwym kontekstem. Fakt ten wymaga dalszego
w trakcie kontaktu z wypowiedziami współczesnymi. I to nie tylko w tym
uściślenia: w skład tego repertuaru wchodzić mogą gatunki i style, któ�
sensie, że ów odbiorca może sobie uświadomić takie czy inne uwarunkowa�
rych historyczna proweniencja jest wyraz
na nawet dla czytelnika o nie�
nia historyczne tej wypowiedzi. Ważne jest to przede wszystkim, że ma on
zbyt wielkim wyrobieniu literackim, nie wchodzą one jednak w obręb sty�
wszelkie dane, by zdać sobie sprawę z tych elementów dzieła współczes�
lizacji wówczas, gdy w przejętej z historii formie literackiej wyrażają się
nego, które odwołują się do historycznych już stylów, zasad organizowa�
podstawowe dążenia literackie epoki, gdy ważne są nie historyczne odnie�
nia wypowiedzi, idei itp. Ten fakt właśnie sprawia, że stylizacja stała się
sienia tej formy, ale to, że może ona pełnić współcześnie jej przyznane
zjawiskiem możliwym i, następnie, wyposażonym w różnorakie  jak
funkcje. Taka jest właśnie np. sytuacja ballady w okresie Młodej Polski,
zobaczymy  funkcje. Odbiorca, zdolny do asymilowania postawy histo�
a zwłaszcza  w twórczości Leśmiana, mimo że była ona oczywistą kon�
rycznej wobec poznawanych tekstów, nie traci tej zdolności w trakcie
tynuacją ballady romantycznej. Nie każda więc forma, której historycz-
obcowania z tekstami sobie współczesnymi. Kiedy mowa o stylizacji jako
ność wyraz
na jest dla współczesnych, stanowić będzie stylizację. Wejdą
elemencie kontaktu pomiędzy twórcą a odbiorcą, warto zwrócić uwagę
zaś w jej skład te formy, które odznaczają się dwiema właściwościami:
na jeden problem. A więc to, co dla twórcy może nie być stylizacją, może
1) znajdują się poza omawianym repertuarem: 2) ich historyczność nie
nią być dla odbiorców (dzieła Literata I byłyby niewątpliwą stylizacją dla
stanowi jedynie problemu genezy, jest zaś istotnym współczynnikiem zna�
młodzieży zebranej w salonie). Częsta jest także sytuacja odwrotna: pisarz
czeniowym danej formy, w większości wypadków obdarzonym takimi czy
może świadomie założyć stylizowanie po to, by jego dzieła dotarły do tej
innymi funkcjami (poza kręgiem zainteresowań pozostawiam tutaj ten spe�
grupy czytelników, dla których w innym wypadku byłyby  w każdym
cyficzny wypadek, kiedy dany prąd  np. neoklasycyzm  dąży do tego,
razie w jego odczuciu  niedostępne. Dzieje się tak zwykle wówczas, gdy
by jego repertuar form był repertuarem form stylizowanych).
pisarz przeznacza swoje utwory dla tych kręgów czytelniczych, które 
Uogólniając wyżej przedstawione rozważania, powiedzieć można, iż
jak sądzi  znajdują się na innym etapie rozwoju kulturalnego, usiłuje
kształtowaniu się stylizacji sprzyja to, że funkcjonujący w danym ukła�
więc swoją wypowiedz
dostosować do ich wyobrażeń, możliwości percep-
dzie synchronicznym repertuar form nie ma nigdy charakteru wyczerpu�
cyjnych,,. przyzwyczajeń, pragnie bowiem, by jego słowo było dla nich
jącego, nie obejmuje wszystkich form możliwych, a więc tych, które
w pełni dostępne, by mogli uznać je za swoje, a więc właśnie nie odczu�
w sposób swoisty odwołują się do przeszłości, jak i tych, które wybiegają
wać jako stylizacji. Jest to przypadek  jak się zdaje  dziewiętnasto�
w przyszłość, zapowiadając póz
niejsze rozwiązania (ta kwestia jednak
wiecznej tzw. literatury dla ludu. Swoiście realizowana stylizacja miała'
znajduje się poza zakresem tego szkicu). Repertuar ów pozostawia więc
zapewnić literaturze tego rodzaju skuteczność społeczną.
możliwości innego mówienia. Charakter stylizowany będą miały przeto
Stylizacja realizuje się zawsze w określonej sytuacji historycznolite�
te ukształtowane już formy, które w danym układzie synchronicznym
rackiej, rozumianej szeroko, tak by uwydatnić ramy społeczne,'w jakich
znajdują się poza jego obrębem. Tutaj zarysowuje się istotne rozróżnienie:
ona się krystalizuje. Uczestnictwo w tego rodzaju sytuacjach sprawia, że
w pierwszym przypadku wybór formy stylizowanej, jeśli nawet nie zaw�
to co w jednym układzie może nie być stylizacją, w układzie innym pełni
sze w pełni świadomy, ma charakter w dużym stopniu dowolny, doko�
jej rolę. Jest to oczywiste i nie wymaga przewodu dowodowego. Wyni�
nuje się go na mocy decyzji, stwierdzającej, że dla danych celów forma
kają z niego wszakże sprawy bardzo istotne. Stwierdzić bowiem można,
znajdująca się poza repertuarem jest z takich czy innych względów do�
że każda sytuacja historycznoliteracka tworzy sobie właściwy repertuar
godniejsza, mimo że możliwe byłoby użycie formy znajdującej się w ob�
form, gatunków literackich, stylów; w procesie wypracowywania tego re�
rębie tego repertuaru; w drugim przypadku sprawy układają się inaczej:
pertuaru wyrażają się podstawowe dla jej charakterystyki tendencje i dą�
repertuar nie ma nigdy charakteru uniwersalnego, a więc formy, wcho�
żenia. W jego skład wchodzą te ukształtowania i ujęcia, które są odczu�
dzące w jego obręb, nie mogą pełnić wszystkich nasuwających się funkcji,
wane  tak przez twórców, jak odbiorców  jako w pełni współczesne,
nie mogą wyczerpać wszystkich możliwości mówienia. W takich wypad-
[9] O stylizacji
157
Michał Głowiński
[81
156
szłości, które cieszyły się wciąż najwyższym autorytetem. Historyczność
kach odwołanie do stylizacji stanowi swojego rodzaju konieczność, gdyż
miała więc dodać budowli prestiżu. Że tak właśnie się działo, świadczy
repertuar jakby nie zapewnia języka, którym można by mówić o danych
choćby fakt, iż po wojnach napoleońskich w budownictwie oficjalnym
sprawach lub który zdolny byłby pełnić funkcje, na jakich w danej wypo�
władze w Królestwie Polskim dopuszczały jedynie formy klasy cysty czne,
wiedzi twórcy zależy. Możliwy jest także niejako kierunek odwrotny: wy�
5
mimo że w innych działach architektury już ich nie kontynuowano .
bór znajdującej się poza repertuarem formy, atrakcyjnej z takiego czy
Zresztą zamiłowanie czynników oficjalnych do stylizacji jest faktem zna�
innego względu, skazuje na stylizację, gdyż w danym układzie synchro�
nym dobrze wiekowi XX, wystarczy wspomnieć styl architektury polskiej
nicznym może ona istnieć jedynie jako przedmiot stylizacji, historyczność
pierwszej połowy lat pięćdziesiątych.
jest w niej czynnikiem znaczącym.
Tego rodzaju uświęcająco-symboliczna funkcja stylizacji występuje
Stylizacja jako sprawa wyboru i jako sprawa konieczności: w pierw�
i w tych dziedzinach sztuki, które  w przeciwieństwie do architektu�
szym wypadku funkcjonalność stylizacji ujawnia się od razu, gdy się
ry  nie mają tak bezpośrednio praktycznych zobowiązań. W zakresie
przyjmie, że wybór ma charakter racjonalny, a więc że dokonano go po to,
muzyki jej przykładem być mogą monumentalne formy wokalno-instru�
by osiągnąć jakieś cele. Problem funkcjonalności jest dużo bardziej skom�
mentalne romantyzmu, przede wszystkim zaś  oratorium religijne. Wy�
plikowany, gdy przechodzimy do stylizacji jako kwestii konieczności, jako
bór tej formy skazywał w tym okresie, dodajmy, okresie, 'w którym
wyniku faktu, że w danej dziedzinie epoka współczesna nie dysponuje
odkryto dzieło Bacha, na stylizację. Romantyzm przejął formę oratorium
swoim własnym językiem. Z pozoru ta odmiana stylizacji może być kró�
barokowego  forma ta różniła się zarówno od monumentalnych gatun�
lestwem afunkcjonalności: skoro mówi się językiem historycznym, bo
ków symfonicznych, jak opery, a więc tych postaci wypowiedzi muzycz�
inaczej w danym układzie mówić nie sposób, język ów nie musi pełnić
6
nej, które należały do romantycznego repertuaru form . Archaiczność tej
żadnych specjalnych funkcji, jego historyczność z tego punktu widzenia
formy też pełniła funkcje naddane, niejako odwoływała się do tych postaci
może być faktem bez znaczenia. Zazwyczaj jednak dzieje się inaczej. Trud�
sztuki, które dla dziewiętnastowiecznego odbiorcy miały charakter par
no o lepszy przykład niż losy architektury monumentalnej w XIX wieku;
excellence religijny. Podobne zjawisko obserwować można także w litera�
jak wiadomo, ubiegłe stulecie nie ukształtowało w tej dziedzinie włas�
turze. Sięgnijmy po przykład zjawiska, które czasem nazywa się w kry�
nego języka, była to więc domena stylów historycznych, czerpiących
tyce  bardzo zresztą nieprecyzyjnie  epickością. Tutaj przez epickość
elementy z różnych epok. Z punktu widzenia ściśle praktycznego była
rozumiem taką narrację powieściową, która kreuje świat spoisty i za�
to architektura wysoce niefunkcjonalna, jej zdobnictwo nie przyczy�
mknięty, szeroko nakreśla jego tereny i przedstawia je w sposób drobia�
niało się do sprawności, z jaką miała spełniać swoje zadania. Tego ro�
zgowy, ze szczególnym naciskiem położonym na realia obyczajowe i histo�
dzaju monumentalne ornamenty, jak gotyckie wieże bądz
barokowe ko�
ryczne. Ten typ narracji tak bardzo się kłóci ze współczesnymi metodami
puły, które czyniły ubiegłowieczne dworce kolejowe czymś pośrednim
opowiadania, że działać może tylko jako wskrzeszenie dawniej obowiązu�
między świątynią a pałacem, z pewnością nie służyły ułatwieniom w kupo�
jących reguł. Współczesną realizacją tak pojmowanej epickości jest
waniu biletów czy przechodzeniu na perony. Oczywiście wielkie style
choćby Sława i chwalą Iwaszkiewicza, utwór będący w całości stylizacją,
architektoniczne sprzed XIX w. też były bogato wyposażone w ornamen�
w tym rozumieniu terminu, jakie zostało w tym szkicu przyjęte. Do po�
tykę, która nie była funkcjonalna ze względu na praktyczne przeznaczenie
wieści tej dane nam będzie jeszcze powrócić, tymczasem stwierdzimy je�
budowli, stanowiła jednak integralny składnik stylu  tego właśnie mo�
dynie, że stylizowana  epickość" pełni tu ważne funkcje, ma przekonać
mentu zabrakło w monumentalnym budownictwie ubiegłego stulecia. Jeśli
odbiorcę, że po tołstojowsku opowiedziana historia staje się Historią pi�
więc można mówić, że w jego obrębie te elementy zdobnicze pełniły ja�
saną z majuskuły; dokonana na mocy stylizacji monumentalizacja formy
kieś funkcje, to działo się to na innym poziomie; przy tego rodzaju styli�
zacji mamy do czynienia z funkcjonalnością wtórną, funkcjonalnością
5
o charakterze w dużym stopniu symbolicznym. Funkcją bowiem tych ko�
Por. o tym: A. Mi ł o b ę d z k i , Zarys dziejów architektury w Polsce, Warsza�
puł czy wież w budownictwie dworcowym czy klasycystycznych kolumnad wa 1963, s. 217. H. Broch dostrzega w architekturze monumentalnej XIX w. kró�
lestwo kiczu. Por. jego esej Quelques remarques ą propos de l'art tape-ą-l'oeil, [w:]
otaczających gmachy giełd było nadawanie budowlom użyteczności pub�
Cr�ation litt�raire et connaissance, Paris 1966, s. 309 325.
licznej charakteru odświętnego, sakralizowanie ich; chodziło tu zarówno
6
Por. znakomite rozważania A. Ei ns t e i na na temat formy oratorium w tym
o opozycję do budownictwa niemonumentalnego typu kamienic czynszo�
okresie, w dziele Muzyka w epoce romantyzmu, tłum. M. i S. Jarocińscy, Warszawa
wych, jak o odwołanie do tych form architektury monumentalnej prze-
1965.
Michał Głowiński
[10]
158 O stylizacji
[11] 159
jest tu określoną propozycją dla czytelnika, propozycją  chciałoby się
chronizm w obrębie współczesnych odczuć, które przystały na fakt, że
powiedzieć  ideologiczną.
chorał gregoriański staje się sygnałem wszelkiej dawności. Nie jest, bo
Stylizacja, zarówno jako następstwo wyboru, jak i jako następstwo ko�
o funkcjach i charakterze stylizacji decyduje współczesna kultura, a w jej
nieczności, usiłuje więc nadać elementom przejętym z przeszłości bezpo�
obrębie taką właśnie rolę przyznano chorałowi gregoriańskiemu, w tym
średnie lub wtórne funkcje. Wynikać ona może z przekonania, że histo�
sensie  jako czynnik stylizacji  nie może mieć on tutaj charakteru ana�
ryczny sposób wypowiadania łatwiej dotrze do odbiorcy nie oswojonego
chronicznego: nie dzieje, ale współczesność jest jego miernikiem.
jeszcze z obowiązującymi w danym momencie stylami; opierać się może
Następny problem: co może być przedmiotem stylizacji? Jak się zdaje,
również na przeświadczeniu, przyznającym formom historycznym szczegól�
jej przedmiotem może być w zasadzie wszystko, co wchodzi w obręb
7
ny prestiż, wynikający z faktu, że zostały już sprawdzone i potwierdzone,
dzieła, ma ona charakter wielozakresowy . Potencjalnym obiektem styli�
że wiąże się więc z nimi mniejszy stopień ryzyka. Formy historyczne stają
zacji jest więc każdy element, w którym ujawnić się może ów stosunek
się więc tutaj swojego rodzaju autorytetem  nawet wtedy, gdy w danej
do stylów historycznych, o którym mówiliśmy poprzednio, a więc zarówno
dziedzinie epoka nie ukształtowała swojego języka. Cw brak języka spo�
taki czy inny szczegół wersyfikacyjny czy stylistyczny, jak zespół prze�
wodowany mógł być przez to, że w danym układzie formy historyczne
świadczeń ideologicznych czy  najogólniej  vision du monde. Fakt, że
w pełni zaspokajały ambicje twórców, a więc poszukiwanie własnego ję� stylizacja dotyczy zjawisk pierwszego rodzaju, nie budzi na ogół wątpli�
zyka wydawało się zbyteczne, zresztą skazane byłoby na niepowodzenie, wości, był zresztą wielokrotnie przedmiotem opisu. Nieco bardziej skom�
skoro formy przejęte z epok poprzednich posiadały prestiż i w pełni zado� plikowany jest przypadek drugiego typu, tym bardziej że zazwyczaj przy
walały. jego omawianiu nie przywołuje się kategorii stylizacji. Wydaje się wszak�
Osobny problem to stylizacja jako swoisty sygnał dawności. W takich że, iż nie ma powodu, by tego nie czynić. Stylizacją w tej dziedzinie będą
takie wypowiedzi (najczęściej zresztą stylizacją nieświadomą), które od�
wypadkach chodzi o to przede wszystkim, by dana wypowiedz
budziła
wołują się do przeświadczeń, mających w danej epoce charakter już wy�
w odbiorcy jakieś mniej lub bardziej wyraziste wyobrażenia o przeszłości.
łącznie historyczny, przy tym przeświadczenia te nie muszą być bez�
Przy tym elementy, które mają te wyobrażenia wprowadzać, nie muszą
pośrednio przywoływane, najczęściej zresztą pojęciowo się ich nie formu�
być bynajmniej związane historycznie z epoką, którą mają przywoływać..
łuje, tkwią implicite w przyjętej formie. Doskonałym przykładem tego-
Istotne jest tutaj co innego, to mianowicie, aby wchodziły w skład tych
zjawiska jest tzw. epickość w prozie współczesnej, w tej choćby postaci,
zjawisk, które w danym układzie synchronicznym służą przywoływaniu
w jakiej występuje w Sławie i chwale. Musi być ona stylizacją choćby na
przeszłości, przeszłości w ogóle, troska o historyczną wy mierność ma tu
mocy tego faktu, że odwołuje się do tych przeświadczeń, które obowiązy�
znaczenie zgoła minimalne. Tak więc w XX wieku w dziedzinie muzyki
wały w twórczości narracyjnej ubiegłego wieku i wówczas doskonale przy�
przez długie lata sygnałem dawności był barok, był  jak się zdaje 
legały do obowiązującego światopoglądu, światopoglądu, który kazał do�
do momentu, kiedy został stylem dobrze przez słuchaczy koncertów pozna�
strzegać w świecie przejrzyste uporządkowanie, kazał wierzyć w możli�
nym, oswojonym, aprobowanym. Nie jest więc przypadkiem, że kiedy
wość wyjaśnienia wszystkiego przez odwołanie do historii, praw społecz�
kilkanaście lat temu dodano do wznowionego niemego filmu Karla Dre-
nych, reguł psychologicznych, które harmonijnie ze sobą współżyły, za�
yera Męczeństwo Joanny d'Arc muzykę, były to fragmenty dzieł właśnie
pewniając całościową wiedzę o człowieku, jego losach i miejscu w społe�
mistrzów barokowych; rzeczywiste zabytki z epoki Joanny d'Arc zastoso�
czeństwie. Światopogląd ten z pewnością nie obowiązuje w powieści dwu�
wane jako ilustracja muzyczna w filmie dobrze by świadczyły o historycz�
dziestowiecznej, i to bynajmniej nie tylko awangardowej  w jej obrębie
nej kompetencji twórców, ale z pewnością nie spełniałyby swej stylizacyj-
8
nie sposób już wyposażać wszystko w tak harmonijne motywacje , nie
nej roli  choćby dlatego że publiczność jest z nimi niezbyt spoufalona.
sposób traktować świata powieściowego jako rzeczywistości zamkniętej,
W ostatnim dziesięcioleciu  jak się zdaje  rolę stylu barokowego jako
w której obrębie nie ma miejsca na przypadek, wszystko bowiem przy�
sygnału wszelkiej dawności przejął chorał gregoriański; jego elementy
kładnie się ze sobą wiąże i jest przejawem działania ogólnie obowiązują-
występują np. w utworze Gilgamesz, opartym na poemacie babilońskim
(myślę o kantacie Augustyna Blocha, wykonanej podczas Warszawskiej
7
Termin  stylizacja wielozakresowa" wprowadził E. Ba l c e r z a n, Styl i poe�
Jesieni w roku 1969). Z historycznego punktu widzenia jest to z pewnością
tyka twórczości dwujęzycznej Brunona Jasieńskiego, Wrocław 1968, s. 144.
jeszcze większy anachronizm niż Szekspirowska Julia śpiewająca w dzie�
8
O problemie motywacji por. esej G. Ge net t e ' a Vraisemblance et motivation,.
więtnastowiecznej operze koloraturowego walca, nie jest to jednak ana-
 Communications", 1968, nr 11, s. 5 21.
[13] O stylizacji
161
Michał Głowiński
[12]
160
istotniejszy jest dystans wobec stylu historycznego, taki dystans, który
cych zasad. Światopogląd ów nie ma oczywiście charakteru ściśle lite�
pozwala zapanować nad wszelkimi jego tajemnicami. Dystans ów pozwala
rackiego, pozostaje w związku z rozpowszechnionymi mniemaniami, mnie�
ujawnić ograniczenia danego stylu, służy więc  by tak powiedzieć 
maniami w dużej części potocznymi, znajdującymi ekspresję także w na�
celom krytyki literackiej robionej narzędziami samej literatury, krytyka
szej zwykłej, codziennej mowie; w takim więc układzie stylizacja doty�
owa może mieć zresztą charakter całkiem ludyczny, gdyż najistotniejsza
czy przede wszystkim vision du monde, wpisanej w dzieło literackie.
jest uciecha, wynikająca z samego procederu naśladowania. Żywioł kry�
Tak pojęta stylizacja może być sprawą indywidualnego wyboru, spra�
tyczno-literacki ma wszelkie dane, by pojawić się także w stylizacji, nie
wą decyzji artysty, który sądzi, że styl historyczny w różnych jego prze�
odgrywa w niej jednak z reguły tak wielkiej roli, jak w pastiszu.
jawach jest dla jego wypowiedzi z takich czy innych względów szczegól�
Kontynuacja to ciągłe pozostawanie przy pewnym ukształtowanym
nie korzystny. Stylizacja jednak bardzo często ma charakter instytucjonal�
w historii stylu, pomimo że style towarzyszące ulegają przekształceniom,
ny, taka czy inna instytucja właśnie ze stylizacji czyni  w sposób świa�
a niekiedy nawet daleko idącym zmianom. Kontynuacja może być indy�
domy bądz
nieświadomy  swój program. Jest interesujące, jakie insty�
widualnym wyborem, zazwyczaj jednak ma charakter instytucjonalny,
tucje i w jakich sytuacjach historycznych dokonują tego rodzaju wyborów.
wiąże się z tymi wielowiekowymi organizacjami społecznymi, które
Pytanie to dotyczy również w pewnych epokach władz państwowych,
ukształtowały swój własny styl i nie poddają go w zasadzie rewizjom
które w swej polityce kulturalnej lansować mogą formy stylizowane.
w toku dziejów bądz
wprowadzają tylko nieznaczne poprawki; w zakresie
Z wielu przyczyn  ze względu na konserwatyzm, który każe im wierzyć,
kontynuacji znaczenie podstawowe ma więc pewna konsekwentnie prze�
że tylko style dawniej ukształtowane są wartościowe, reszta zaś jest
strzegana ciągłość, co się wiąże zazwyczaj z niezmiennością funkcji, jakie
sprawą o pomstę do nieba wołającej dekadencji, ze względu na korzyści
mają pełnić elementy kontynuowane. Trudno o lepszy przykład niż twór�
propagandowe, przy założeniu, że do świadomości podwładnych dotrzeć
czość religijna instytucjonalnie związana z Kościołem. Kierkegaard zano�
mogą idee podane w kształtach w historii już wypróbowanych i mających
tował w swym Dzienniku:  Odkąd kaznodzieja jest kimś, kto chodzi
za sobą jej autorytet. W pewnych układach stylizacja może być ekspresją
w długiej sukni, chrześcijaństwo zaczyna się stawać zjawiskiem automa�
ruchów społecznych, w tym także  " rewolucyjnych, o czym świadczy
10
tycznie oficjalnym" . Uściślając ideę Kierkegaarda, powiedzieć można,
najbardziej chyba pod tym względem charakterystyczne zjawisko: rewo�
że dzieje się tak, odkąd ludzie świeccy porzucili już stroje do kostek, ka�
lucja francuska strojąca się w rzymski kostium.
płani zaś je zachowali, wyróżniając się w ten sposób z gromady bliz
nich.
Stylizacja nie występuje w kulturze danej epoki w osamotnieniu, to�
Problem nie dotyczy, oczywiście, tylko szat, choć i one, gdy się je traktuje
warzyszy jej zwykle  past i sz, kont y nua c j a i ten zespół dzia�
jako składnik obowiązującej w danym czasie mody, mogą być uznane za
łań, który nazwiemy moder ni zacj ą. Pastisz traktuje się niekiedy
element kontynuacji, jest bowiem w jakiś sposób znaczące to, że są one
jako jedną z odmian stylizacji. W istocie mają one wspólne pewne ele�
pozostałością mody sprzed wieków. Podobnie dzieje się w literaturze:
menty, w tym jeden tak zasadniczy, jak stosunek do stylów historycznych.
archaiczny styl przekładów Biblii stał się  w jakiejś przynajmniej mie�
Stosunek ten jednakże realizuje się w obydwu wypadkach w sposób cał�
rze  stylem religii czy Kościoła. Także dzisiaj we wszystkich dziedzinach
kiem różny. W stylizacji  jak wiemy  najistotniejsze jest wprowa�
sztuki o charakterze religijnym dominuje kontynuacja, wyrażająca się
dzenie stylu historycznego w pewien język współczesny, tak jednak, by
w wierności tym dziedzinom i formom sztuki, które ukształtowały się jako
jego historyczność była uchwytna dla odbiorcy. W przypadku pastiszu ten
ekspresja światopoglądu religijnego i były związane mniej lub bardziej po�
moment o podstawowym znaczeniu nie występuje, ważne jest bowiem
średnio z liturgią, a więc np. chorału gregoriańskiego, rzez
by gotyckiej,
samo naśladowanie stylu historycznego (stylu autora, gatunku literackiego,
epoki itp.), naśladowanie takie, które pozwala uchwycić jego zasady i prze�
jawy. Wynikają z tego dalsze konsekwencje: w stylizacji mówiący uznaje wołanego środowiska językowego z pozycji stylu i sposobu myślenia naturalnego
autora i czytelnika, stylu stanowiącego medium komunikacji artystycznej" (op. cit.,
w większości wypadków całkowitą pełnoprawność stylu historycznego
s. 135). Wydaje się, że ów dystans występuje jedynie w szczególnych formach styli�
w momencie, w którym formuje swoją wypowiedz
, więcej  identyfikuje
zacji, wtedy mianowicie, gdy jej przywołanie ma sygnalizować, że autor  z takich
9
się z tym stylem ; w pastiszu dzieje się akurat odwrotnie, tu.bowiem naj-
czy innych względów  nie mówi w swoim imieniu, że niejako oddaje głos komu
innemu. Przypadku tego nie można negować, wydaje się on jednak raczej szczególny,
z pewnością więc tak pojmowany dystans nie dotyczy wszelkiej stylizacji.
Inaczej tę sprawę ujmuje w swym ciekawym szkicu Balbus, który właśnie 10
S. Ki e r k e g a a r d , Journal, t. V: 1854 1855 (extraits), Paris 1961, s. 35.
w obecności dystansu widzi jeden z wyróżników stylizacji:  [...] dystans wobec przy-
11  Problemy socjologii.
Michał Głowiński [14]
162 [15]
O stylizacji
163
kantaty barokowej, liryki XVII w. itp. Pod tym względem w ostatnich
ne, tzn. wypadki, w których dokonuje się przeniesienia z jednego systemu
stuleciach sytuacja instytucji kościelnych, kontynuujących style, które
znakowego do innego, co wiąże się ze zmianą sposobów przekazywania,
przed wiekami były ich dziełem, jest inna niż w epokach wcześniejszych,
a więc oddziaływania na odbiorcę. Przedmiotem zainteresowania jest tu
kiedy to one właśnie były ośrodkami współczesnych stylów obowiązują�
więc taka modernizacja, która dokonuje się w tej samej dziedzinie sztuki.
cych. Rola tego rodzaju instytucji w historii sztuki zmieniła się więc za�
Przykładów tej praktyki jest bardzo wiele, jak choćby takie przebudowy
sadniczo: przestały być one oparciem dla nowych tendencji, a jeśli pragną
wnętrz kościołów gotyckich, by odpowiadały smakowi barokowemu, czy
uwspółcześnić związaną z sobą sztukę, muszą się odwoływać do stylów
liczne przeróbki Don Kichota lub charakterystyczne dla Francji II połowy
ukształtowanych poza obrębem ich działania, a więc  dokonywać mo�
XVIII wieku tego rodzaju parafrazy dramatów Szekspira, by zbytnio nie
dernizacji.
raziły publiczności wciąż wiernej estetyce klasycystycznej. Przytoczone
Osobnym przejawem kontynuacji, nie wiążącym się na ogół z omówio�
przykłady świadczyć by mogły, że modernizacji dokonywano w epokach
nymi poprzednio, jest epigonizm. Epigonizm stanowi w zasadzie  by tak
dawniejszych, w których świadomość historyczna nie była jeszcze nad�
powiedzieć  przedsięwzięcie indywidualne, jest kontynuacją stylu epoki
miernie rozwinięta, a więc troska o wierność stylowi minionej epoki wy�
poprzedniej w momencie, gdy styl ów został już zanegowany i przezwy�
dawać się mogła sprawą o niewielkim znaczeniu. Jest wszakże inaczej,
ciężony przez reprezentantów nowych stylów. Dla nich właśnie utwory
modernizacja występuje w epokach, w których puryzm historyczno-styli-
epigońskie są okazami stylu historycznego, nie można jednak ich wpro�
styczny jest zjawiskiem doniosłym, więcej: jest koniecznym składnikiem
wadzać w obręb stylizacji, z tej przyczyny, że historyczność nie jest tutaj
każdej sytuacji kulturalnej. Wystarczy taki przykład, jak choćby losy
wyposażona w określone funkcje znaczeniowe, jest po prostu współczes�
dzieł Bacha na estradach koncertowych od czasu ich odkrycia przez ro�
nym przedłużeniem stylu, który spoczywa już w przeszłości i nie ma żad�
mantyków. Nie myślę tu nawet o tym, że niejako przeniesiono jego kanta�
nych danych, by się rozwijać. Granice między epigonizmem i w ogóle kon�
ty i oratoria z protestanckich kościołów do sal filharmonicznych, choć
tynuacją a stylizacją są jednak płynne, gdyż w toku percepcji utworów
i to jest objawem modernizacji, zależnym od przekształcenia życia kon�
n
epigońskich to, co jest w nich tylko podjęciem wyczerpanego stylu epoki
certowego, jakie się dokonało od epoki Bacha do epoki jego odkrycia .
poprzedniej, może być wyposażone w naddane znaczenia. Istnieje w tej
Chodzi mi tu o jego modernizacje  by tak powiedzieć  dużo bardziej
materii pewna dowolność interpretacji, zależna tak od ogólnego układu,
drastyczne. Nic temu nie przeszkadza, by dzieła Bacha grać w salach kon�
jak postawy tych, którzy dokonują recepcji. Tak więc dzieła naszego po� certowych w wersji oryginalnej, czyni się to, jak wiadomo. Jednakże wy�
wracającego bohatera, Literata I, mogłyby być interpretowane i jako epi� konuje się je także w postaci dostosowanej do szczególnie atrakcyjnego
gonizm, i jako stylizacja, tutaj  powtórzmy  trudno ustalić rygory� w danym czasie aparatu wykonawczego. W okresie kultu pianisty-wirtuo-
stycznie linie demarkacyjne. za powszechną praktyką stały się tranksrypcje fortepianowe dzieł Bacha,
Osobny problem stanowi modernizacja. Poprzez modernizację rozu� dokonywane przez Liszta, Busoniego i wielu innych. Nieco póz
niej, przede
wszystkim na początku XX w., kiedy publiczność była zafascynowana
miem działania dokonywane w przeciwnym kierunku, niż to się dzieje
wielką orkiestrą symfoniczną, utwory Bacha transkrybowano na ten właś�
w obrębie stylizacji. Tutaj bowiem nie wprowadza się wypowiedzi współ�
nie typ zespołu, którym posługiwał się Wagner, Mahler czy Richard
czesnej w sferę stylu historycznego, ale  przeciwnie  wypowiedz
histo�
Strauss. Ostatnie dziesięciolecie jest okresem transkrypcji jazzowych Ba�
ryczną modeluje się w ten sposób, by odpowiadała wymaganiom stylu
cha, transkrypcji odpowiadających smakowi współczesnemu, o czym
współczesnego, czyli usiłuje się redukować do minimum lub wręcz prze�
świadczy światowa kariera zespołu Swingle Singers, całkiem niedawno
zwyciężyć jej historyczność. Trzeba od razu uwydatnić istotną różnicę:
zaś pojawiły się przeróbki Bacha na muzykę elektroniczną. Przykład to
stylizacja może z równą swobodą odwoływać się do historycznych kodów,
szczególnie interesujący, gdyż pokazuje, jak jedno i to samo dzieło może
jak i historycznych wypowiedzi, podczas gdy modernizacja dotyczy w za�
być modernizowane w wieloraki sposób, zależnie od tendencji obowiązu-
sadzie tylko wypowiedzi, dopiero wtórnie mówić można o modernizacji
danego stylu, w takiej mianowicie sytuacji, kiedy uwspółcześnianie dzieł
reprezentujących ów styl stanowi w określonej epoce powszechną prak�
11
tykę. Przejawów modernizacji jest bardzo wiele, ażeby nie komplikować Nawiasem mówiąc, kiedy dzisiaj kantaty i oratoria Bacha wykonuje się w ko�
ściołach, nie oznacza to bynajmniej ich powrotu do liturgii, a więc do właściwego
zbytnio problemu, wyłączam tutaj z pola obserwacji tego rodzaju praktyki,
kontekstu z epoki kompozytora. Dzieje się odwrotnie, to kościoły upodobniają się do
jak np. przeróbki powieści na scenariusze filmowe lub widowiska teatral-
sal koncertowych, do których słuchacz wchodzi po okazaniu biletu.
Michał Głowiński [17]
164 [16] O stylizacji
165
jących w danym momencie, jak jeden typ modernizacji niejako zastępuje
Styhzacja, jest to oczywiste, nie wchodzi w obręb tak rozumianego języka,
inny (dzisiaj transkrypcje Bacha na wielką orkiestrę symfoniczną wydają
jednakże tylko wtedy, gdy się ją pojmuje bardzo ogólnie. W poszczegól�
się niemal karykaturą). Modernizacja podlega więc tym samym regułom,
nych sytuacjach historycznoliterackich jej stosunek do tego języka może
co stylizacja. I w jednym, i w drugim przypadku, choć w różny sposób,
się kształtować rozmaicie. Nie musi być ona domeną konserwatyzmu.
czynnikiem określającym jest styl obowiązujący współcześnie, i w jednym,
W skrajnych sytuacjach eliminują ją te tendencje, które Jean Paulhan na�
13
i w drugim wypadku on właśnie stanowi zasadniczy kontekst.
zwał kiedyś terrorem awangardy , dodajmy, że w innego typu skrajnych
Stylizacja jako aktywny uczestnik poszczególnych sytuacji w dziejach
sytuacjach awangardę eliminuje swojego rodzaju terror stylizacji. Proces
sztuki, choćby już ze względu na ten jeden fakt, odgrywa pewną rolę
rozwojowy nie składa się jednak wyłącznie ze skrajnych sytuacji tego
w rozwoju kultury. Jaka to rola? Teoretyk sztuki stwierdza:  Konwencja
typu. Toteż stylizacja, nie tracąc nic ze swojej historyczności (przestałaby
stylistyczna jest ekwiwalentem optycznym pewnej praktyki społecznej,
wówczas być stylizacją), może stać się współczynnikiem nowo kształtują�
sposobu, w jaki konkretne społeczeństwo zagospodarowywuje świat. Ale ta
cego się stylu, który przezwycięża istniejące schematy i stereotypy, dążąc
równoważność sytuuje się na poziomie regulowanym według jej, mniej
do obalenia zużywającej się już, lub całkiem zużytej, konwencji  taką
lub bardziej arbitralnych, praw, które nie dają się zredukować do praw
właśnie rolę, jak się zdaje, odgrywa stylizacja w tendencjach neoklasycz-
12
rządzących innymi poziomami" . Położenie stylizacji jest w tej perspek�
nych występujących w literaturze i muzyce XX wieku. Stylizacja może
tywie dość dwuznaczne: może być ona pojmowana jako ekwiwalent tych
mieć twórczy charakter w danym układzie kulturalnym z jeszcze jednego
metod zagospodarowywania świata, które funkcjonowały wówczas, gdy
względu: jednym z przejawów kształtowania się nowego kierunku jest to,
styl będący wzorcem stylizacji był stylem współczesnym, ale także jako
że dąży on do wypracowania własnej wizji przeszłości, do uformowania
ekwiwalent tych metod, które działają w czasie, gdy się jej dokonuje.
swojego stosunku do historii  stylizacja stać się może ważnym czynni�
Z konieczności wchodzą tu w grę obydwa punkty odniesienia, jednakże
kiem tych dążeń; nie chodzi tu przy tym tylko o znaleziska typu archeolo�
istnieje możliwość dużej rozpiętości co do ich wagi i znaczenia. Jak się
gicznego, o muzealny stosunek do przeszłości, ale o wprowadzenie takich
zdaje, kwestii tej nie można rozwiązać wówczas, gdy chce się ująć problem
czy innych jej elementów w układ współczesny, które sprzyjać może jego
tak bardzo ogólnie, zależy ona bowiem od charakteru i funkcji stylizacji
dalszemu rozwojowi. Tutaj właśnie jest miejsce działania stylizacji,
w danym przypadku. To pewne, że stylizacja zawsze stanowi odpowiedz

w której tak często nakładają się na siebie dwie perspektywy, dawna
na jakieś potrzeby współczesne, potrzeby te jednak są różnego rodzaju
i współczesna.
i samo ich zaspokajanie nie określa jeszcze jej właściwego miejsca. Speł�
Stylizacja jako jeden z czynników w procesie rozwoju kultury jest ele�
nieniem potrzeby może być np. próba rekonstrukcji któregoś z dawniej
mentem wieloznacznym i wielofunkcyjnym. Może stać się domeną kon�
funkcjonujących stylów, co jednakże mogłoby mieć małe znaczenie dla
serwatyzmu, nie dopuszczającego do kształtowania się nowych języków;
stylów kształtujących się współcześnie, a nawet hamować ich krystalizo�
może być jednak także dynamicznym czynnikiem w formowaniu się tych
wanie się (tak właśnie widzi propozycje Literata I młodzież zebrana
języków. Może być wyrazem antykwarycznego stosunku do przeszłości,
w warszawskim salonie). O miejscu stylizacji decyduje rola, jaką ona od�
może jednak także być wyrazem stosunku dynamicznego i twórczego. Ta
grywa w procesie rozwoju kultury, nie musi być to bynajmniej rola ha�
właśnie wieloznaczność i wielofunkcyjność stylizacji jako elementu pro�
mująca. Jej kryterium stanowi bowiem to, w jakim znajduje się stosunku
cesu historycznego wydaje się jej najdonioślejszą właściwością.
do kształtującego się w danym momencie stylu współczesnego (lub stylów
współczesnych), a więc stylu, który nie troszczy się o historyczność, a nie�
P r J P a U l h a L e S F l e u r s d e T a r b e s o u l a
194l" � " ' " ' erreur dans les lettres, Paris
kiedy nawet przeciwko niej występuje. Przez kształtowanie się stylu rozu�
miem tutaj poszukiwania takiego języka, który by w nowy sposób werba�
lizował świat, który by usiłował sprostać nowym sytuacjom i nowym
funkcjom literatury, innymi słowy  taki język, który odrzucając zastane
schematy i stereotypy ma dane po temu, by spełniać funkcje poznawcze.
" A. Z e m s z. Les Optiques coh�rentes (La Peinture est-elle langage"!), ..Revue
d'Esth�tique", 1967, nr 1, s. 71.