13
ANALIZA PALEOPR
DÓW
Analiza pal eoprÄ…dów ma na celu odtworzeni e ki erunków prÄ…dów, z któ­
rymi związana była sedymentacj a badanych osadów. W skali lokal nej
analiza ta dostarcza ważnych przesÅ‚anek do wni osków na t emat mecha­
nizmu i warunków depózycj i, zaÅ› w skali regi onal nej umożliwi a wyzna­
czenie głównych ki erunków t ransport u mat eri aÅ‚u kl astycznego w obrÄ™­
bie basenu sedymentacyj nego. W t ym drugim, regi onal nym aspekci e ana­
liza pal eoprÄ…dów nazywana jest także analizÄ… paleotransportu. Wyzna­
czenie głównych ki erunków t ransport u pozwal a na określ eni e ki erunku
nachyl eni a pal eoskłonu, stwi erdzeni e zależności mi ędzy t ym ki erunki em
a ki erunki em zmi an facj alnych oraz kształtem i orientacj ą litosomów,
a także dostarcza sugestii odnośni e położeni a obszarów z
ródÅ‚owych ma­
teriału kl astycznego.
Rozpoznanie kierunków paleotransportu jest z kolei ważnym elementem analizy
basenu sedymentacyjnego, której celem jest syntetyczna rekonstrukcja rozwoju basenu
w czasie i przestrzeni. Analiza basenu sedymentacyjnego zmierza do okreÅ›lenia rozmia­
rów, kształtu i czasu trwania basenu, rodzaju i rozmieszczenia osadów wypełniających
basen i warunków ich akumulacji, położenia i cech obszarów z
ródłowych, paleogeogra-
fii basenu i jego otoczenia, kolejnych etapów wypełniania basenu, wpływu procesów
diastroficznych na rozwój basenu, a także do określenia tektonicznego typu basenu.
Analiza basenu sedymentacyjnego ma charakter złożony; stosowane są w niej metody
i wykorzystywane dane z różnych dziedzin nauk geologicznych. Przeważnie jednym z re­
zultatów tej analizy jest sformułowanie modelu danego basenu; taki model w sposób
wysublimowany ujmuje najważniejsze cechy rozwoju basenu.
METODYKA POMIARÓW
W analizie pal eotransport u wykorzyst ywane sÄ… przede wszystki m dwi e
grupy cech osadów  cechy ki erunkowe i skal arne (tab. 13-1). Cechy
540 ANALIZA PALEOPR
DÓW
Tabela 13-1. Ważniejsze cechy kierunkowe i skalarne przydatne do analizy paleoprÄ…­
dów
A. Cechy linijne:
lineacja oddzielnościowa
smugi prÄ…dowe
ślady wleczenia
ślady poślizgów
orientacja długich osi ziarn
grzbiety i bruzdy prÄ…dowe
kanały erozyjne i rozmycia wewnątrzławicowe
rysy lodowcowe
B. Cechy azymutowe:
warstwowanie przekÄ…tne
imbrykacja ziarn
cienie prÄ…dowe
jamki wirowe
ślady opływania
ślady strzałkowe
zadziory uderzeniowe
ślady poślizgów ze zmarszczką czołową
ślady wleczenia z zakończeniem
prÄ…dowe riplemarki asymetryczne
C. Gradienty cech skalarnych (rozpatrywane regionalnie):
gradient wielkości ziarna
gradient miąższości ławic
gradient ilości materiału gruboklastycznego (żwirowego i piaszczystego)
kierunkowe dostarczaj ą bezpośredni o informacj i o ki erunku prądu; część
z nich pozwal a zmierzyć j edyni e ori entacj ę linii prądu (cechy linijne),
część zaś zmierzyć ki erunek zwrot u ruchu prądu (cechy azymut owe).
Znaczeni e cech ki erunkowych ma wiel e struktur sedyment acyj nych. Ta­
ki e struktury określ ane są łączni e mi anem struktur ki erunkowych.
Podobne znaczeni e maj ą też ni ektóre formy rzez
by podÅ‚oża bada­
nych osadów, np. barańce, rysy l odowcowe, wci ęte w podłoże koryt a
erozyj ne itp.
Cechy skalarne charakteryzuj e ich wielkość. Przykładem cechy
skal arnej jest wielkość ziarn mat eri ału kl astycznego. Wi el kości cech
skal arnych rozpat rywane w poszczegól nych stanowi skach pomi arowych
nie dajÄ… informacji ki erunkowych, i ednak ich kartografi czne zestawie­
nie w postaci odpowi edni ej mapy pozwal a na okreÅ›l eni e ki erunku naj ­
większej zmienności, czyli gradi ent u danej cechy.
Znaczni e rzadziej wykorzyst ywane są cechy jakościowe, tj . takie,
które rozpatruj e się z punkt u widzenia obecności l ub braku danego zja-
METODYKA POMIARÓW
541
wiska. Przykładem może byó obecność w osadach mor enowych t aki ch
erat yków, które reprezentuj ą specyficzny typ skały występuj ącej na
określ onym obszarze z
ródłowym. Kartograficzny obraz rozmieszczeni a
tych erat yków pozwal a na wyznaczeni e ki erunku przesuwani a się lą-
dolodu.
Ogól ni e rzecz biorąc naj bardziej przydat ne są taki e cechy, kt óre
obserwowane są pospolicie w badanych osadach, a przy t ym wzgl ędni e
równomi erni e rozmi eszczone. Dobór cech i met odyka pomi arów zależą
j ednak od zaÅ‚ożonego celu studiów, rodzaj u osadów i możl iwoÅ›ci doko­
nywani a pomi arów. W studi ach zmierzaj Ä…cych przede wszystki m do po­
znani a ki erunków l okal nych prądów deponuj ących materi ał osadowy
i interpretacj i środowi ska sedymentacyj nego, pomi ary dotyczą zazwyczaj
wielu różnych struktur ki erunkowych, zaÅ› stanowi ska pomi arowe, w któ­
rych dokonuj e siÄ™ serii pomi arów struktur okreÅ›l onego rodzaj u, rozmie­
szczone są odpowi edni o gęsto. W studiach, kt órych cel em jest przede
wszystki m rozpoznani e general nego ki erunku transportu, podstawÄ… ana­
lizy sÄ… zwykl e pomi ary j ednej tyl ko cechy l ub ni ewi el u cech (np. war­
stwowani a przekÄ…tnego o dużej skali, orientacj i otoczaków i maksymal ­
nej Å›rednicy ziarna), a stanowi ska pomi arowe rozmi eszczone sÄ… stosun­
kowo rzadko, lecz wybrane w taki sposób, by możl iwi e równomi erni e
pokrywaÅ‚y obszar wystÄ™powani a i pi onowy profil badanego nagromadze­
nia osadów. W, studi ach regi onal nych przydat ne są przede wszystki m
taki e cechy, których l okal na zmi enność jest niewielka.
Z punktu widzenia skali zmienności rozmaite struktury kierunkowe występujące
w osadach danego Å›rodowiska tworzÄ… zwykle system hierarchiczny. Na przykÅ‚ad w osa­
dach rzecznych największą zmienność kierunków wykazuje z reguły warstwowanie
przekątne o małej skali, a mniejszą warstwowanie przekątne o dużej skali (por. ryc.
12-20). W przypadku warstwowania przekątnego rynnowego o dużej skali dogodniej jest
mierzyć kierunek osi rynien (jeżeli tylko charakter odsÅ‚onięć na to pozwala) niż kie­
runki maksymalnego upadu lamin przekÄ…tnych.
Pomi ary każdej z uwzgl Ä™dni anych cech sÄ… przeprowadzane i zesta­
wi ane oddzielnie w poszczegól nych stanowi skach pomi arowych.
Przeprowadzone pomi ary danej cechy, np. orientacj i struktur sedy­
mentacyj nych określ onego typu, są zawsze ograni czone ilościowo; ze
statystycznego punkt u wi dzeni a są one j edyni e próbkami wzi ętymi
z caÅ‚ej populacj i tego t ypu struktur wyst Ä™puj Ä…cych w badanych osa­
dach. Wyni ka stÄ…d potrzeba odpowi edni ego opróbowani a, statystycz­
nej analizy uzyskanych danych pomi arowych i oceny istotnoÅ›ci uzyska­
nych wyni ków.
Podczas wykonywani a pomi arów nal eży zatem zmierzać do możli­
wi e obi ektywnego doboru mi erzonych obiektów, aby spełni ć war unek
reprezentatywności próbek. W prakt yce ni e da się j ednak wykl uczyć,
że w danej serii pomi arów dobór przeprowadzony został z pewną dozą
subiektywizmu i odbiega od statystycznego doboru l osowego.
542 ANALIZA PALEOPR
DÓW
Na etapi e dokonywani a pomi arów wyÅ‚ani a siÄ™ też kwesti a optymal ­
nej ich ilości, tj . takiej , przy której ustal a się charakt eryst yczny rozkład
ki erunków i dalsze zwiÄ™kszani e iloÅ›ci pomi arów ni e prowadzi do istot­
nych zmi an w t ym rozkładzie. Określ eni e opt ymal nej ilości pomi arów
wymaga przeprowadzeni a próbnego zestawi eni a wyni ków, bądz
też opar­
cia siÄ™ na wczeÅ›ni ej szych doÅ›wi adczeni ach wÅ‚asnych l ub i nnych bada­
czy. Ogól ną regułą jest, że i m mni ej sza j est zmi enność wartości danej
cechy, t ym mniej sza jest opt ymal na liczba pomi arów. W prakt yce dąży
się do niewielkiego przekraczani a tej ilości, Ni ej ednokrot ni e j ednak do-
konani e pożądanej iloÅ›ci pomi arów ni e jest możl i we ze wzgl Ä™du na cha­
rakter odsÅ‚oni ęć l ub ubóst wo struktur ki erunkowych i i nnych cech przy­
dat nych do analizy. W taki ch przypadkach uzyskane dane muszą być
t rakt owane z odpowi edni o dużą dozą ostrożności.
ANALIZA STATYSTYCZNA WYNIKÓW POMIARÓW
W skaÅ‚ach osadowych, tektoni czni e wyruszonych z pi erwot nego poÅ‚oże­
ni a (przyj mowanego zwykl e z wystarczaj Ä…cÄ… dokÅ‚adnoÅ›ci Ä… j ako pozio­
me), obserwowana ori entacj a składni ków zi arnowych osadu i struktur
sedymentacyj nych j est zmi eni ona w st osunku do pi erwotnej orientacj i .
Dlatego też wyni ki pomi arów orientacj i wymagaj Ä… odpowi edni ego prze­
tworzenia, cel em usuni Ä™ci a wpÅ‚ywu tektoni cznej deformacj i. Przeprowa­
dza siÄ™ to met odami st osowanymi powszechni e w geologii struktural ­
nej , przeważni e za pomocÄ… siatki Schmidta. W polskiej l i teraturze me­
t ody te omówi one są naj obszerniej przez Kozi ara (1976).
Wartości pomi arów cech ki erunkowych maj ą na płaszczyz
ni e po­
ziomej różny zakres: w przypadku cech linij nych obej muj e on pół okrÄ™­
gu koÅ‚a (0 180°), zaÅ› w przypadku cech azymut owych peÅ‚ny okrÄ…g koÅ‚a.
(0 360°).
ANALIZA STATYSTYCZNA
543
Pi erwszym et apem analizy statystycznej j est sporzÄ…dzani e tabel i (sze­
regu rozdzielczego) pomi arów ki erunków z danego stanowi ska. W ta­
beli pomi ary grupowane są w przedzi ały (klasy). Szerokość przedzi ałów
dobrana jest w zależności od dokładności pomi arów, ich ilości i cel u
badaÅ„; zazwyczaj st osowane sÄ… przedzi aÅ‚y obej muj Ä…ce 30°. Z kol ei obli­
czany jest procent ilości pomi arów w każdym przedzi al e w odni esi eni u
do sumy pomi arów uj Ä™tych w tabeli. Uzyskane wyni ki mogÄ… być przed­
stawi one graficznie w postaci zwykÅ‚ego hi stogramu (ryc. 13-1A), z re­
guÅ‚y j ednak stosuj e siÄ™ w t ym celu formÄ™ hi stogramu koÅ‚owego, tj . dia­
gramu rozetowego (ryc. 13-1B). Di agram rozet owy nazywany j est po-
tocznie różą ki erunków. Wydaj e siÄ™ j ednak, że t en ostatni t ermi n wi­
ni en być st osowany j ako synoni m di agramu promi eni stego (por. ryc.
13-2B i ryc. 13-4), na kt órym przedstawi one są poszczególne, ni epogru-
powane wyni ki pomi arów cech ki erunkowych. Di agram promi eni st y sto­
suj e się w przypadku, gdy ilość pomi arów dokonanych w danym stano-
Rycina 13-2.
Pomiary kierunku paleoprądów
na podstawie warstwowania
przekÄ…tnego (A), promienisty
diagram kierunków (B) i wy­
znaczanie wektora wypadkowe-
go (C)
Zarówno tabela, j ak i jej obraz graficzny, pozwal aj ą na określ eni e
przedziaÅ‚u l ub przedzi ałów modal nych (tj. grupuj Ä…cych naj wi Ä™kszy pro­
cent iloÅ›ci pomi arów). Rozmieszczeni e t ych przedzi ałów decyduj e o ty­
pie układu por. ryc. 13-6).
Średni ki erunek pal eoprądów wyznacza suma wekt orowa pomi arów
orientacj i struktur ki erunkowych. Wekt or wypadkowy może być wyzna­
czony graficznie, a j ego azymut bezpośredni o odczyt any (ryc. 13-2C);
przy tego rodzaj u konstrukcj i poszczegól nym pomi arom odpowi adaj ą
wektory o dÅ‚ugoÅ›ci j ednostkowej . Wi el kość (dÅ‚ugość) wekt ora wypadko­
wego, wyrażona w procent ach w st osunku do sumy długości wekt orów
składowych, jest miarą zwartości ki erunków pal eoprądów:
ANALIZA PALEOPR
DÓW
544
2
R = VK« + I
R
> Z = 100*/
gdzie: n  liczba pomiarów w i-tym przedziale, m  liczba przedziałów, rj  azy­
t
mut środka i-tego przedziału, r  azymut wektora wypadkowego, R wielkość (dłu>
gość wektora) wypadkowego, Z  procentowa wielkość wektora wypadkowego, tj.
współczynnik zwartości.
W przypadku sumowania wektorów dla danych niepogrupowanych należy pominąć
ni we wzorach przy obliczaniu K i L; m oznacza wówczas liczbÄ™ sumowanych wekto­
rów, a it  wartość azymutu dla poszczególnych wektorów.
Wyznaczeni e sumy wekt orowej pomi arów (wektora wypadkowego)
pozwal a na ocenÄ™ statystycznej i stotnoÅ›ci uzyskanych wyni ków. Naj ­
dogodni ej szy do taki ej oceny j est test Rayl ei gha (Curray 1956). Test t en
pozwal a na zweryfi kowani e hi pot ezy zerowej , stwi erdzaj Ä…cej , że procen­
t owa wi el kość wekt ora wypadkowego j est wyni ki em przypadkowego do­
boru do próbki (do wykonani a serii pomi arów) wekt or ów składowych
z populacj i o r ównomi er nym rozkÅ‚adzi e koÅ‚owym w grani cach 0 360°.
PrawdopodobieÅ„stwo przypadkowego doboru wektorów skÅ‚adowych z równomier­
nego rozkładu kołowego dla uzyskania wektora, wypadkowego o określonej wielkości
procentowej zależy od iloÅ›ci wektorów skÅ‚adowych. Test Ragleigha można przeprowa­
dzić graficznie korzystajÄ…c z wykresu zamieszczonego na rycinie 13-3. W obszarach po­
wyżej linii biegnących ukośnie prawdopodobieństwo przypadkowego wyniku jest mniej -
sże od podanej wartości (p). Przyjmując określony poziom istotności, równy np. 0,05,
odrzucÄ…rzeczywistoÅ›ci od równomiernym rozkÅ‚adzieprawdopodobieÅ„stwopamiÄ™tać,alterna­
weryfikowaną hipotezą zerową, jeśli przypadkowego
tywną, stwierdzającą, wektor wypadkowy wówczas j ako prawdziwą hipotezę doboru
wektorówsię mniejsze o 0,05. Przyjmuje odrzucenia hipotezy zerowej w przypadku,
ziomwistotności określażeprawdopodobieństwo nie pochodzi z Należy
wyniku skÅ‚adowychjest ona prawdziwa.siÄ™ koÅ‚owym. przypadkowego że po­
gdy jest
ANALIZA STATYSTYCZNA 545
Rycina 13-3. Wykres do sprawdzania statystycznej istotnoÅ›ci wektora wypadko­
wego kierunków paleoprądów za pomocą testu Rayleigha
Innym sposobem oceny statystycznej istotnoÅ›ci pomierzonych kierunków jest obli­
czenie azymutu wektora wypadkowego r' a nastÄ™pnie obliczenie wariancji z próbki wo­
kół wektora wypadkowego według wzoru:
Wariancja rozkładu równomiernego ma wartość 10 800. Należy zastosować test
F Snedecora w celu sprawdzenia, czy jest istotnie mniejsze od s?. W tym celu obli­
s
cza siÄ™ stosunek F = s*/s? lub F = s?/s , tak aby wartość F byÅ‚a wiÄ™ksza od 1. Weryfi­
kowana Dlategorozkładuzerowa żezakłada stopniżeswobody z różni jeśli istotnie
jest paleoprÄ…dów.tenodprzyjmujemypodstawkierunki gdy odrzucić, n  obliczo­
wariancja dlanależyhipotezy jest li­
pd Zarysweryfikacjiistotnierównomiernego.krytycznejdoalternatywnÄ…, sjnie statystycznychnor­
na wariancjipoziomu testtestu żezakÅ‚adajÄ…ca, współczynnika zwartoÅ›cirozkÅ‚adwów­
wynikwypadkowyteżzerowÄ…mniejsza wielkośćże statystyczniepróbki zakÅ‚adajÄ…cÄ….siÄ™ jest od­
czasz Przystandardowego symetryczny. HipotezÄ™ odczytanejs* diagramyzerowej, wy­
przyjętego proporcjonalnanależyodma jesttylko wówczas, istotny. jakotonatomiastJeśli
rzucamysedymentologiitrzeba, Liczba hipotezÄ™ zerowÄ…paleoprÄ…dówJeÅ›li ni eże 1. od­
cja wartość" jest większa i Fwartościnie Ys* rozkładu traktowanawynosimiara rozrzutu
chylenia unimodalnyz z
kierunków stosowaniu próbki wynosisiÄ™, byćrównomiernego, warian­
malny. hipotezękierunek paleoprąduwariancjii jednak zależność ta wielkość dla
niowa.ukÅ‚adjest wskazuje, niewariancji, może odrzuceniaitablic majÄ… rozetowe od­
kazujÄ…
wrotnie
35 Podkreślić istotności.do stosować
próbkiFzhipoteza
546 ANALIZA PALEOPR
DÓW
Ni erzadko zachodzi koni eczność stwierdzenia, czy dwi e badane po­
pul acj e struktur ki erunkowych (np. hieroglifów na spągu ławi cy i war
stwowani a przekÄ…tnego w obrÄ™bi e Å‚awi cy, l ub też warst wowani a prze­
kątnego w dwóch j ednost kach litostratygraficznych) maj ą taki e s ame
Å›redni e ki erunki . Nal eży wówczas wyznaczyć wekt ory wypadkowe, obli­
czyć st andardowe odchyl eni a i zastosować test t St udent a dl a porówna­
nia dwóch średnich. Test t en opi sany j est we wszystki ch podręczni kach
statystyki . Przy stosowani u go zakÅ‚ada siÄ™, że obi e próbki pochodzÄ… z po­
pulacj i cechuj ących się normal nym rozkładem ki erunków.
Przy analizie ki erunków pal eoprÄ…dów na pozi omi e l okal nym ko­
nieczne jest oddziel eni e zestawi eni a pomi arów dot yczÄ…cych każdej z mi e­
rzonych struktur. Często j ednak pożądane jest przedstawi eni e wyni ków
na j ednym, wspól nym di agrami e. Przykład taki ego di agramu podany j est
na rycini e 13-4.
Rycina 13-4.
PrzykÅ‚ad graficznego przedstawienia wy­
ników pomiarów różnych struktur kie­
runkowych na diagramie promienistym
Wyni ki pomi arów przeprowadzonych w poszczegól nych stanowi s­
kach bywaj ą różni e przedstawi ane na mapach, kt óre stanowi ą podst awę
do ogól nych interpretacj i pal eoprÄ…dów. Zazwyczaj na taki ch mapach ry­
suj e siÄ™ di agramy rozet owe z zaznaczonym ki erunki em Å›redni m i poda­
nÄ… obok iloÅ›ciÄ… dokonanych pomi arów (por. ryc. 13-8). Ni eki edy w mi ej ­
scach stanowi sk znaczy siÄ™ j edyni e Å›redni e ki erunki ; zróżni cowanÄ… dÅ‚u­
gością strzałek można j ednocześni e zobrazować wiel kości procent owe
poszczególnych wekt orów wypadkowych (tj. wartości współczynni ka
zwartości) (ryc. 13-7A).
W przypadku map sÅ‚użących do wyznaczeni a regi onal nego ki erun­
ku pal eoprądów korzyst ne j est wyel i mi nowani e l okal nej zmi enności .
Stosuj e siÄ™ w t ym cel u różne met ody, w t ym równi eż komput erowe. Jed­
nÄ… ze st osunkowo prostych met od j est wyznaczani e dwuwymi ar owych
średni ch ruchomych (Pelletier 1958); sposób ich wyznaczani a podany j est
na rycini e 13-5.
/
INTERPRETACJA LOKALNYCH KIERUNKÓW 547
INTERPRETACJA LOKALNYCH KIERUNKÓW
PALEOPR
DÓW
Ki erunki pal eoprądów określ ane na pozi omi e l okal nym (np. w obrębi e
ławi cy, zespołu nadl egłych ławi c itp.) wykazuj ą zwykl e j eden z kilku
charakterystycznych, głównych t ypów układu (ryc. 13-6). Naj prost szym
z nich, a przy t ym pospolitym, j est układ z j ednym maksi mum, tj . uni-
modalny. Przeważni e układ taki j est symetryczny, przy czym zakres
zmiennoÅ›ci może być różny. MaÅ‚a zmi enność wyraża siÄ™ wysokÄ… war­
toÅ›ciÄ… współczynni ka zwartoÅ›ci i dowodzi maÅ‚ego zróżni cowani a ki erun­
ków pal eoprądów. Układ uni modal ny i nt erpret owany j est j ako rezul tat
general ni e j ednoki erunkowego przepływu.
Bimodalne ukÅ‚ady ki erunków z dwoma maksi mami , zwykl e ni erów­
nej wielkości, są trudni ej sze do i nterpretacj i . Ki erunki modal ne mogą
być wzaj emni e przeci wstawne (układ bi modal ny bi pol arny) l ub mogą
tworzyć kÄ…t mniej szy od 180°, ni eki edy prosty. Obecność ki er unków
przeci wstawnych dowodzi dzi ałani a prądów ski erowanych przeci wni e,'
Osady o taki m t ypi e ukÅ‚adu bi modal negp naj częściej zwi Ä…zane sÄ… z za­
chodzącą na przemi an depozycj ą przez pr ądy przypływu i odpływu (por.
ryc. 12-86), mogą także powst awać w strefie l i torałnej pod wpływem
prÄ…dów wywoÅ‚anych przez falowanie. Przeci wst awne ki erunki warst wo­
wani a przekątnego o dużej skali znane są także z osadów wydmowych,
przede wszystki m z osadów seifów.
Bimodalna, mni ej wi Ä™cej poprzeczna ori entacj a struktur t ego same­
go rodzaj u obserwowana bywa ni eki edy w pi askach eolicznych. Tego
typu układ, wyrażony j ednak przez różne st rukt ury ki erunkowe, wystę-
ANALIZA PALEOPR
DÓW
Rycina 13-6. Główne typy ukÅ‚adów (rozkÅ‚adu pogrupowanych wyników pomia­
rów cech azymutowych)
puj e w ni ektórych ławi cach osadów fliszowych; odmi enna ori entacj a
struktur erozyj nych wi docznych na spÄ…gu Å‚awi cy i struktur depozycyj -
nych w obrÄ™bi e Å‚awi cy t Å‚umaczona j est dzi aÅ‚ani em prÄ…du dennego i prÄ…­
du zawi esi nowego o różnych ki erunkach. Podobna odmi enność ki erun­
ków może także być wyni ki em zróżni cowani a r uchów wykonywanych
przez przedmi ot y ni esi one pr Ä…dem (DżuÅ‚yÅ„ski & Wal t on 1965). W osa­
dach łach rozt okowych rzek żwi rowych ni ej ednokrotni e obserwuj e się,
że ki erunki pal eoprÄ…dów wyni kaj Ä…ce z pomi arów i mbrykacj i otocza­
ków sÄ… zori ent owane poprzeczni e w st osunku do ki erunków war­
st wowani a przekątnego, mi erzonych we wkładkach pi aszczystych (por.
ryc. 12-6).
REGIONALNE KIERUNKI PALEOPR
DÓW
Analiza pal eoprądów prowadzona w aspekci e regi onal nym (tj. w skali
dużych j ednostek l itostratygraficznych i na obszarze całego basenu l ub
sporej j ego części) zmierza przede wszystki m do ustal eni a głównych kie­
r unków pal eoprądów, kt óre można nazwać ki erunkami regi onal nymi .
Anal i za tego rodzaj u prowadzona j est zwykl e na ki l ku pozi omach t wo­
rzących system hi erarchi czny, np. na pozi omi e odsłoni ęć, grup odsłoni ęć
3 wi Ä™kszych obszarów. Ważnym zagadni eni em j est przy t ym wyel i mi no­
wani e l okal nej zmi enności pal eoprądów. Nani esi one na mapę średni e
ki erunki pal eoprÄ…dów pozwal aj Ä… z kolei na i nterpretacj Ä™ głównych ki e­
r unków regi onal nych (por. ryc. 13-7).
Regi onal ny ki erunek pal eoprądów wyznacza general ny ki erunek,
w kt ór ym t ransport owany był mat eri ał kl astyczny. Taki ki erunek pal eo-
REGIONALNE KIERUNKI PALEOPR
DÓW 549
Rycina 13-7.
PrzykÅ‚ady różnych map obra­
zujących kierunek paleoprądów
A  mapa z średnimi kierunkami w
poszczególnych stanowiskach pomia­
rowych (dÅ‚ugość strzaÅ‚ki proporcjo­
nalna do wartości współczynnika
zwartoÅ›ci), B  mapa wiÄ™kszego ob­
szaru z Å›rednimi kierunkami wyzna­
czonymi metodę średniej ruchomej (na
diagramie rozetowym przedstawione
wszystkie pomiary wykonane na tym
obszarze), C  mapa interpretacyjna
regionalnych kierunków paleotranspor­
tu
transport u j est zazwyczaj zgodny z ki erunki em nachyl eni a paleoskłonu
pi erwotnej , głównej powi erzchni , na kt órej gromadzone były osady
danej j ednostki litostratygraficznej . Podkreśl i ć trzeba, że w przypadku
ni ektórych osadów (np. pi asków eolicznych) oba wspomni ane ki erunki
ni e muszą się pokrywać, a nawet mogą być całkowi ci e przeci wne (ryc.
13-8).
W interpretacj i pal eotransport u prowadzonej w skali regi onal nej
naj lepsze wyni ki daj e powi Ä…zani e interpretacj i st rukt ur ki erunkowych
z gradi entem cech skal arnych (np. średni cy ziarna, stopni a obtoczeni a,
udziału poszczegól nych facji itd.) (ryc. 13-9). Interpret acj a regi onal na
pal eotransportu wiąże siÄ™ Å›ciÅ›le z i nnymi met odami anal i zy basenu se­
dymentacyj nego.
Uwarunkowani e tektoni czne i sposób wypełni ani a basenu powoduj ą,
że regi onal ne ki erunki pal eotransport u mogÄ… być różne w różnych częś­
ciach basenu; np. w wi el u wydłużonych zapadl i skach tektoni cznych ob-
550 ANALIZA PALEOPR
DÓW
Rycina 13-8. Kierunki warstwowania przekÄ…tnego o dużej skali w piaskach wyd­
mowych formacji Baran Goyot (górna kreda, Kotlina Nemegt, Mongolia) (według:
Gradziński & Jerzykiewicz 1974b, zmodyfikowane)
REGIONALNE KIERUNKI PALEOPR
DÓW
serwuj e się często, że w brzeżnych częściach ki erunki te są poprzeczne
do osi zapadliska, a w części środkowej są do niej równol egłe. Zdarza
się też, że równol egły do osi basenu ki erunek pal eot ransport u ul ega
w nast ępnym etapi e wypełni ani a basenu odwróceni u na di ametral ni e
przeciwny; t ego rodzaj u zj awisko stwi erdzono np. w trzeci orzędowych
ut worach mol asowych rowu przedgórski ego Al p (ryć. 13-10).
Ki erunek nachyl eni a pal eoskÅ‚onu wyznaczony w skal i basenu po­
krywa siÄ™ zazwyczaj z ki erunki em gradi ent u facj alnego, tj . zmi an facji.
Tego rodzaj u zal eżność dot yczy j ednak facji wyróżni anych w ogól nym
aspekcie. W przypadku bardzi ej szczegółowego wyróżni ani a facji można
natomi ast stwierdzić, że litosomy wydłużone są bądz
poprzeczni e bÄ…dz

podłużni e w stosunku do nachyl eni a pal eoskłonu. Na przykład l i tosomy
piaszczyste, reprezentuj Ä…ce rzeczne osady koryt owe l ub osady delto­
wych koryt rozprowadzaj Ä…cych, wydÅ‚użone sÄ… zwykl e zgodni e z ki erun­
ki em nachyl eni a pal eoskÅ‚onu, natomi ast l i tosomy piaszczyste reprezen­
tuj Ä…ce osady plażowe, bari er pi aszczystych i wydm nadmorski ch wydÅ‚u­
żone są z reguły poprzeczni e do tego ki erunku.
Regional ne ki erunki pal eot ransport u bywaj ą ważną przesłanką do
odtworzeni a położeni a obszarów z
ródłowych mat eri ału kl astycznego.
552 ANALIZA PALEOPR
DÓW
Pami Ä™tać j ednak trzeba, że wyznaczone ki erunki dotyczÄ… j edyni e t ran­
sportu tego mat eri aÅ‚u w obrÄ™bi e badanej części basenu sedyment acyj ­
nego; nie można zatem w sposób czysto mechani czny l okal i zować ob­
szaru z
ródłowego przedłużaj ąc wstecz linie owych ki erunków.
LITERATURA KOMENTOWANA