A. Wyrobisz, Średniowieczne cegielnie w większych ośrodkach miejskich w Polsce,
Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu, tom 1, 1961, s. 55-82.
Wiek XIII  XV to okres intensywnego ruchu budowlanego. Budowle murowane współwystępowały, z przeważającymi w pierwszym etapie,
budowlami drewnianymi. Upowszechnienie cegły miało miejsce w 2 poł. XIII w. Cel artykułu: próba odpowiedzi na pytanie o sposoby produkcji cegły,
organizację cegielni( przynależność, kto był w niej zatrudniony, dochody) oraz powody, dla których cegła wyparła na ziemiach polskich kamienny
surowiec.
Dla XIII- XV w. znane są z
ródła pisane traktujące o cegielniach w sposób bardzo ograniczony i najczęściej w formie lakonicznej wzmianki.
Brak jest polskich z
ródeł ikonograficznych. Informacji mogą zatem dostarczyć oryginalne cegły pochodzące z XIII, XIV i XV wieku, bardzo dobrze
zachowane w licznych budowlach gotyckich w Polsce. Nie posiadamy żadnego omówienia początków cegielni w Polsce, a także ich rozwoju.
Powstanie i rozwój cegielni w XIII- XV w. wiąże się z ogólnym rozwojem budownictwa w tym okresie, szczególnie za czasów Kazimierza
Wielkiego. Autor ogranicza się do nakreślenia historii cegielni na terenach, na których ruch budowlany wykazywał pewną aktywność. Są to zatem:
Małopolska, Wielkopolska i Kujawy oraz Ruś Halicka. Z większych ośrodków miejskich pod uwagę wzięte zostały: Kraków z Kazimierzem, Sandomierz,
Lwów, Poznań. Wyłączone zostały: Pomorze, Prusy Krzyżackie oraz Śląsk i Mazowsze ( ze względu na inna sytuację polityczną i gospodarczą).
Cegła w Polsce
Na schyłek XIII w. przypada masowa produkcja i użycie cegły w całej Polsce. Wyparła ona budownictwo kamienne. Powody tego zjawiska
można upatrywać w środowisku geograficznym. Polska jest krajem słabo uposażonym w złoża kamienia budowlanego, a tam gdzie złoża te występują są
one niewielkie i niezbyt dobrej jakości. Występują z kolei pokłady gliny i iłów nadające się do wyrobu cegły. Wyróżnia się również 2 inne powody:
1) ustrój feudalny. Kamieniołomy były własnością feudałów stąd rozwijające się w XIII i XIV w. miasta wolały szukać materiałów do budowy
gdzie indziej (ale niektóre miasta miały swoje kamieniołomy, a mimo to wznosiły budynki ceglane)
2) wpływy z zewnątrz gł. z Włoch ( Lombardia ). Szczególnie widoczne na Śląsku i w Małopolsce.
Inny powód to czysto ekonomiczny. Produkcja cegły była tańsza i prostsza od obróbki kamienia. Było to o tyle korzystne, iż w czasie o którym
mowa w Polsce wznoszone były budynki o rozmaitym przeznaczeniu tj. zamki, kamienice mieszczańskie, ratusze, sukiennice, klasztory itp. Masowa
produkcja cegły umożliwiła szybszą realizację architektonicznego projektu. Mimo to, uważa się, że pierwsze cegły przyjęto sceptycznie. Co więcej
obrabiano ja w sposób podobny do kamieniarki. Z. Świechowski analizując zabytki romańskie i wczesnogotyckie doszedł do wniosku, że pierwsze cegły
miały w zamierzeniu naśladować kamień ( ich powierzchnia była w ten sposób obrobiona). Dopiero z upływem czasu uzyskała pozycję wysoko
wartościowego surowca budowlanego. W rozpowszechnieniu cegły w Polsce udział wzięli dominikanie. Najstarszymi zabytkami ceglanymi są właśnie
kościoły i klasztory dominikańskie ( Sandomierz, Kraków, Poznań, Sieradz). Przywilej Przemysła II dla konwentu we Wrocławiu z r. 1280 dowodzi
istnienia własnych cegielni działających na potrzeby wznoszonych przez dominikanów kościołów i klasztorów. Cegły z kościoła św. Jakuba w
Sandomierzu pozwalają sądzić o wysokim poziomie ich producentów i dużych umiejętności technicznych ( cegły dobrze wypalone, profilowane,
glazurowane).
Geneza cegielnictwa:
1) cegielnicy z zagranicy inicjują tą działalność na ziemiach polskich
2) wyodrębnienie się go w prostej linii z garncarstwa
Średniowieczne cegielnie
Ze względu na ubogi stan z
ródeł pisanych  podstawą rekonstrukcji produkcji cegły w tym czasie będą opisy wyrobu jej w XIX w. w prymitywnych
cegielniach i nie zmechanizowanych, przy założeniu, że sam proces nie zmienił się od tamtego czasu. Wyrób cegły dzieli na 4 etapy:
1) przygotowanie gliny. Tutaj kolejno: wydobycie gliny, leżakowanie ok. roku do dwóch lat pod gołym niebem, moczenie w dołach wyłożonych
balami, wyrabianie gliny w drewnianych skrzyniach przez udeptywanie, usuwanie zbędnych kamieni, grudek wapna itp. W miarę potrzeb
domieszki schudzające. Cegła konstrukcyjna formowana z gliny chudszej. Cegła profilowana i dachówki z gliny tłustej.
W średniowieczu dużą uwagę przywiązywano do jak najlepszego przygotowania i urobienia gliny. Analizy cegieł z XIII  XV wskazują na starannie
dobrany surowiec i domieszki schudzające prawdopodobnie w oparciu o recepturę, która w tym czasie przyjmowała formę ustnej tradycji.
2) formowanie cegieł. Obok nich cegielnie produkowały: dachówki, płytki podłogowe, cegłę profilowaną glazurowaną, zdobioną. Do wyrobu
cegieł używano drewnianych form, do których strycharz wrzucał odpowiednią porcje gliny. Nadmiar ściągał deseczką zwaną strychulcem. Nie
wiadomo dokładnie kiedy został on wprowadzony, ale mało prawdopodobne, by używano go w XIII  XV. Wg Z. Tomaszewskiego strychulec
zostaje wprowadzony w XVI w. lub u schyłku XV wieku. Cegłę z formy wykładało się na drewniany stół podsypywany piaskiem. Formy zbijano
z drewna dębowego, bukowego, jabłoniowego lub drewna gruszy. Stoły strycharskie określane są u na jako lady. Dachówki i cegły profilowane (
np. do portali, fryzów itp.) wykonywane były przez wytłaczanie z użyciem specjalnych sztanc.
Liczby : wg XIX w. norm dobry strycharz mógł przy pomocy uformować od 3 do 4- 5 tys. cegieł dziennie.
3) suszenie surowej cegły- układa się ją najpierw na ziemi aż surówka obeschnie i stanie się twarda. Potem układa się ją rębem, a póz
niej w kozły
warstwami do wysokości 10-12 cegieł. W ten sposób powinna schnąć ok. 20-30 dni. y
ródła z XIII  XV mówią o szopach, w których cegły były
suszone. Rachunki cegielni kazimierzowskich i lwowskich wymieniają je.
4) wypalanie. Równomierne wypalenie cegły decyduje o jej trwałości. Znane są najrozmaitsze typy pieców: od najprostszych budowanych przy
skarpach lub w niedużych wykopach i opalanych drzewem, do skomplikowanych wielokomorowych. Jeszcze w XIX w. stosowano prymitywny
~ 1 ~
wypał tzw. polowy, czyli bez stałego pieca. Cegłę układano warstwami dochodzącymi nawet do 30. Wewnątrz znajdowało się miejsce na 1-3
ognisk. Całość obsypywano gliną i ziemią zostawiając kilka otworów do ujścia dymu. Wypał był kilkuetapowy: przez pierwsze dni utrzymywano
mały ogień, potem od 608 dni żar dość wysoki. Cały proces wypalenia trwał od 10-12 dni. Prawdopodobnie ok. 1/6 cegieł była wyrzucana ze
względu na nierównomierne wypalenie, pękanie cegieł.
Cegły gotyckie cechuje niejednolita barwa( zazwyczaj) co może wskazywać na niedoskonały sposób wypału stosowany w średniowieczu (?).
Napisy na cegłach: są one wyskrobywane lub odciskane specjalnymi sztancami na surowej cegle, a następnie utrwalane przez wypalenie. Są
dość często na cegłach gotyckich. W inskrypcjach tych występują dwa elementy : data roczna oraz imię strycharza lub właściciela cegielni lub
budowniczego. Datowane znajdują się przeważnie w murach partii wschodniej kościołów. Analizowane przez autora odnosiły się do końca XV i 1 poł.
XVI wieku.
Lokalizacja cegielni.
Dominikanie wznoszący sobie kościół i klasztor we Wronkach założyli cegielnię w pobliżu placu budowy. Budowę katedry wrocławskiej w XIII
wieku obsługiwała cegielnia znajdująca się na Ostrowie Tumskim. WNIOSEK: 2 typy tj. cegielnie wznoszone na przedmieściach oraz w pobliżu budowy i
najczęściej w bliskim sąsiedztwie rzeki ( lub innego cieku wodnego).
Założenie cegielni obok włożenia pewnego kapitału wymagało wydzierżawienia odpowiedniego placu wraz z prawem kopania gliny. Prawo to
miał właściciel gruntu. W średniowieczu właściciel ziemi mógł eksploatować ją na głębokość pługa, a bogactwa leżące poniżej stawały się własnością
monarchy. Zdarzało się wydawanie specjalnego pozwolenia na wydobycie gliny na rzecz miasta lub klasztoru.
Rozwój cegielnictwa
Zapotrzebowanie na cegłę w XIII-XIV doprowadziło do wykształcenia się samodzielnego rzemiosła. Strycharstwo stało się wyodrębnionym
zawodem. Ilość osób tym zajmujących się sukcesywnie wzrastała. Mimo to strycharze nigdzie nie utworzyli organizacji cechowej. Podobnie było z
murarzami, którzy bądz
nie tworzyli cechów bądz
organizowali je bardzo póz
no ( zarówno w Polsce, jak i Europie). W kwestii osób zatrudnionych w
cegielniach to zgodnie ze średniowiecznym przepisem w jednym zakładzie powinien mieć zatrudnienie 1 mistrz oraz odpowiednia liczba pomocników.
Znajduje to potwierdzenie np. w cegielniach krakowskich, poznańskich, z którymi wiąże się imię tylko jednego strycharza. We Lwowie natomiast od 1412
r. występowało dwu strycharzy wraz z pomocnikami.
~ 2 ~