Bożętka B., 2008. Systemy zieleni miejskiej w Polsce  ewolucja i problemy kształtowania.
Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXII. 49 63.
Systemy zieleni miejskiej w Polsce
 ewolucja i problemy kształtowania
Urban green areas systems in Poland
 evolution and problems of management
Barbara Bożętka
Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania R
rodowiska, ul. R. Dmowskiego 16a,
80-264 Gdańsk, e-mail: [e-mail]
Abstract: Natural values of urban greenery are profound, especially when their role in constituting the basis of an
ecological system is considered. Contemporary urban ecological systems tend to link green areas established a long
time ago (mainly parks and gardens) with new elements of different origins: green corridors and structures located in
urban fringes, both exceeding the city boundaries.
Presented work focuses on two main issues: evolution and management of urban green areas in Poland. Firstly, an
analysis of the changes of urban green systems in Poland with relation to ecological functions and similarities to
universal tendencies is conducted. Secondly, some fundamental concerns of greenery management are revealed.
Then, the present state of trees, their resources and relevant changes in several Polish cities (Bydgoszcz, Katowice,
Kielce, Kraków, Łódx
, Poznań, Wrocław) are examined. In consequence, the paper underlines the concern of
environmental deterioration. The degradation of green areas, which is often advanced, results mainly from a chaotic
urban development and weaknesses of landscape architecture characteristic of the Post-War period. Nowadays
forming new structures, skilful gardening and integration of green systems into regional ecological networks become
highly-needed activities leading to improvement in towns greenery.
Key words: urban green areas, values, changes, degradation
Słowa kluczowe: zieleń miejska, wartoS
ci, zmiany, degradacja
Wstęp
Jedną z najistotniejszych ról w kształtowaniu przestrzeni przyrodniczej miast spełniają tereny zieleni.
Problematyka znaczenia tych terenów, ich pielęgnacji, planowania i ochrony została doS
ć szeroko
opisana w literaturze krajowej (por. np. Czarnecki 1961, Zielonko 1967, Zielonko, Siewniak 1973,
Hejmanowski 1989, Łukasiewicz 1989). Niezaprzeczalne są wartoS
ci obszarów zieleni oraz potrzeba
wzmocnienia ich jakoS
ci. W tym artykule powyższe kwestie zostaną ujęte w sposób ogólny. Opracowanie
koncentruje się raczej na zagadnieniu przemian głównych składowych systemu zieleni miejskiej w ujęciu
49
Bożętka B.
historycznym, a także na współczesnych problemach związanych z kształtowaniem zieleni miejskiej
w Polsce.
Szczególną cechą współczesnych systemów przyrodniczych miast jest połączenie obiektów
kształtujących zieleń miejską, od dawna wpisanych w strukturę miasta (przede wszystkim parków
i ogrodów), z elementami, które włączono do układu relatywnie niedawno, takimi jak strefa brzeżna miasta
i sięgające daleko poza oS
rodek miejski ciągi ekologiczne. Interesujące wobec powyższego jest, jak
procesy te przebiegają w Polsce, w jaki sposób zmieniają się systemy zieleni miejskiej i, co bardzo ważne
ze względu na zagrożenia S
rodowiska przyrodniczego, jak duży jest udział nowych założeń zieleni.
Przedstawiany artykuł częS
ciowo odnosi się do analizy wymienionych procesów.
Rozpoznanie zagadnienia poprzedzone zostało studiami literatury przedmiotu, obserwacjami nad
funkcjonowaniem terenów zieleni i zarządzaniem nimi oraz badaniami poS
więconymi zmianom
zachodzącym w zasobach zieleni miejskiej w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu. Dotychczasowe
rezultaty podjętych prac pozwalają wskazać główne problemy związane z degradacją systemów zieleni
miejskiej i koniecznoS
cią poprawy stanu zieleni. Uprawniają ponadto do sugestii o tendencjach zmian
obejmujących funkcję i strukturę systemów zieleni miejskiej. Rozważania teoretyczne, w których ważne
miejsce zajmuje wątek ewolucji systemów zieleni, rozszerzone zostały o wyniki badań szczegółowych.
System zieleni miejskiej  definicja i idea
Miasto jest specyficznym geosystemem. Zasadniczą cechę tego otwartego systemu stanowi, jak
podkreS
la Bartkowski (1981, 1986), bardzo silna zależnoS
ć funkcjonowania od wpływu człowieka.
Oddziaływania antropogeniczne najwyrax
niej związane są z technosferą, ale zaawansowanej modyfikacji
ulegają też pozostałe składowe systemu. Dotyczy to również elementów, które posługując się kategorią
genetyczną, zakwalifikować należy do biosfery. Składowe biotyczne obok hydrologicznych decydują
bowiem o potencjale ekologicznym jednostek miejskich.
Pytanie:  Czy miasto jest systemem ekologicznym czy też kompleksem systemów ekologicznych?
(zadaje je m.in. Szponar 2003: 236) ma bardzo istotne znaczenie w kontekS
cie rozpatrywania struktury
przyrodniczej. W zależnoS
ci od skali analizy, charakteru danego geosystemu miejskiego, sposobu
integracji poszczególnych układów ekologicznych miasto traktuje się jako jeden system ekologiczny lub
układ systemów ekologicznych. Obszary wchodzące w skład tzw. systemu przyrodniczego miasta nie
zawsze tworzą jedną spójną całoS
ć. Znacznym utrudnieniem dla badacza jest koniecznoS
ć zmierzenia się
z rozbieżnoS
cią polegającą na tym, że z jednej strony geosystem miasta cechuje się otwartoS
cią, z drugiej
natomiast nie może sprostać wymogowi naS
ladowania zasięgu struktur naturalnych przez zasięg
jednostki administracyjnej. Dodać należy, że ujmując miasto w kategoriach systemowych, składowe
przyrodnicze trzeba nazwać podsystemem przyrodniczym, funkcjonującym równolegle z podsystemem
społeczno-ekonomicznym czy technicznym. Jednakże w nomenklaturze specjalistycznej najczęS
ciej
operuje się pojęciem systemu, nie podsystemu ( system przyrodniczy ,  system ekologiczny ).
System zieleni miejskiej stanowi umowną jednostkę konceptualną obejmującą tereny zieleni w mieS
cie,
uporządkowane w pewien układ organizacyjny, zazwyczaj nawiązujący do kompozycji urbanistycznej.
Umowną między innymi dlatego, że cechuje się (i powinien się cechować) nawiązaniem do struktur
przyrodniczych sąsiedztwa  ma zwykle przedłużenie na terenach otwartych strefy podmiejskiej
i następnie wchodzi w skład sieci powiązań ekologicznych w skali ponadlokalnej. Granice administracyjne
miasta natomiast w sposób nienaturalny ograniczają obszar systemu. Jednostki zieleni łączone są
w systemy m.in. w celu zwiększenia ich efektywnoS
ci, odpornoS
ci na zagrożenia oraz ze względów
organizacyjnych (Siewniak, Mitkowska 1998).
50
Systemy zieleni miejskiej...
Tereny zieleni miejskiej są niejednoznacznie definiowane i identyfikowane. OdmiennoS
cią cechują się
także ich klasyfikacje. Czarnecki (1961) wydzielił 5 kategorii terenów zieleni: zieleń dostępną,
o specjalnym przeznaczeniu, towarzyszącą oraz tereny gospodarki rolnej i leS
nej  podział ten włącza
więc do systemu obszary produkcji rolnej, ogrodniczej i leS
nej. Giedych (2003) podaje przykłady
klasyfikacji terenów zieleni w oparciu o kryteria funkcji, położenia, dostępnoS
ci, rangi, poziomu obsługi
mieszkańców i kategorii przestrzeni wypoczynkowej; szczegółową klasyfikację, uwzględniającą
nadrzędnoS
ć kryterium funkcji użytkowej proponują Szumański i Niemirski (2005), wyróżniając blisko 80
podrodzajów terenów zieleni.
Warto zwrócić uwagę na niejednoznacznoS
ć terminu  tereny zieleni . Giedych (2005), opierając się na
analizie literatury krajowej, podkreS
la, że są one najczęS
ciej rozumiane jako ogół terenów
niezabudowanych (co zbliża je do pojęcia terenów otwartych) lub jako tereny pokryte roS
linnoS
cią
o dominującej funkcji wypoczynkowej. Swego rodzaju próbę połączenia obu aspektów zawiera ustawa
o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. W myS
l jej zapisu (art. 5) tereny zieleni okreS
lane są jako tereny wraz
z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, które pokryte są roS
linnoS
cią,
znajdują się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełnią funkcje estetyczne, rekreacyjne,
zdrowotne lub osłonowe, a w szczególnoS
ci: parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne,
zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzysząca ulicom, placom,
zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym
i przemysłowym. Poza obiektami wymienianymi tutaj przez ustawę do terenów zieleni bywają włączane
obszary łąk, pastwisk, lasów, a nawet pól uprawnych  właS
nie te elementy stanowią zazwyczaj
największą powierzchniowo grupę obiektów.
System zieleni miejskiej może zostać uznany za składową szerszego układu, który skupia nie tylko
wewnętrzne obiekty wyznaczające strukturę przyrodniczą miasta i relacje między nimi, ale także obszary
zieleni otoczenia i zarazem adekwatne powiązania z otoczeniem. Wraz z zazębiającymi się systemami:
terenów otwartych, rekreacyjnych, chronionych tworzy system, który stanowi wyższą hierarchicznie
jednostkę. Należy zaznaczyć, że układy ekologiczne miast są analizowane w wielu ujęciach, istnieją różne
koncepcje ich identyfikacji i delimitacji. Bardzo dużą popularnoS
ć zdobyła idea systemu przyrodniczego
miasta. Jej analizę przedstawiają Szulczewska i Kaliszuk (2005), okreS
lając terminem idei systemu
przyrodniczego miasta zbiór koncepcji planistycznych, łączonych przez wspólny cel  wyodrębnienie
w strukturze miasta obszarów powiązanych przestrzennie, których główną rolą jest funkcja
S
rodowiskotwórcza (s. 8). W takim ujęciu do koncepcji systemu przyrodniczego miasta (rozwijanej m.in.
przez Stalę 1986) odnoszą się inne modele teoretyczne, w tym osnowy ekologicznej Przewox
niaka (2002,
2004) czy trzonu przyrodniczego miasta (Biernacki 1990). Idea ta, mogąca pełnić rolę pewnego narzędzia
operacyjnego w zarządzaniu obszarami przyrodniczymi miast, musi przejawiać się ogromną
różnorodnoS
cią form przestrzennych. Działania związane z jej realizacją zostały podjęte również
w Polsce, np. w Warszawie, Gdańsku (Mieszkowska 2005), Szczecinie (charakterystyka przykładów
znajduje się we wzmiankowanej pracy Szulczewskiej i Kaliszuk 2005).
PodkreS
lmy, że koncepcja systemu przyrodniczego miasta została ukształtowana na przełomie lat 70.
i 80. XX w., natomiast obszary zieleni organizowały przestrzeń miast już tysiące lat temu.
Historyczne przekształcenia zieleni miejskiej
Historia przemian zieleni miejskiej jest bardzo szerokim zagadnieniem. Przedstawiany artykuł
koncentruje się na charakterystycznych etapach zmian i punktach zwrotnych rozwoju zarówno struktury,
jak i funkcji układów zieleni miejskiej.
51
Bożętka B.
Zieleń zawsze współtworzy ramy kompozycyjne miasta, lecz w pewnych sytuacjach rola obszarów
zieleni jest na tyle istotna, że wyznacza kierunki organizacyjne miastu. Przykłady takie znane są już ze
starożytnoS
ci. Jednym z zadań ogrodów cesarskich nad Tybrem w Rzymie była modyfikacja kształtu
miasta (za: Siewniak, Mitkowska 1998). Szczególnym przypadkiem akcentującym nadrzędną rolę
terenów zieleni w strukturze jednostek miejskich były założenia urbanistyczno-ogrodowe. Począwszy od
wieku XVII, powstawały tzw. urbanistyczne układy sprzężone, zdominowane przez rezydencję
pałacowo-ogrodową (tamże). Zaliczyć do nich należy kompleks Wersalu, ale również przykłady polskie,
np. Łańcut, Rydzynę, Kozienice.
Opisując problem rozwoju zieleni, trzeba wziąć pod uwagę przemiany historyczne zachodzące w sztuce
kształtowania ogrodów i w przypisywanych im funkcjach, parki i ogrody stanowią bowiem podstawowe
obiekty wchodzące w skład zieleni obszarów zurbanizowanych. Ogrody związane z obiektami
rezydencjonalnymi (np. ogrody klasztorne, pałacowe, willowe) powszechnie i właS
ciwie
bezkonkurencyjnie stosowane były aż do wieku XIX. Wiek ten stał się okresem wielkiej popularnoS
ci
ogrodów publicznych, organizacji zieleni towarzyszącej ciągom komunikacyjnym, rozpowszechniania się
tendencji zakładania małych obiektów przydomowych. Tendencje te zostały utrzymane i zintensyfikowane
w wieku XX, kiedy szeroko stosowaną praktyką stało się zakładanie parków i ogrodów publicznych,
a dotychczasowe obiekty prywatne bardzo często były udostępniane szerszej publicznoS
ci. W miarę
upływu czasu wzrastała rozmaitoS
ć form obszarów zieleni, obejmując również lasy czy tereny otwarte.
Dodajmy, że koniecznoS
ć przeciwdziałania degradacji S
rodowiska przyrodniczego silnie wpłynęła na
stan i rozwój zieleni miejskiej właS
nie w wieku XX. Od terenów zieleni oczekiwano poprawy warunków
S
rodowiskowych miasta. Funkcje nakładane wówczas na systemy zieleni można kojarzyć z tzw. nowymi
zadaniami ogrodów (termin wg Siewniak, Mitkowskiej 1998). Zadania te coraz silniej akcentują role
ekologiczne i wartoS
ci przyrodnicze założeń zieleni. Funkcje S
rodowiskotwórcze, fitomelioracyjne,
ochronne stają się równie ważne, jak dekoracyjne i rekreacyjne. Aby sprostać wymogom wynikającym
z pełnienia roli ekologicznej, konieczne stały się nowatorskie rozwiązania kompozycyjne, takie jak np. park
naturalny. U podłoża jego koncepcji leżą preferencje wobec materiału rodzimego, naS
ladowanie
zbiorowisk naturalnych i zapewnienie miejsca trwałego przebywania faunie. Jedną z odmian parku
naturalnego stanowi heem park, wywodzący się z Holandii i charakteryzujący się ekstensywnoS
cią
użytkowania oraz doborem roS
lin zgodnie z lokalnymi warunkami siedliskowymi.
Aby scharakteryzować pełny ciąg przekształceń funkcjonalnych zieleni, należy powrócić do wieku XIX.
Potrzeba dysponowania przez miasto obszarami o dużych walorach przyrodniczych znana była już od
dawna, jednak rola zdrowotna tych obszarów została powszechnie dostrzeżona w wieku XIX.
W podniesieniu znaczenia roli sanitarnej oraz w kontynuacji zadań estetycznych upatrywać można x
ródeł
powstania zorganizowanych systemów zieleni. Systemy te zarysowane zostały w odmiennych układach
kompozycyjnych, do podstawowych wzorów należą: pierS
cieniowy, promienisty, kombinowany
(pierS
cieniowo-promienisty), plamowy oraz pasmowy (por. Czarnecki 1961: 9 16). JednoczeS
nie
zwróćmy uwagę, że od XIX w. założenia zieleni narażone są na skutek rozwoju przemysłu na bardzo silne
zagrożenia. W póx
niejszym czasie obszary aktywne biologicznie zyskały tak wielkie znaczenie, że
powstały koncepcje urbanistyczne i projekty miast uznające wysoką pozycję funkcji ekologicznej i dążące
do maksymalizacji powierzchni przyrodniczej oraz zwiększenia jej jakoS
ci.
Do podstawowych koncepcji należy idea miasta-ogrodu rozwinięta przez E. Howarda, zakładająca
organizację miast w postaci zwartych kręgów, najczęS
ciej związanych z jedną funkcją. Miasta-ogrody
posiadają kolisty park położony w rejonie centralnym, aleje poS
ród zabudowy mieszkaniowej oraz uprawy
rolne na zewnątrz. Poszczególne jednostki sieci osadniczej przedzielone są obszarami otwartymi (por.
Domański 2002). KoniecznoS
ć istnienia rozległych terenów zieleni przedstawiał w swoich projektach m.in.
Le Corbusier. W latach 30. XX w. narodziła się koncepcja zielonych pierS
cieni wokół miast, która obecnie
jest wdrażana w wielu miastach Europy, np. w Londynie czy Berlinie (por. Drapella-Hermansdorfer 2005).
52
Systemy zieleni miejskiej...
Po II wojnie S
wiatowej powstały liczne pomysłowe rozwiązania tzw. miast przyszłoS
ci, w których
znaczenie sfery przyrodniczej akcentowano w różny sposób. W latach 60. na przykład prowadzono studia
nad linearnym systemem ciągłym; zakładano, że utworzą go 3 pasma funkcjonalne spięte komunikacją
poprzeczną: mieszkaniowo-usługowe z nieuciążliwym przemysłem, upraw rolnych i lasów oraz trzecie 
z przemysłem uciążliwym (Wisłocka 1971, Chmielewski et al. 2004).
Ze szczególną sytuacją spotykamy się w czasach nam współczesnych, kiedy po deklaracji zawartej
w Nowej Karcie Ateńskiej (1998 r.) opracowania planistyczne muszą uwzględniać zasady
zrównoważonego rozwoju. Powstało nawet okreS
lenie:  miasta ery zrównoważonego rozwoju ; ich
konstytucyjną zasadą jest szanowanie wymogów S
rodowiska przyrodniczego. Realizacja tej zasady może
wprowadzać różnorodne warianty. Generalnie układ przyrodniczy miasta jest integrowany z siecią
powiązań regionalnych, podejmuje się działania zmierzające do ochrony elementów o wysokich walorach
przyrodniczych, zwiększa się powierzchnię biologicznie czynną, dąży się ponadto do renaturalizacji
przynajmniej wybranych elementów struktury przyrodniczej. Działania te łączone zostają nie tylko
w programach ochrony krajobrazu, ale również w programach rewitalizacji przyrodniczej.
Daleko idącą koncepcję, czy też zbiór idei urbanistycznych i S
rodowiskowych, przedstawia  ekomiasto ,
w którym podkreS
la się bardzo dużą rolę czynnika ekologicznego w kształtowaniu miasta i wprowadza
kategoryczne zadania, m.in. w zakresie organizacji transportu (powinien być w jak największym stopniu
niezmotoryzowany bądx
publiczny), recyklingu odpadów (drobiazgowy) czy ogólnego użytkowania
przestrzeni (optymalne są miasta niewielkie, jak najbardziej  zazielenione ). Specyficzny dla  miast
zrównoważonych , a zwłaszcza dla  ekomiasta wymóg zwartoS
ci zabudowy i oszczędnoS
ci przestrzeni
może jednak stanowić barierę dla rozwoju systemów zieleni. Z tego powodu koncepcja miasta-ogrodu,
zakładająca wprowadzenie rozległych, ekstensywnie użytkowanych przestrzeni zielonych, jest,
paradoksalnie, trudna do przyjęcia w nowych rozwiązaniach urbanistycznych (por. Breheny 2002).
Analiza faz ewolucyjnych systemów zieleni miejskiej pozwala stwierdzić, że układy te w toku swojego
rozwoju ulegały zasadniczym, ale jednoczeS
nie stopniowym przemianom. Zmieniły się funkcje
dominujące  od długotrwałego prymatu funkcji estetycznych po stale rosnącą rolę funkcji ekologicznych.
Zmienił się także zakres użytecznoS
ci, wiek XIX zaakcentował atrybut publicznej dostępnoS
ci obiektów
i znaczenie przestrzeni wypoczynkowej miast w silniejszy niż dotąd sposób  zakładanie miejskich
ogrodów całkowicie dostępnych publicznie stało się powszechne.
Wraz z rozwojem samych jednostek miejskich komplikuje się ich struktura przyrodnicza. Współczesne
systemy zieleni miejskiej stają się bardzo złożone, roS
nie liczba form i typów obiektów zieleni, coraz
większą rolę zyskuje otoczenie zewnętrzne. Ponadto system zieleni miejskiej zaczyna pełnić funkcję
głównego czynnika tworzącego wyższy układ, który nazwać można, wzorem polskiego piS
miennictwa,
systemem przyrodniczym miasta (ryc. 1). Co ważne, do systemu przyrodniczego miasta włączane są
obszary podmiejskie (znajdujące się w wielofunkcyjnej  strefie brzeżnej miasta ), pobliskie tereny
o dużych walorach przyrodniczych są obciążane służebną funkcją wobec oS
rodka miejskiego i traktowane
jako przyrodnicza, zdrowotna i rekreacyjna otulina miast. Syndromem obecnych czasów jest zmiana
pozycji samego miasta w regionalnym układzie powiązań ekologicznych. Badania ekologii miast wskazały
nie tylko na problemy związane z zaburzeniem układów ekologicznych, ale również na fakt, że obszary
miejskie mogą cechować się dużą różnorodnoS
cią biologiczną i znacznymi walorami przyrodniczymi.
Tereny zurbanizowane o bogatej strukturze przyrodniczej mogą pełnić rolę węzłów ekologicznych lub
skupiać korytarze ekologiczne (zdaniem Chmielewskiego (2005) stopień wysycenia systemu
przyrodniczego miasta przez struktury o charakterze węzłów lub korytarzy ekologicznych stanowi
podstawowy czynnik wpływający na potencjał ekologiczny miasta). JednoczeS
nie kompozycja obiektów
zieleni zostaje podporządkowana wymaganiom systemu, nadrzędnoS
ci funkcji przyrodniczych. Forma
ulega uproszczeniu i tendencjom do naturalizacji. Założenia nowoczesnej sztuki projektowania
podkreS
lającej wymagania sfery ekologicznej i rozwoju zrównoważonego w dużym stopniu znajdują także
53
Bożętka B.
odzwierciedlenie w sztuce komponowania przestrzeni zielonych. Preferowane są formy, materiał
i technologie rodzime, wykazuje się staranie o oszczędnoS
ć materiału i energii, wyklucza się użycie
substancji szkodliwych dla S
rodowiska (Fuad-Luke 2004).
Współczesnym przeobrażeniom systemów zieleni miejskiej towarzyszy łagodzenie presji industrialnej,
charakterystycznej dla ustępującej epoki rozwoju cywilizacyjnego.
Ryc. 1. System zieleni miejskiej  ewolucja układu i ewolucja koncepcji
I. Rozproszone tereny zieleni. II. Tereny zieleni łączone w system; system zieleni miejskiej wchodzi w skład systemu przyrodniczego
miasta. III. System zieleni miejskiej rozszerza się o obiekty strefy brzeżnej miasta, przekracza granice miasta. IV. System zieleni
miejskiej łączy się z terenami zieleni dalszego sąsiedztwa, miasto jako węzeł ekologiczny
Fig. 1. Urban green areas system  evolution of the conception and evolution of the pattern
I. Dispersed green areas. II. Green areas linked to perform a system; the system is integrated into  the urban natural system . III. The
urban green system widened with objects of an urban fringe. IV. The urban green system linked with green areas located in the
further distance; the city as an ecological junction
54
Systemy zieleni miejskiej...
Przemiany systemów zieleni miejskiej w Polsce
Główne fazy rozwoju nakreS
lone w poprzednim rozdziale odnoszą się również do terytorium Polski,
jednakże w oczywistym zakresie czasowym  dolny pułap ogranicza póx
ne S
redniowiecze. Co istotne, na
terytorium naszego kraju powstawały nie tylko obiekty czerpiące ze wzorów upowszechniających się
w Europie, ale wypracowano również własne odmiany stylistyczne ogrodów (por. Bogdanowski 2000). Dla
analizy współczesnego stanu zasobów zieleni miejskiej zasadnicze znaczenie ma okres następujący po
1945 r.
Lata powojenne, związane ze zmianą ustroju i granic państwa, przyniosły olbrzymie zmiany także
w zakresie kształtowania polityki planistycznej, zarządzania miastami i musiały wywrzeć silny wpływ na
kształtowanie sfery przyrodniczej. Generalnie zaznaczył się wówczas brak kontynuacji osiągnięć sztuki
ogrodowej, chaotyczne  zazielenianie miast i bezkrytyczne traktowanie parametrów iloS
ciowych
opisujących zieleń jako nadrzęrne w stosunku do jej jakoS
ci. W tle tych procesów obecne były
dramatyczne problemy ekologiczne, jak stwierdza Kassenberg (1986) w skali kraju osiągnięta została
ekologiczna bariera odpornoS
ci S
rodowiska. Degradacji S
rodowiska przyrodniczego towarzyszył
całoS
ciowy kryzys przestrzeni, w tym przestrzeni publicznej. JednoczeS
nie, co może stanowić paradoks
w kontekS
cie specyfiki planowania przestrzennego, istniejącego braku zrozumienia dla problemów
ekologicznych, a także historii sztuki ogrodowej, w okresie powojennym wyrax
nie przedkładano  wartoS
ci
przyrodnicze (jakkolwiek nazywane) nad estetycznymi.
W okresie po 1989 r.  w czasie transformacji polityczno-gospodarczej kraju  względy ekologiczne
zaczęły odgrywać coraz większą rolę, a koncepcja rozwoju zrównoważonego wymusiła troskę o sferę
przyrodniczą. Ponadto w ostatnich latach wiele samorządów lokalnych dostrzegło w zieleni miejskiej atut
podnoszący atrakcyjnoS
ć miasta i ważący na skłonnoS
ciach inwestycyjnych zainteresowanych
podmiotów. Obie przesłanki rozszerzone o wzrost znaczenia terenów wypoczynkowych
i zapotrzebowania na nie zdecydowały o podniesieniu rangi zieleni do podstawowych zasobów
materialnych miasta. Dorobek tego okresu nie może być jednak oceniony jednoznacznie, a jego ocena
w dużej mierze należy do przyszłoS
ci; do negatywnych przejawów gospodarowania obszarami zieleni
należą nowe formy degradacji (przedstawione w następnych rozdziałach).
Pytania: jak wielkie są zasoby zieleni, czym się charakteryzują, jak się rozwijają, stanowią tło prac
badawczych podejmowanych m.in. przez geografów, planistów, architektów. Wspomnijmy jedynie, że
studium nad terenami zieleni miejskiej Poznania przedstawiła Mierzejewska (2001), zmianami obiektów
historycznych Lublina zajęła się Przesmycka (2005), rewitalizacją przyrodniczą Łodzi  Ratajczyk
i Drzazga (2005).
Biorąc pod uwagę opracowania Czarneckiego (1961) Siewniak i Mitkowskiej (1998), Bogdanowskiego
(2000) oraz ustalenia własne, w sekwencji przemian systemów zieleni miejskiej w Polsce w znacznym
uproszczeniu wyróżnić można następujące etapy, którym z kolei przyporządkować można pewne cechy
charakterystyczne:
I. Okres do końca XVIII w.
 przewaga zieleni komponowanej w formie parków i ogrodów o ograniczonej dostępnoS
ci, zazwy-
czaj istniejących niezależnie od siebie,
 pojawienie się rozległych założeń urbanistyczno-ogrodowych (gł. wiek XVIII).
II. Okres od XIX w.
 popularyzacja parków i ogrodów dostępnych publicznie,
 coraz większa różnorodnoS
ć form zieleni,
 wzrost znaczenia terenów podmiejskich (znaczny wpływ ruchu turystycznego),
 łączenie terenów zieleni w zorganizowane systemy, np. pierS
cieniowo-promienisty Poznania.
55
Bożętka B.
III. XX w.
 organizacja układów zieleni miejskiej,
 wzrastające znaczenie funkcji ekologicznych, fitosanitarnych, nowe zadania ogrodów,
 silna degradacja terenów zieleni,
 układy zieleni wykraczają poza granice miast,
 odmiennoS
ć tendencji w 2 okresach:
a. lata 1945 1989
 bezplanowe, masowe  zazielenianie miast ,
 małe znaczenie czynnika ekologicznego w rozwoju jednostek miejskich,
 słaby rozwój sztuki ogrodowej, liczne błędy w zakresie architektury krajobrazu,
b. lata 1989 2008
 wzrost znaczenia funkcji ekologicznej i ochrony S
rodowiska w rozwoju kraju,
 pojawienie się koncepcji zrównoważonego rozwoju miast, wzrost znaczenia zieleni miej-
skiej,
 nowe formy degradacji o dużej skali: nieprawidłowe zabiegi pielęgnacyjne, usuwanie drzew
i krzewów związanych z modernizacją dróg, zmiany funkcji terenów zieleni,
 wypracowanie koncepcji wyższych hierarchicznie jednostek przestrzennych i włączanie sys-
temów zieleni miejskiej do systemów przyrodniczych miast,
 adaptacja rozwiązań użytkowych z krajów Europy Zachodniej.
W porównaniu do faz przekształceń zieleni miejskiej na S
wiecie zauważalne jest pewne przesunięcie
czasowe  kolejne okresy rozpoczynają się u nas póx
niej, w szczególnym stopniu dotyczy to okresu
ostatniego (III a), który nastąpił w Polsce wiele lat póx
niej aniżeli w Europie Zachodniej. Historia przemian
jest w Polsce znacznie bardziej skomplikowana m.in. ze względu na charakter okresu wojennego
i powojennego.
Liczne błędy w sztuce kształtowania przestrzeni przyrodniczej miast oraz długoletnia negacja
znaczenia i wymogów S
rodowiska przyrodniczego następujące w latach po II wojnie S
wiatowej
doprowadziły do znacznych zmian w zakresie funkcjonowania terenów zieleni, przyczyniły się także do
nasilenia degradacji zieleni miejskiej.
Degradacja terenów zieleni
Obiekty formujące systemy zieleni miejskiej, podobnie jak i same systemy, podlegają oddziaływaniu
wielu czynników, które mogą doprowadzić do ich degradacji. Przede wszystkim negatywne zmiany
towarzyszą upływowi czasu, z tego powodu na dewastację, często o charakterze nieodwracalnym, silnie
narażone są obiekty historyczne.
Zagrożenia dla terenów zieleni wynikają zarówno z oddziaływania czynników naturalnych, jak
i antropogenicznych. Czynniki naturalne wiążą się przede wszystkim z: 1. pogorszeniem a) właS
ciwoS
ci
podłoża, b) warunków klimatycznych, w tym z występowaniem zjawisk o charakterze katastrofalnym 
bardzo silnych wiatrów, nagłego nadmiaru wilgoci oraz 2. gradacją niebezpiecznych owadów lub
organizmów chorobotwórczych. Czynniki antropogeniczne, stanowiące bardzo złożoną grupę form,
przybierają charakter oddziaływań bezpoS
rednich i poS
rednich.
Oddziaływania bezpoS
rednie polegają na niszczeniu poszczególnych składników zieleni poprzez
czynnoS
ci osób użytkujących, takie jak wycinanie, wyrywanie roS
lin, obrywanie gałęzi, zbyt intensywne
wykorzystywanie rekreacyjne. Do tej grupy należy zaliczyć jednak także działania o charakterze
skoordynowanym i przeprowadzane zgodnie z ustaleniami przepisów prawnych. Przeznaczanie terenów
56
Systemy zieleni miejskiej...
zieleni pod inne funkcje planistyczne, np. pod zabudowę mieszkaniową lub pod obszary komunikacyjne,
należy obecnie w Polsce do najważniejszych zagrożeń dla systemów zieleni miejskiej.
Oddziaływania poS
rednie tworzą silnie rozbudowaną sieć zależnoS
ci. Po pierwsze, wynikają
z degradacji S
rodowiska naturalnego i jego poszczególnych sfer, której efektem jest m.in. zmiana
stosunków siedliskowych. Po drugie, odnoszą się do sfery społeczno-kulturowej, ponieważ są
konsekwencją braku fachowej opieki nad zielenią, ignorancji wobec wartoS
ci zieleni i ogrodów; warto
zauważyć, że przyczynę tej kategorii negatywnych procesów stanowią nie tylko niedostatki finansowe, ale
również panująca w drugiej połowie XX w. ideologia w zakresie dbałoS
ci o niektóre obiekty dziedzictwa
kultury.
Problem negatywnych zjawisk zachodzących podczas formowania zieleni w okresie powojennym
opisuje Bogdanowski (2000). Wskazuje na ujemne strony  utylitaryzmu uwzględniającego przede
wszystkim techniczno-normatywny stosunek do kształtowania zieleni. Wady te polegają na pominięciu
walorów kompozycyjnych, a skupieniu się na przydatnoS
ci użytkowej obszarów zieleni. W efekcie bardzo
często zaburzeniu ulegały walory estetyczne krajobrazu. Błędy dotyczą m.in. monotonnych nasadzeń
wzdłuż dróg, bezplanowego zadrzewiania nieużytków i niepoprawnego uzupełniania już istniejących
obszarów komponowanej zieleni (tamże).
O degradacji systemu zieleni miejskiej w kraju mówią również zaniedbania w zakresie wprowadzania
nowych założeń komponowanych  parków i ogrodów dostępnych publicznie. Należy zauważyć, że
rzadko zakładane są nowe parki lub ogrody, zazwyczaj trzon struktury zieleni miejskiej stanowią nadal
układy historyczne lub lasy znajdujące się w strefie ochronnej miasta bądx
zakładów przemysłowych.
Problem negatywnych przekształceń dotyczy oczywiS
cie także elementów starszych. Założenia
historyczne wymagają najczęS
ciej znacznie lepszej aniżeli dotychczas pielęgnacji. Obiekty mniejsze, tj.
zieleńce, skwery, jak również niektóre ciągi uliczne są zazwyczaj objęte większymi nakładami pracy
i S
rodków, aczkolwiek narażone są równoczeS
nie na niewłaS
ciwie przeprowadzane zabiegi pielęgnacyjne
i szkody związane z utrzymaniem dróg (problem ubytku drzew i krzewów dotyczy najczęS
ciej pasm wzdłuż
linii transportowych). Co więcej, poważnej przebudowy wymaga dawna zieleń osiedlowa, natomiast nowe
tereny mieszkaniowe bardzo rzadko mają większe obszary zieleni ujęte chociażby w niewyrax
ną ramę
kompozycyjną. Można sugerować, że problemy dotyczące stanu zieleni miejskiej są jeszcze jednym
przejawem chaosu gospodarki przestrzennej w Polsce. Nadzieję budzi fakt, że działania na rzecz poprawy
jakoS
ci zieleni miejskiej w ostatnich kilku latach stały się bardziej intensywne, a niektóre miasta, jak np.
Bydgoszcz, mają długookresowe strategie rozwoju zieleni, obejmujące projekty rewitalizacji dawnych
i wprowadzania nowych założeń zieleni (Strategia rozwoju 2007).
Zmiany zasobów zieleni miejskiej w wybranych miastach Polski od roku 1990
Jednym z ważnych przejawów degradacji zieleni miejskiej jest dramatyczny ubytek roS
linnoS
ci
drzewiastej i krzewiastej wchodzącej w skład dawnych założeń zieleni. Jak podkreS
lono w podrozdziale
poprzednim, jest to najczęS
ciej skutek prowadzenia nie zawsze uzasadnionych działań w zakresie
modernizacji dróg i porządkowania terenu, a także podejmowania nieprawidłowych czynnoS
ci
pielęgnacyjnych. Zakres strat jest niemożliwy do precyzyjnego okreS
lenia. Pomocą służą dane opisujące
iloS
ć wydanych decyzji zezwalających na usunięcie drzew i krzewów, należy jednak przypuszczać, że
roS
liny, które wycięto czy zniszczono w inny sposób, bez pozwolenia i bez rejestracji, stanowią bardzo
dużą liczbę.
Warto zatrzymać się w tym miejscu nad problematyką kompensacji przyrodniczej. Ubytki powinny być
kompensowane nasadzeniami, a niektóre drzewa i krzewy przeznaczone do usunięcia mogą zostać
57
Bożętka B.
obwarowane nakazem przesadzenia w bardziej odpowiednie miejsce. Zgodnie z wymogami
ekologicznymi i użytkowymi, nowe nasadzenia powinny preferować gatunki rodzime, dostosowane do
warunków lokalnych. Jak dowodzi praktyka oraz publikacje specjalistyczne i popularne, zasady te nie
najczęS
ciej są przestrzegane.
Interesującą kwestię badawczą stanowi pytanie o charakter zmian w obrębie zieleni miejskiej w Polsce.
Zagadnieniu temu były poS
więcone m.in. badania autorki dotyczące przemian zachodzących
w systemach zieleni dużych miast Polski (powyżej 200 000 mieszkańców) po roku 1990. Analiza
zamieszczona w tej częS
ci artykułu, obejmująca m.in. ważną kwestię współczesnych ubytków i nasadzeń
drzew i krzewów, może służyć dalszemu rozpoznaniu problemu degradacji oraz zmian systemów zieleni.
Dane na temat zmian w strukturze przestrzennej terenów zieleni oraz bilansu zieleni uzyskano od
odpowiednich służb samorządu miejscowego, najczęS
ciej były to wydziały ochrony S
rodowiska bądx

zarządy zieleni miejskiej. Otrzymane dane nie są jednorodne i całkowicie porównywalne, co wynika m.in.
ze sposobu rejestracji i przyjętej w danym mieS
cie polityki kształtowania terenów zieleni. Rezultaty
zawarte w tej pracy obejmują jedynie wybrane miasta, dla których w ciągu ostatnich miesięcy udało się
zebrać całoS
ć potrzebnych informacji, a mianowicie: Bydgoszcz, Łódx
, Katowice, Kielce, Kraków, Poznań
i Wrocław.
IloS
ci wydanych decyzji administracyjnych zezwalających na usunięcie drzew umożliwiają okreS
lenie
liczby ubytków. Liczby te wskazują na bardzo dużą iloS
ć drzew przeznaczonych do usunięcia (tab. 1).
Największe ubytki roS
linnoS
ci drzewiastej notował Kraków, gdzie w okresie od 2001 do 2007 r. zezwolono
na usunięcie ponad 67 000 drzew, w Katowicach wartoS
ć ta osiągnęła 56 000. Na mniejsze iloS
ci
zezwolono w Łodzi (ponad 39 000) i Wrocławiu (ok. 36 700 drzew). Według posiadanych informacji,
najmniej egzemplarzy ubyło w Kielcach (niecałe 16 000).
Informacje mówią także o iloS
ci nowych nasadzeń (tab. 2), przedstawione dane liczbowe wskazują na
bardzo duże przybytki w zakresie roS
linnoS
ci drzewiastej. Najwięcej drzew posadzono w Kielcach  ponad
149 000 (lata 2001 2007), Wydział Kształtowania R
rodowiska Urzędu Miasta Katowice szacuje liczbę
nasadzeń na około 15 000 rocznie, czyli około 120 000 w ciągu 8 lat. W latach 2004 2007 Kraków
wzbogacił się o ponad 25 000 drzew, w Bydgoszczy od 2003 r. posadzono około 2000 drzew.
Zestawienie iloS
ci usuniętych egzemplarzy z iloS
cią nowych nasadzeń może stać się pomocne
w okreS
leniu stopnia kompensacji. OczywiS
cie naprawa negatywnych skutków powinna wiązać się nie
tylko z realizacją odpowiedniej iloS
ci nasadzeń, ale i z jak najlepszym wskazaniem nowego miejsca oraz
Tabela 1. Liczba wyciętych drzew w badanych miastach w latach 2000 2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak danych)
Table 1. The amount of removed trees in examined towns in the period of 2000 2007 (according to administrative
permits; b.d.: no data)
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Bydgoszcz b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.
Katowice 7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000 7000
(wartoS
ć przybliżona)
Kielce 1809 1791 1920 1556 1265 1982 2728 2827
Kraków b.d. 6784 8489 10123 8661 7983 11564 13455
Łódx
176 1895 234 226 8001 13915 436 14147
Poznań 887 1020 937 641 1103 1610 2232 2715
Wrocław b.d 2239 4652 4094 5286 5121 6019 9291
58
Systemy zieleni miejskiej...
Tabela 2. Liczba nowych nasadzeń drzew w badanych miastach w latach 2000 2007 (wg wydanych decyzji; b.d.: brak
danych)
Table 2. The amount of planted trees in examined towns in the period of 2000 2007 (according to administrative
permits; b.d.: no data)
Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Bydgoszcz b.d. b.d. b.d. 400 400 400 400 400
(wartoS
ć przybliżona)
Katowice 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000
(wartoS
ć przybliżona)
Kielce b.d. 39319 23810 31763 10551 17296 7990 18533
Kraków b.d. b.d. b.d. b.d. 3210 5591 7265 9619
Łódx
503 206 182 340 415 160 427 246
Poznań 1415 480 792 599 573 5608 787 544
Wrocław 4500 1100 1228 1152 1513 1350 2614 2910
charakterem nasadzeń. Stąd też dokonana analiza nie może w pełni zobrazować problemu, może jednak
przybliżyć skalę zjawiska.
Porównując iloS
ci okreS
lające ubytki z iloS
cią nowych nasadzeń, zauważa się istotne różnice (tab. 3).
W niektórych miastach występuje znaczna przewaga nasadzeń, np. w Katowicach posadzono blisko
dwukrotnie więcej drzew aniżeli zezwolono usunąć. Jeszcze bardziej pozytywnie sytuacja przedstawia się
w Kielcach, gdzie zezwolono na wycięcie około 16 000 drzew, natomiast w ciągu 7 lat wprowadzono
prawie 150 000 nowych roS
lin.
Odmienny proces obserwowany jest w Łodzi i Krakowie. W obu oS
rodkach liczba ubytków znacznie
przewyższa nasadzenia. W latach 2004 2007 w Krakowie wydano decyzje, które nakazywały posadzenie
ponad 25 000 drzew, podczas gdy w analogicznym czasie zezwolono na wycięcie 41 663 egzemplarzy.
Różnice tego rodzaju jeszcze silniej zaznaczają się w Łodzi, w której w całym badanym okresie
(2000 2007) notuje się stratę rzędu 36 500 drzew.
Tabela 3. Liczba drzew przeznaczonych do usunięcia oraz nasadzeń w wybranych miastach od r. 2000 do 2007(b.d.:
brak danych)
Table 3. The amount of trees removed and planted in examined towns in the years of 2000 2007 (b.d.: no data)
Drzewa usunięte Nasadzenia drzew
miasto iloS
ć (sztuki) lata miasto iloS
ć (sztuki) lata
Bydgoszcz b.d. 2000 2007 Bydgoszcz 2000 2003 2007
Katowice 56000 2000 2007 Katowice 120000 2000 2007
Kielce 15878 2000 2007 Kielce 149262 2001 2007
Kraków 67059 2001 2007 Kraków 25684 2004 2007
Łódx
39030 2000 2007 Łódx
2479 2000 2007
Poznań 11145 2000 2007 Poznań 10798 2000 2007
Wrocław 36702 2001 2007 Wrocław 16367 2000 2007
59
Bożętka B.
Próbując przyjrzeć się łącznemu bilansowi zadrzewiania, zauważa się przewagę nasadzeń (310 570
nowych drzew) nad ubytkami (239 669, wyłączając Bydgoszcz). Jednakże iloS
ci ubytków są bardzo duże,
ponadto proces kształtowania zieleni przebiega niejednakowo w badanych jednostkach. Dodać należy, że
stosownie do posiadanych informacji, w pięciu miastach spoS
ród tu prezentowanych urządzono po 1990 r.
nowe parki: w Kielcach, Łodzi, Bydgoszczy, Poznaniu i Wrocławiu (Materiały o stanie zieleni& 2008).
Największą iloS
cią nowych parków dysponuje Poznań (kilkanaS
cie), większoS
ć z nich stanowią parki
osiedlowe.
Zauważalny wzrost iloS
ci drzew niekoniecznie przekłada się na wartoS
ć założeń zieleni, a tym bardziej
na jakoS
ć i sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego wybranej jednostki. Niemniej można przyjąć
go pozytywnie. Na stałe zwiększanie się powierzchni biologicznie czynnych w polskich miastach wskazują
również dane zamieszczone w roczniku statystycznym ochrony S
rodowiska (Ochrona R
rodowiska 2004).
W roku 2003 posiadaliS
my 1629 parków spacerowo-wypoczynkowych, w porównaniu do 1995 r., w którym
zarejestrowano 1496 parków, nastąpił więc wzrost o 133 obiekty. Liczba zieleńców miejskich zwiększyła
się o ponad 1400 obiektów (r. 1995: 9315, r. 2003: 10 743), wzrost powierzchniowy i iloS
ciowy cechuje
ponadto zieleń uliczną (z 7262 ha do 10 090,80 ha) oraz tereny zieleni osiedlowej (z 20 627 ha do
23 260,30 ha).
Prezentowane dane umożliwiają wysunięcie wniosku o relatywnym przyroS
cie zasobów zieleni
miejskiej w analizowanych miastach, ale jednoczeS
nie o małym udziale nowych założeń ogrodowych.
Oficjalne informacje powinny być jednak przyjmowane z zastrzeżeniem, są o wiele bardziej wiarygodne
odnoS
nie do nasadzeń aniżeli ubytków roS
linnoS
ci. Warto zaznaczyć, że dane liczbowe nie mogą w pełni
ukazać stanu zieleni, a tym bardziej jej wartoS
ci, jednakże podkreS
lają, że duże miasta Polski cechuje
znaczne zróżnicowanie w zakresie działań związanych z kształtowaniem zasobów przyrodniczych.
Uwagi końcowe
Kształtowanie zieleni miejskiej zyskało w czasach nam współczesnych rangę bardzo ważnego działania
w dziedzinie gospodarowania przestrzenią i krajobrazem miasta. Duże znaczenie tych działań wynika
z trzech S
ciS
le ze sobą splecionych czynników: koniecznoS
ci poprawy stanu S
rodowiska naturalnego,
nacisku społecznego na wysoką jakoS
ć przestrzeni zamieszkania i wypoczynku oraz wskazań koncepcji
rozwoju zrównoważonego, która kształtuje politykę rozwoju wielu państw, w tym Polski.
Wzrastające oczekiwania wobec stanu szeroko pojętego S
rodowiska życia człowieka nie są łatwe
w realizacji. Sytuacja jest tym bardziej trudna w przypadku krajów takich, jak Polska, które w okresie
powojennym funkcjonowały w warunkach ustroju niesprzyjającego wypracowaniu właS
ciwych postaw
wobec przestrzeni publicznej. Okres ten zaważył na obecnym stanie zieleni miejskiej i chociaż pod
wieloma względami wzbudza to negatywną ocenę, właS
nie wtedy systemy zieleni miejskiej otrzymały
doS
ć trwałą formę. Forma ta zawiera w wielu przypadkach znacznie zniekształconą i narażoną na liczne
zagrożenia, ale jednoczeS
nie obejmującą znaczne powierzchnie substancję przyrodniczą (co ukazuje
dużą skalę działań planistycznych w zakresie terenów zieleni). W połączeniu z negatywnymi zjawiskami
towarzyszącymi zagospodarowaniu przestrzeni zachodzącymi po 1989 r. wyrażającymi się dalszym
chaosem przestrzennym i nadrzędnoS
cią celów inwestycji gospodarczych nad wymogami ekologicznymi,
problem degradacji, a nawet destrukcji osnowy przyrodniczej wielu miast jest bardzo aktualny.
Przeciwwagi wobec procesów degradacji należy szukać przede wszystkim w atrakcyjnoS
ci zieleni dla
mieszkańców oraz w ustabilizowanej również w wymiarze formalno-prawnym wysokiej pozycji składników
przyrodniczych S
rodowiska.
60
Systemy zieleni miejskiej...
ZmiennoS
ć systemów zieleni miejskiej ma charakter ewolucyjny, nowe koncepcje naukowe
i artystyczne nakładają się na już istniejące w pewnym kształcie struktury przyrodnicze. Gwałtowne
reorganizacje całych systemów zieleni należą do rzadkoS
ci, znacznie częS
ciej przeprowadza się
gruntowne zmiany struktury i funkcji pewnych fragmentów systemu. Warto podkreS
lić, że kierunek
zachodzących zmian nawet niewielkich fragmentów może stać się wiążący dla całoS
ci układu
przyrodniczego miast i obszarów przyległych. W systemie tak silnie kontrolowanym przez człowieka nie
powinien być niewiadomy. Wzmocnienie funkcji przyrodniczych w dużym stopniu zależne jest od
przyjętych koncepcji w planowaniu przestrzennym zarówno na poziomie lokalnego modelu rozwoju, jak
i idei ogólnej. Odpowiedniego przykładu dostarcza system planowania przestrzennego Holandii  zasada
 red pays for green [czerwone (w sensie planistycznym  obszary zabudowane) płaci za zielone (obszary
zieleni)] ukazuje zasadnoS
ć dopuszczania funkcji mieszkaniowej w celu wzmocnienia systemu
ekologicznego w specyficznym, zurbanizowanym krajobrazie Niderlandów.
Można przypuszczać, że rola powiązań ekologicznych zostanie silniej podkreS
lona w polskim systemie
planowania przestrzennego i następnie uwzględniona w konkretnych działaniach. Charakterystycznymi
cechami obecnej fazy przekształceń systemów zieleni miejskiej stały się koniecznoS
ć zapobiegania jego
dalszej degradacji oraz adaptacja rozwiązań architektonicznych istniejących w innych krajach
europejskich. Obu tendencjom towarzyszy dążenie do integracji systemów zieleni miejskiej w wyższe
organizacyjnie układy  tzw. układy systemów przyrodniczych miast. Położenie w centrum zainteresowań
funkcji ekologicznej powoduje, że konieczne staje się wzmocnienie roli ekologicznej istniejących struktur.
Można to osiągnąć poprzez poprawienie struktury wewnętrznej oraz odpowiednie wpisanie układu
przyrodniczego miasta w ogólną sieć powiązań ekologicznych. PodkreS
lmy, że odpowiednie powiązanie
systemu przyrodniczego miasta z dalszym i bliższym otoczeniem stanowi jeden z warunków stabilnoS
ci
systemu. Rozszerzenie systemu zieleni miasta o tereny podmiejskie rodzi natomiast liczne problemy
związane z zapewnieniem właS
ciwego funkcjonowania  otoczki miasta . Strefa brzeżna miasta, zwana
 ostatnią granicą planowania (Gallent et al. 2004), która stanowi obszar zetknięcia się hermetycznego
układu miejskiego z otoczeniem, obszar transformacji i silnej aktywizacji gospodarczej, jest jednoczeS
nie
silnie konfliktogenna.
Kształtowanie systemów zieleni miejskiej w Polsce w czasach nam współczesnych wiąże się
z koniecznoS
cią podjęcia wielu wyzwań. Do najważniejszych należą: dbałoS
ć o prawidłowy sposób
przeprowadzania zabiegów pielęgnacyjnych, równoważenie ubytków nasadzeniami, a także zakładanie
nowych obiektów zieleni i nadawanie im wysokiej wartoS
ci estetycznej przy jednoczesnym podejmowaniu
działań mających na celu restaurację obiektów historycznych. Znaczącymi osiągnięciami w tej dziedzinie
staną się wypracowanie ogólnej idei kształtowania zieleni miejskiej, rozwój systemów lokalnych, które
uwzględniałyby element regionalizmu i specyfikę miejsca, a także umiejętne połączenie wartoS
ci
estetycznych z ekologicznymi. Warunkiem właS
ciwego kształtowania zieleni miejskiej jest spojrzenie na
zieleń z punktu widzenia całoS
ci systemu przyrodniczego miasta oraz szerszego, ponadlokalnego układu
powiązań ekologicznych, perspektywa ta odnosi się do poziomu krajobrazu.
Literatura
Bartkowski T. 1981. Transurbacje miast Wielkopolski i niektóre zagadnienia przestrzenno-planistyczne
ich rozwoju oraz zastosowanie do nich niektórych metod fizjografii urbanistycznej. Geografia 22.
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A Mickiewicza, Poznań.
Bartkowski T. 1986. Zarys geografii fizycznej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
61
Bożętka B.
Biernacki Z. 1990. Koncepcja kształtowania trzonu przyrodniczego oraz osłony ekologicznej miasta
w modyfikowanych planach zagospodarowania przestrzennego. W: Problemy ochrony i
kształtowania S
rodowiska przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych. Cz. II. Wydawnictwo
SGGW-AR, Warszawa, s. 192 201.
Bogdanowski J. 2000. Polskie ogrody ozdobne. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Breheny M. 2002. Centrists, Decentrists and Compromisers: Views on the Future of Urban Forms. W: M.
Jenks, E. Burton, K. Williams (red.), The Compact City  A Sustainable Urban Form? SPON Press,
s. 13 35.
Chmielewski T.J. 2005. Zasady planowania przyrodniczej rewitalizacji miast i zarządzania jej realizacją.
Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 60 67.
Chmielewski T.J., Brankiewicz I., Granatowska A., Kranz A., Szczypior K. 2004. Ewolucja koncepcji
miasta przyjaznego człowiekowi i przyrodzie, Zeszyty Naukowe Komitetu  Człowiek i R
rodowisko
PAN, 36, s. 71 90.
Czarnecki W. 1961. Planowanie miast i osiedli. T. III: Tereny zielone. Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa Poznań.
Domański R. 2002. Gospodarka przestrzenna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Drapella-Hermansdorfer A. 2005. Zielone osie i zielone pierS
cienie Berlina. Teka Komisji Architektury,
Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 76 82.
Fuad-Luke A. 2004. The eco-design handbook. Thames & Hudson, London.
Gallent N., Shoard M., Anderson J., Oades R., Tudor C. 2004. England s urban fringes: multifunctionality
and planning. Local Environment 9, 3 (June), s. 217 233.
Giedych R. 2003. Problemy z identyfikacją systemu terenów rekreacyjnych miast na przykładzie terenów
zieleni Warszawy. Problemy Ekologii Krajobrazu XI, s. 277 283.
Giedych R. 2005. Zarys prawnych przemian konkretyzacji pojęcia  tereny zieleni w II połowie XX wieku w
Polsce. W: R. Giedych, M. Szumański (red.), Tereny zieleni jako przedmiot planowania
miejscowego (wybór tekstów). Wyd. SGGW, Warszawa, s. 64 72.
Hejmanowski S. 1989. Zieleń a ochrona S
rodowiska człowieka. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,
Warszawa.
Kassenberg A. 1986. Problematyka przyrodnicza w planowaniu przestrzennym. Tezy metodologiczne,
Studia KPZK PAN XCI, s. 75 91.
Łukasiewicz A. 1989. Drzewa w S
rodowisku miejsko-przemysłowym. W: Życie drzew w S
rodowisku
skażonym. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Poznań.
Materiały o stanie zieleni miejskiej dla miast: Krakowa, Poznania, Łodzi, Wrocławia, Kielc, Bydgoszczy,
Katowic. 2008. Urzędy Miast, zbiory Katedry Geografii Fizycznej i Kształtowania R
rodowiska
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Mierzejewska L. 2001. Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. Prace Komisji
Geograficzno-Geologicznej PTPN 29, Poznań.
Mieszkowska K. 2005. Ogólnomiejski System Terenów Aktywnych Biologicznie (OSTAB) w Gdańsku jako
jeden ze sposobów rewitalizacji przyrodniczej miasta. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i
Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 111 118.
Ochrona R
rodowiska  rocznik statystyczny. 2004. GUS, Warszawa.
Przesmycka N. 2005. Przeobrażenia historycznych terenów zielonych Lublina do 1939 roku. Teka Komisji
Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I, s. 157 168.
Przewox
niak M. 2002. Kształtowanie S
rodowiska przyrodniczego miast, przykłady z regionu gdańskiego.
Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Wydział Architektury, Gdańsk.
Przewox
niak M. 2004. Płaty i korytarze ekologiczne w strukturze miasta  teoria i praktyka. Problemy
Ekologii Krajobrazu XIV, s. 52 53.
62
Systemy zieleni miejskiej...
Ratajczyk N., Drzazga D. 2005. Rewitalizacja przyrodnicza a procesy zarządzania rozwojem miasta na
przykładzie Łodzi. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN Lublin, I,
s. 135 148.
Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007. GUS, Warszawa.
Siewniak M., Mitkowska A. 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej. Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.
Stala Z. 1986. Przyrodniczy model struktury przestrzennej miasta. Człowiek i R
rodowisko 10, 4.
Strategia rozwoju terenów zieleni Bydgoszczy. 2007. Urząd Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz.
Szponar A. 2003. Fizjografia urbanistyczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Szulczewska B., Kaliszuk E. 2005. Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza, ewolucja
i znaczenie praktyczne. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, PAN
Lublin, I, s. 7 24.
Szumański M., Niemirski A. 2005. Projekt klasyfikacji obiektów terenów zieleni. W: R. Giedych, M.
Szumański (red.), Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów). Wyd.
SGGW, Warszawa.
Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (Dz.U z 2004 r. nr 92, poz. 880 z póx
n. zmianami).
Wisłocka I. 1971. Dom i miasto jutra. Wydawnictwo Arkady, Warszawa.
Zielonko A. 1967. Zagadnienia terenów zieleni w krajobrazie zurbanizowanym. Ogrodnictwo 10,
s. 309 312, 11, s. 344 348.
Zielonko A., Siewniak M. 1973. Rola zieleni w oczyszczaniu powietrza w miastach. Ogrodnictwo 1, s. 22 24.
63