I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tł. R. Ingarden, Warszawa 1957
Dotychczas przyjmowano, że wszelkie nasze poznanie musi się dostosowywać do przedmiotów.
Lecz wszelkie próby, by o nich przy pomocy pojęć orzec coś, co by rozszerzyło poznanie nasze, obracały
się przy tym założeniu wniwecz. Spróbujmyż więc raz, czy się nam lepiej nie powiedzie przy
rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeżeli przyjmiemy, że to przedmioty muszą się dostosowywać do
naszego poznania. Zgadza się to już lepiej z wymaganą możliwością poznania ich a priori, które ma coś
ustalić o przedmiotach, zanim nam one są dane. Rzecz się z tym ma tak samo, jak z pierwszą myślą
Kopernika, który, gdy wyjaśnienie ruchów niebieskich nie chciało się udawać przy założeniu, że cała
armia gwiazd obraca się dookoła widza, spróbował, czy nie uda się lepiej, jeżeli każe się obracać
widzowi, natomiast gwiazdy pozostawi w spokoju. Otóż w metafizyce można spróbować czegoś
podobnego w odniesieniu do oglądania przedmiotów. Jeżeli oglądanie przedmiotów musiałoby się
stosować do ich własności, to nie rozumiem, jak można by o nich cokolwiek wiedzieć a priori, jeżeli
natomiast przedmiot jako obiekt zmysłów stosuje się do własności naszej zdolności oglądania, to mogę
sobie całkiem dobrze przedstawić tę możliwość.
Że wszelkie nasze poznanie zaczyna się wraz z doświadczeniem, co do tego nie ma żadnej
wątpliwości. Cóż by bowiem innego mogło władzę poznawania obudzić do działania, gdyby tego nie
sprawiły przedmioty, które poruszają nasze zmysły i po części same z siebie wywołują przedstawienia, po
części wprawiają w ruch działalność naszego intelektu polegającą na porównywaniu z sobą przedstawień,
łączeniu ich lub rozdzielaniu i przerabianiu w ten sposób surowego materiału wrażeń zmysłowych w
poznanie przedmiotów nazywane doświadczeniem? Co do czasu więc żadne poznanie nie wyprzedza w
nas doświadczenia i wszelkie się z nim rozpoczyna.
Choć jednak wszelkie nasze poznanie rozpoczyna się wraz z doświadczeniem, to przecież nie całe
poznanie wypływa właśnie dlatego z doświadczenia. Mogłoby bowiem być równie dobrze tak, żeby
nawet nasze poznanie doświadczalne było czymś złożonym z tego, co otrzymujemy przez podniety, i z
tego, co nasza własna władza poznawcza (przez podniety zmysłowe do tego jedynie spowodowana) sama
z siebie wydaje; dodatek ten odróżniamy jednak od owego podstawowego materiału nie wcześniej, nim
długoletnie ćwiczenie nie zwróci nam na to uwagi i nie usprawni nas do jego wyodrębnienia.
Jest to więc co najmniej pytanie wymagające bliższego zbadania i nie dające się załatwić od razu
na pierwszy rzut oka: czy istnieje tego rodzaju poznanie niezależne od doświadczenia, a nawet od
wszelkich podniet zmysłów? Poznania takie nazywamy poznaniami a priori i odróżniamy je od poznań
empirycznych, które z
ródło swe mają a posteriori, mianowicie w doświadczeniu.
1. Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by zostało wysnute z doświadczeń
zewnętrznych. Albowiem, żebym pewne wrażenia odniósł do czegoś poza mną (tzn. do czegoś, co
znajduje się w innym miejscu przestrzeni niż ja), a podobnie, żebym je mógł przedstawić jako
pozostające na zewnątrz siebie i obok siebie, a więc nie tylko jako różne, ale i jako występujące w
różnych miejscach, na to trzeba już mieć u podłoża wyobrażenie przestrzeni. Wyobrażenie przestrzeni nie
może być więc zapożyczone przez doświadczenie ze stosunków występujących w zjawisku zewnętrznym,
lecz przeciwnie, to zewnętrzne doświadczenie staje się dopiero możliwe tylko przez wspomniane
wyobrażenie.
2. Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych
danych naocznych. Nie można sobie wyobrazić, że nie ma przestrzeni, jakkolwiek można sobie
pomyśleć, że nie spotykamy w niej żadnych przedmiotów. Uważa się ją więc za warunek możliwości
zjawisk, a nie za określenie od nich zależne; i jest ona wyobrażeniem a priori, które leży koniecznie u
podłoża zjawisk zewnętrznych. (& )
a) Przestrzeń nie przedstawia żadnych własności jakichkolwiek rzeczy samych w sobie ani też ich
samych w ich stosunkach między sobą, tj. nie stanowi żadnego ich określenia, które byłoby przywiązane
do samych przedmiotów i które pozostawałoby, choćbyśmy nawet abstrahowali od wszelkich
podmiotowych warunków oglądania. Nie można bowiem ani absolutnych, ani względnych określeń
przysługujących rzeczom oglądać przed ich istnieniem, a więc a priori.
b) Przestrzeń nie jest więc niczym innym jak tylko formą wszelkich zjawisk zmysłów
zewnętrznych, tj. podmiotowym warunkiem zmysłowości, pod którym jedynie naoczność zewnętrzna jest
dla nas możliwa. (& ) O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze
stanowiska człowieka. Jeżeli pominiemy warunek podmiotowy, pod którym jedynie możemy uzyskać
naoczność zewnętrzną, a mianowicie sposób, w jaki możemy być pobudzani przez przedmioty, to
przedstawienie przestrzeni nic nie znaczy.
1. Czas nie jest pojęciem empirycznym, wyprowadzonym abstrakcyjnie z jakiegokolwiek
doświadczenia. Równoczesność lub następstwo nie pojawiłyby się bowiem same w spostrzeżeniu, gdyby
wyobrażenie czasu nie znajdowało się a priori u jego podłoża. Tylko przy tym założeniu można sobie
wyobrazić, że niektóre przedmioty znajdują się w jednym i tym samym czasie (równocześnie) lub też w
różnych czasach (po sobie).
2. Czas jest koniecznym wyobrażeniem, które leży u podłoża wszelkich danych naocznych. Nie
można ze zjawisk w ogóle usunąć samego czasu, choć całkiem dobrze można z czasu usunąć zjawiska.
Czas jest więc dany a priori. W nim jedynie jest możliwa rzeczywistość zjawisk. One mogą w całości
odpaść, lecz on sam (jako ogólny warunek ich możliwości) nie da się usunąć. (& )
Czas jest formalnym warunkiem a priori wszelkich zjawisk w ogóle. Przestrzeń jako czysta forma
wszelkiej zewnętrznej naoczności jest jako warunek a priori ograniczona tylko do zjawisk zewnętrznych.
Natomiast, ponieważ wszystkie przedstawienia, bez względu na to, czy za przedmiot mają rzeczy
zewnętrzne, czy nie, należą mimo to same w sobie, jako określenia umysłu, do stanu wewnętrznego, ten
stan zaś wewnętrzny podlega formalnemu warunkowi wewnętrznej naoczności, a więc czasowi, przeto
czas jest warunkiem a priori wszelkich zjawisk w ogóle, a mianowicie bezpośrednim warunkiem zjawisk
wewnętrznych (naszej duszy) i właśnie przez to pośrednio także zjawisk zewnętrznych.
Zadowalam się tutaj wyjaśnieniem, że poznanie jest wtedy teoretyczne, gdy poznaję, co istnieje,
praktyczne natomiast, gdy przedstawiam sobie, co istnieć powinno. (& ) Pokażemy w przyszłości, że
prawa moralności nie tylko zakładają istnienie istoty najwyższej, lecz także postulują ją słusznie, ale co
prawda tylko w sposób praktyczny (& )
Poznanie teoretyczne jest spekulatywne, jeżeli odnosi się do pewnego przedmiotu lub do takich
pojęć przedmiotu, do czego nie można dotrzeć w doświadczeniu. (& ) Zasada, by z tego, co się dzieje (co
jest empirycznie przypadkowe), jako ze skutku, wnioskować o pewnej przyczynie, jest naczelną zasadą
poznania przyrody, lecz nie poznania spekulatywnego. (& )
Twierdzę tedy, że wszelkie próby czysto spekulatywnego stosowania rozumu do teologii są
całkiem bezpłodne i co do swego wewnętrznego uposażenia pozbawione wszelkiej wartości, że jednakże
naczelne zasady jego stosowania w ramach przyrody wcale a wcale nie prowadza do teologii, a przeto  o
ile nie założy się praw moralności lub nie użyje ich za wytyczne  że teologia rozumowa nie może wcale
istnieć.
I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka,
tł. B. Bornstein, Warszawa 1960
Rzeczą zmysłów jest oglądać, rzeczą intelektu myśleć. Lecz myśleć, to znaczy łączyć
przedstawienia w jednej świadomości. (& ) Doświadczenie polega na syntetycznym powiązaniu zjawisk
(spostrzeżeń) w jednej świadomości, o ile powiązanie to jest konieczne. Stąd też czyste pojęcia intelektu
są to te pojęcia, pod które muszą być najpierw podciągnięte wszystkie spostrzeżenia, zanim będą mogły
służyć do utworzenia sądów doświadczeniowych, w których syntetyczna jedność spostrzeżeń bywa
przedstawiana jako konieczna i powszechnie ważna.
Wiele jest prawd przyrody, o których wiedzieć możemy tylko za pośrednictwem doświadczenia;
lecz prawidłowości w powiązaniu zjawisk, tj. przyrody w ogóle, nauczyć się nie możemy przez żadne
doświadczenie, samo bowiem doświadczenie wymaga takich praw, które a priori są podstawą jego
możliwości. Możliwość doświadczenia w ogóle jest więc zarazem ogólnym prawem przyrody i zasady tej
możliwości są same prawami przyrody. Albowiem przyrodę znamy tylko jako ogół zjawisk, tj.
przedstawień w nas samych, i z tego powodu prawo ich powiązania zaczerpnąć możemy wyłącznie tylko
z zasad powiązania zjawisk w nas samych, tj. z warunków koniecznego zjednoczenia w jednej
świadomości, które stanowi możliwość doświadczenia.
Już od najdawniejszych czasów filozofii badacze czystego rozumu wyobrażali sobie, że oprócz
przedmiotów zmysłów, czyli zjawisk (feanomena), stanowiących świat zmysłowy, są jeszcze specjalne
przedmioty intelektu (noumena), które stanowić miały świat intelektualny. A że zjawisko i złudę uważali
za to samo (co zresztą epoce jeszcze mało wykształconej można było wybaczyć), więc przyznawali
rzeczywistość jedynie przedmiotom intelektu.
W istocie, jeżeli przedmioty zmysłów uważamy za same tylko zjawiska, to przez to przyznajemy
zarazem, że u ich podstaw znajduje się rzecz sama w sobie (Ding an zich), chociaż jej nie znamy takiej,
jaką jest sama w sobie, a znamy tylko jej zjawisko, tj. sposób, w jaki owo coś nieznanego pobudza nasze
zmysły. Intelekt więc przez to właśnie, że przyjmuje zjawiska, przyznaje również istnienie rzeczom
samym w sobie, i o tyle też możemy powiedzieć, że przedstawienie przedmiotów, które znajduje się u
podstaw zjawisk, a więc przedmiotów samego tylko intelektu, nie tylko jest dopuszczalne, lecz nawet nie
da się uniknąć.
Jest istotnie coś zdradliwego w naszych czystych pojęciach intelektu z uwagi na to, że nęcą nas do
transcendentnego użytku; tak bowiem nazywam ich używanie wykraczające poza wszelkie możliwe
doświadczenie. Nie tylko bowiem to, że nasze pojęcia substancji, siły, działania, realności itd. są zupełnie
niezależne od doświadczenia i nie zawierają w sobie żadnego zmysłowego zjawiska, że więc istotnie
zdają się dotyczyć rzeczy samych w sobie (noumena), lecz bardziej jeszcze umacnia nas w tym
przypuszczeniu to, iż zawierają w sobie konieczność określenia, której doświadczenie nigdy nie dorówna.
Pojęcie przyczyny zawiera prawidło, według którego z jednego stanu wynika drugi w sposób konieczny,
doświadczenie jednak może nam tylko pokazać, że często lub co najwyżej zazwyczaj po jednym stanie
rzeczy następuje inny, nie może nam przeto dostarczyć ani ścisłej powszechności, ani konieczności (& )
Podobnie więc jak intelekt wymagał dla doświadczenia kategorii, tak samo rozum zawiera w sobie
podstawę dla idei, przez co rozumiem pojęcia konieczne, których przedmiot nie może być jednak dany w
doświadczeniu. Te idee tak samo tkwią w naturze rozumu, jak tamte w naturze intelektu, i jeżeli
towarzyszy im ów pozór, który łatwo może nas zwieść, to pozór ten jest nieunikniony  choć możemy się
ustrzec przed tym  by nie wiódł nas na pokuszenie .
Ponieważ wszelka złuda polega na tym, że podmiotową podstawę sądu uważa się za
przedmiotową, przeto samopoznanie czystego rozumu wziętego w jego transcendentnym (przesadnym)
użyciu będzie jedynym środkiem zapobiegawczym przeciw błądzeniom, w które popada rozum, jeżeli
mylnie rozumie swe przeznaczenie i w sposób transcendentny do przedmiotu samego w sobie odnosi to,
co dotyczy tylko jego własnego podmiotu i kierowania nim we wszelkim użyciu immanentnym.
I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tł. M. Wartenberg, Warszawa 1953
Każda rzecz w przyrodzie działa podług praw. Tylko istota rozumna posiada władzę działania
według przedstawienia praw, tj. według uświadomionych zasad, czyli posiada wolę. Ponieważ do
wyprowadzenia czynów z praw potrzebny jest rozum, przeto wola nie jest niczym innym jak
praktycznym rozumem. Jeżeli rozum skłania wolę nieodparcie, to czyny takiej istoty, poznane jako
obiektywnie konieczne, są także konieczne subiektywnie, tzn. wola jest władzą wybierania tego tylko, co
rozum poznaje niezależnie od skłonności jako praktycznie konieczne, tj. jako dobre. (& )
Przedstawienie obiektywnej zasady, o ile ona wolę zmusza, nazywa się nakazem (rozumu), a
formuła nakazu zwie się imperatywem. (& ) Mówią one [imperatywy], że byłoby dobrze coś uczynić lub
czegoś zaniechać, ale mówią to woli, która nie zawsze dlatego coś czyni, że przedstawia się jej, iż dobrze
jest tak postąpić. (& ) Gdyby czyn był dobry tylko jako środek do czegoś innego, w takim razie
imperatyw jest hipotetyczny; jeżeli przedstawiamy sobie czyn jako dobry sam w sobie, a więc jako
koniecznie występujący w woli zgodnej samej przez się z rozumem jako jej zasadą, to imperatyw jest
kategoryczny. (& )
Kategoryczny imperatyw jest więc tylko jeden i brzmi następująco: postępuj tylko według takiej
maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem. (& )
Jeżeli więc ma istnieć najwyższa praktyczna zasada, a w stosunku do woli ludzkiej imperatyw
kategoryczny, to musi ona być taka, że z przedstawienia tego, co jest koniecznie dla każdego celem 
ponieważ jest celem samym w sobie  tworzy obiektywną zasadę woli, a więc może służyć za ogólne
praktyczne prawo.. Podstawą tej zasady jest to, że natura rozumna istnieje jako cel sam w sobie. Tak
przedstawia sobie człowiek koniecznie własne swoje istnienie; o tyle więc powyższa zasada jest
subiektywną zasadą czynów ludzkich. (& ) Praktyczny imperatyw brzmieć więc będzie następująco:
Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego, używał zawsze
zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.
I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tł. J. Gałecki, Warszawa 1984
Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i
trwalej nad nimi się zastanawiamy: niebo gwiaz
dziste nade mną i prawo moralne we mnie. Nie
potrzebuję ich szukać ani jedynie domyślać się poza polem mego widzenia jako spowitych w
ciemnościach lub znajdujących się poza granicami mego poznania; widzę je przed sobą i wiążę je
bezpośrednio ze świadomością mego istnienia. To pierwsze zaczyna się od miejsca, jakie zajmuję w
zewnętrznym świecie zmysłów, i rozszerza powiązanie rzeczy, wśród których ja się znajduję, w
nieprzejrzaną dal ze światami nad światami i systemami systemów, a ponadto jeszcze w bezgraniczne
czasy ich periodycznego ruchu, jego początku i dalszego trwania. To drugie zaczyna się od mej
niewidzialnej jaz
ni, od mej osobowości, i przedstawia mnie w świecie, który posiada prawdziwą
nieskończoność, którego jednak tylko intelekt może dociec, i z którym (przezeń zaś zarazem ze
wszystkimi owymi widzialnymi światami) poznaję siebie jako pozostającego w związku nie tak, jak tam,
jedynie przypadkowym, lecz powszechnym i koniecznym. Pierwszy widok, widok nieskończonej
mnogości światów niejako unicestwia moją ważność jako zwierzęcego stworzenia, które musi z
powrotem zwrócić materię, z której się poczęło, planecie będącej jedynie punktem we Wszechświecie,
gdy skończy się krótki czas, przez który było (nie wiadomo, w jaki sposób) obdarzone siłą życiową.
Drugi natomiast podnosi moją wartość, jako inteligencji, nieskończenie dzięki mej osobowości, w której
prawo moralne objawia mi życie niezależne od zwierzęcości, a nawet od całego świata zmysłów,
przynajmniej o ile to daje się wnosić z celowego określenia mego istnienia przez to prawo, które to
określenie nie jest ograniczone do warunków i granic tego życia, lecz sięga w nieskończoność.
Prawo moralne doprowadziło do postulatu nieśmiertelności. To samo prawo musi (& )
doprowadzić także do możliwości drugiego elementu najwyższego dobra, mianowicie szczęśliwości
odpowiedniej do owej moralności, a tym samym do założenia istnienia przyczyny adekwatnej temu
skutkowi, tj. musi postulować istnienie Boga jako niezbędne dla umożliwienia najwyższego dobra (& )
Nie ma więc w prawie moralnym najmniejszej choćby podstawy dla koniecznego związku pomiędzy
moralnością a proporcjonalną do niej szczęśliwością istoty należącej do świata (& ) Mimo to w
praktycznym zadaniu czystego rozumu, tj. w koniecznej pracy zmierzającej do najwyższego dobra
postuluje się taki związek jako konieczny: powinniśmy starać się o urzeczywistnienie najwyższego dobra
(które więc przecież musi być możliwe). A zatem postuluje się także istnienie różniącej się od natury
przyczyny całej natury, przyczyny, która zawierałaby podstawę tego związku, mianowicie ścisłej
zgodności szczęśliwości z moralnością. (& ) A zatem naczelną przyczyną natury, o ile trzeba ją założyć
jako konieczną do najwyższego dobra, jest istotą, która dzięki intelektowi i woli jest przyczyną (a więc
stwórcą) natury, tj. Bóg. (& ) Urzeczywistnienie najwyższego dobra było naszym obowiązkiem, a tym
samym do założenia możliwości tego najwyższego dobra jest się nie jedynie upoważnionym, lecz
założenie to jest także koniecznością połączoną jako potrzeba z obowiązkiem; a ponieważ najwyższe
dobro jest możliwe tylko pod warunkiem istnienia Boga, przeto wiąże ono nierozerwalnie założenie tego
istnienia z obowiązkiem, czyli przyjęcie istnienia Boga jako moralnie konieczne.
Zagadnienia do analizy:
1. Co Kant uznał za przewrót Kopernikański? 2. Jak Kant podzielił poznanie?
3. Czym jest przestrzeń, a czym czas? 4. Która z tych form ma szerszy zakres?
5. Co jest z
ródłem praw przyrody? 6. Czym są noumena?
7. Na jaką pokusę narażony jest rozum? 8. Czym różni się poznanie teoretyczne od praktycznego?
9. Czym jest rozum praktyczny? 10. Jakie są najważniejsze zasady etyczne?
11. Co i dlaczego zachwyca Kanta? 12. Dlaczego istnienie Boga jest konieczne?