PSYCHOLOGIA SPOA
ECZNA DLA KAśDEGO
Czy i jak mo\
na zmieniać stereotypowe przekonania?
Stereotypy to uogólnienia dotyczące grupy. Na ich
podstawie przypisujemy wszystkim członkom tej grupy te
same charakterystyki, choć w rzeczywistości ró\
nią się
między sobą. Raz sformułowane stereotypy są odporne na
zmiany pod wpływem nowych informacji. Dlatego tak
trudno je przełamywać. W poprzednim odcinku
"Psychologii społecznej dla ka\
dego" zastanawialiśmy się,
czy istnieje sposób, by zmienić stereotypowe przekonania
ludzi? Jakiego typu informacje nale\
y im przekazywać?
Dziś więcej na temat modeli opisanych przez Weber i
Crocker, a tak\
e przykłady ciekawych eksperymentów
dotyczących problematyki stereotypów społecznych.
A więc czy mo\
emy skłonić ludzi do zmiany ich
stereotypowych przekonań? Załó\
my, \
e nasz znajomy X
przyswoił sobie stereotyp "głupiej blondynki..." Czy
dostarczenie mu szeregu faktów pokazujących, i\
taki
stereotyp jest nieprawdziwy, pozwoli go zmienić? Zdaniem
Renee Webber i Jenifer Crocker (1983) zale\
y to od tego,
jak przedstawimy naszemu X-owi informacje niezgodne z
1
jego przekonaniem. Ich zdaniem istnieją trzy modele
umo\
liwiające zmianę stereotypowych przekonań:
"
buchalteryjny
"
przekształceniowy oraz
"
wykształcenia stereotypu ni\
szego rzędu
"
Który spośród nich jest skuteczny?
Trzy modele
W modelu buchalteryjnym informacje zaprzeczające
stereotypowi są podawane kolejno po sobie. I tak w
opisanej sytuacji mo\
emy przekonywać naszego X, \
e
zdecydowana większość losowo wybranych blondynek to
osoby z "przyzwoitym" IQ, wykształcone, błyskotliwe,
osiągające sukcesy zawodowe.
W modelu przekształceniowym X otrzyma informację
niezgodną ze stereotypem, prowadzącą do jego radykalnej
zmiany, a więc będzie to informacja bardzo silnie
zaprzeczająca dotychczasowemu przekonaniu.
Przypadek wymagający bardziej szczegółowego
wyjaśnienia, to model wykształcania stereotypu ni\
szego
rzędu. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy informacja
2
niezgodna nie zmienia stereotypu, ale prowadzi do
wytworzenia nowego, niejako "na ni\
szym poziomie". X
mo\
e więc uznać, \
e generalnie blondynki nie grzeszą
mądrością, ale... mogą istnieć wyjątki. Istnieje kilka
blondynek imponujących erudycją i intelektem, ale to
tylko wyjątki potwierdzające regułę.
W przeprowadzonych przez siebie eksperymentach Weber
i Crocker stwierdziły, \
e informacje podawane w systemie
buchalteryjnym oraz modelu wykształcania stereotypu
ni\
szego rzędu osłabiły stereotypowe przekonania osób
badanych, takiego efektu nie zanotowano natomiast w
przypadku modelu przekształceniowego (w eksperymencie
stereotypy dotyczyły dwóch grup zawodowych:
bibliotekarzy i prawników). Je\
eli więc naszemu X
przeka\
emy szereg faktów pokazujących, \
e wiele
blondynek to osoby inteligentne i imponujące wiedzą,
prawdopodobnie zmieni on swoje stereotypowe
przekonanie. Je\
eli poka\
emy, \
e istnieje kilka takich
kobiet, wówczas skuteczny oka\
e się model wykształcania
stereotypu ni\
szego rzędu. X uzna, \
e nie wszystkie
blondynki są głupie - istnieją wszak chlubne wyjątki. Nie
zadziała natomiast podejście polegające na podaniu
jednego mocnego faktu sprzecznego ze stereotypem.
Czy X formułujący tego rodzaju przekonania jest
odosobniony? Nie. Jak podkreślają psychologowie
3
społeczni: (...) Do pewnego stopnia wszyscy
stereotypizujemy innych 1
jest to oszczędność w procesie
poznawczym, ponadto (...) postawy emocjonalne są
oporniejsze wobec zmiany ni\
nieemocjonalne. Sprawia
to, \
e silnie uprzedzona osoba anga\
uje się w proces
stereotypizacji głębiej, bardziej całościowo ni\
reszta.
Wówczas tendencyjne postawy stają się fortecami (...) i
drastycznie redukują efektywność logicznego argumentu
(...)1
Zjawisko samospełniającego
się proroctwa
Przykładem sytuacji, gdy stereotypizacja upraszcza nasze
sposoby poznawania i rozumowania jest dobrze znane w
psychologii zjawisko samospełniającego się proroctwa. Na
czym ono polega? Upraszczając, jeśli nauczyciel uwa\
a, \
e
Jaś jest leniwy i "niezbyt mądry", jest wysoce
prawdopodobne, \
e w jego obecności uczeń nigdy nie
zabłyśnie wiedzą i elokwencją. Mając przekonanie o
niewielkich mo\
liwościach intelektualnych Jasia,
prawdopodobnie nie będziemy tracić energii na uwa\
ne
słuchanie go, zadawanie pytań itp. Wtórnie będzie to
miało silny wpływ na zachowanie ucznia. Jeśli uzna, \
e
nasz stosunek do niego jest lekcewa\
ący,
prawdopodobnie poczuje się nieswojo i nie podejmie
4
trudu, by pokazać nam, \
e jest dobrze przygotowany.
Tym samym potwierdzi przekonanie na jego temat, które
mieliśmy na początku.
Klasyczna demonstracja tego efektu została zrealizowana
w latach 60. przez Roberta Rosenthala i Lenore Jacobson
w jednej z amerykańskich szkół podstawowych.2 Ka\
dy
uczeń został przebadany przez eksperymentatorów testem
inteligencji. Autorzy badania przekazali następnie
nauczycielom informacje, które wcale nie musiały być
zgodne z rzeczywistością, i\
niektórzy uczniowie są
szczególnie utalentowani i z pewnością osiągną w danym
roku szkolnym wysokie wyniki. Uczniowie ci zostali tak
naprawdę wybrani metodą losową. Wskazani uczniowie,
dzięki takiemu zabiegowi, ró\
nili się od pozostałych
jedynie w wyobra\
eniach pedagogów. Eksperymentatorzy
wywołali więc pewne oczekiwania wśród nauczycieli i nie
ingerowali w dalszy proces nauki. Dopiero pod koniec
roku szkolnego przeprowadzili ponownie testy inteligencji.
Czy ich "proroctwo" się sprawdziło? Tak, uczniowie
wskazani jako utalentowani w sposób istotny polepszyli
swoje wyniki w nauce. Jak to mo\
liwe?
Nauczyciele wcale nie musieli poświęcać utalentowanym
więcej czasu, istotne jest jednak to, \
e stawiali im wy\
sze
wymagania, przyjmowali bowiem, \
e ci uczniowie dadzą
sobie z nimi radę. Jak piszą często przywoływani przez
5
nas autorzy ksią\
ki Psychologia społeczna. Serce i umysł
3, pedagodzy przekazywali uczniom trudniejszy materiał,
dawali więcej informacji zwrotnych dotyczących ich pracy
i dawali częściej mo\
liwość odpowiedzi w klasie. Stwarzali
tak\
e cieplejszy klimat emocjonalny, dostarczali więcej
zachęty i wsparcia, poświęcali więcej uwagi.
Warto podkreślić, \
e samospełniające się proroctwo nie
jest wynikiem celowego dą\
enia do tego, by potwierdzić
swoje schematy. Pojawiają się one w sposób nieświadomy
i mimowolny.4
Koszty stereotypów i uprzedzeń
Zastanówmy się, jakie są koszty uprzedzeń, stereotypów i
dyskryminacji? Jak pokazują Cialdini, Neuberg, Kenrick,
koszty te są wymierne. Z badań prowadzonych w Stanach
Zjednoczonych wynika, \
e czarnoskórzy i latynoscy
klienci biur nieruchomości nie tylko mają większe
trudności ze znalezieniem odpowiedniego domu, ale tak\
e
płacą średnio 3000 dolarów więcej ni\
biali za tę samą
nieruchomość. W skali roku daje to kwotę 1,4 mld.
dolarów! Biali mę\
czyz
ni kupują samochody na znacznie
lepszych warunkach ni\
kobiety (te płacą średnio ponad
100 dolarów więcej), czarne kobiety (ponad 300 dolarów
więcej) oraz czarni mę\
czyz
ni (ponad 900 dolarów
ró\
nicy).
6
Skutki dyskryminacji nie mają jednak tylko wymiaru
materialnego. Mniej widoczne, lecz być mo\
e równie
potę\
ne, są dla danej osoby skutki samej tylko
świadomości, \
e inni spostrzegają jej grupę przez pryzmat
uprzedzeń i negatywnych stereotypów. (...) osoby
wyró\
niające się w grupie często boją się, \
e u
pozostałych członków powstanie stereotyp na ich temat
(...) w wyniku niepokoju (...) nie potrafią w pełni
skoncentrować się na zadaniach (...) Claude Steel i
Joshua Aronson wysunęli hipotezę, \
e zagro\
enie
stereotypem -czyli lęk przed potwierdzeniem negatywnych
stereotypów na temat własne grupy - utrudnia ludziom
wykorzystanie własnego potencjału i osiąganie
maksymalnych wyników.5
Podsumowując: grupa, której dotyczą negatywne
uprzedzenia i stereotypy, ponosi zarówno koszty
materialne, jak i psychologiczne. Niestety niewiele jest
badań pokazujących, jakie są koszty ponoszone przez
osoby dopuszczające się dyskryminacji. Jak nietrudno się
domyślić obejmują one budowanie relacji
interpersonalnych, przyjaz
ni i innych związków z ludz
mi.
Często stereotypy i uprzedzenia "wykluczają" z kręgu
naszych znajomych lub współpracowników osoby
wartościowe. Koszty dotykają często uprzedzonych
pracodawców, którzy rezygnują z wysoko wykształconych
7
pracowników itp.
Pozostaje pytanie, dlaczego ludzie posługują się
stereotypizacją? Pisaliśmy ju\
o uproszczeniu procesów
poznawczych, ale to nie jedyny "powód". Czasem
dyskryminacja pozwala zwiększyć zasoby gospodarcze
danej grupy, zapewnia tak\
e aprobatę społeczną, wreszcie
wzmacnia poczucie to\
samości osobistej.
Reprezentacje umysłowe
W psychologii społecznej funkcjonuje pojęcie tzw.
reprezentacji umysłowych kategorii społecznej, na które
składają się poglądy na temat określonej grupy ludzi.
Reprezentacje zawierają nie tylko opis cech grupy, ale
tak\
e jej ewaluację. Często określane są one tak\
e
mianem stereotypów społecznych. Aktywizacja owych
reprezentacji, a więc ich obecność w procesach
poznawczych pociąga za sobą szereg konsekwencji
dotyczących tego, na jakie informacje kierujemy uwagę,
jak zapamiętujemy, rozumujemy i wyciągamy wnioski.
Jak pokazują eksperymenty (Dijksterhuis i van
Knippenberg,1996) wywołanie stereotypu społecznego
powoduje, \
e mamy łatwiejszy dostęp do informacji
spójnych z nim, a trudniejszy do tych, które są z nim
sprzeczne. Jeśli aktywizowany jest np. stereotyp
8
społeczny typowego profesora, to łatwiej badanym uło\
yć
z puzzli słowa: powa\
ny czy inteligentny ni\
agresywny i
naiwny.
Bardzo interesujące są badania pokazujące wpływ
wzbudzania umysłowych reprezentacji kategorii
społecznych na procesy pamięciowe. Jak pokazuje
eksperyment przeprowadzony przez Shermana, Lee,
Bessenoff G.R. i Frost'a (1998) w naszej pamięci mocniej
"lokują się" informacje sprzeczne z reprezentacją. Wa\
ne
jest jednak to, które skuteczniej odtwarzamy.
Oto opis ciekawego eksperymentu przeprowadzonego
przez Macrae, Hewstone, Griffith (1993). Badanym
przedstawiono nagrany na kasecie video wywiad dwóch
kobiet. Uczestnicy byli podzieleni na dwie grupy, z
których jednej przekazywano informacje, i\

odpowiadająca na pytania to lekarka, a drugiej - \
e
fryzjerka. Zadawane kobiecie pytania dotyczyły jej stylu
\
ycia i zainteresowań. Odpowiedzi dawały 40 informacji:
20 z nich było spójne z daną reprezentacją społeczną (np.
dla lekarki - chodzi do opery), pozostałe 20 -sprzeczne
(nosi spódniczki mini). Połowie uczestników
eksperymentu stworzono warunki braku jakiegokolwiek
obcią\
enia innymi zadaniami poznawczymi, a połowie -
przeciwnie. Sprawdzano poprawność odtworzenia
informacji wynikających z wywiadu. Okazało się, \
e w
9
warunkach obcią\
enia (zajęcia innymi czynnościami
poznawczymi, a więc braku czasu) lepiej odtwarzane były
informacje spójne z reprezentacją. W warunkach braku
obcią\
enia (więcej czasu, mo\
liwości skupienia uwagi)
efekt był przeciwny - lepiej odtwarzano z pamięci
informacje sprzeczne ze stereotypem społecznym.
Kolejne pytanie, to jak wzbudzenie stereotypu
społecznego wpływa na sprawność naszego myślenia.
Badania Shermana, Lee., Bessenoff i Frost'a (1998)
pokazały, \
e w sytuacji obcią\
enia poznawczego
kierujemy bardziej swoją uwagę na informacje sprzeczne
z posiadanym stereotypem społecznym, ale wnioski
wyciągamy z informacji, które są z nim spójne.
Co to oznacza? Jak wiemy, istnieją programy redukcji
stereotypów polegające na pokazywaniu w pozytywnym
świetle grup negatywnie stygmatyzowanych, będących
obiektem negatywnych uprzedzeń. Taka informacja
(prezentacja) jest oczywiście sprzeczna z określonym
stereotypem społecznym. Okazuje się, \
e ludzie zwrócą na
nią uwagę, ale wnioski wyciągną z informacji spójnej, a
więc tej, która podtrzymuje dany stereotyp.
Mira Prajsner
Bibliografia:
Allport,G. (1985) The historical background of social
10
psychology w: G. Lindzey, E.Aronson (red.) The handbook
of social pcychology, Reading MA: Addison-Wesley.
E.Aronson,T.D.Wilson,R.Akert (2002) Psychologia
społeczna - serce i umysł, Zysk i S-ka.
E.Aronson (2002) Człowiek istota społeczna,
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Cialdini,R. Kenrick, D. Neuberg,L. ( 2002) Psychologia
społeczna. Rozwiązane tajemnice. GWP
von Hecker, U., Sedek, G., Piber-Dabrowska, K. i
Bedynska, S. (2005). Generative reasoning as influenced
by depression, aging, stereotype threat, and prejudice. W:
R. W. Engle, G. Sedek, U. von Hecker i D. N. McIntosh
(red.), Cognitive limitations in aging and psychopathology
(s. 377-401). Cambridge, UK: Cambridge University
Press.
Jarymowicz,M. (2001). W poszukiwaniu z
ródeł sztywnosci
stereotypów. M.W.Kofta i A.Jasińska-Kania (red.)
Stereotypy i uprzedzenia-ujęcie interdyscyplinarne.
Warszawa, Instytut Studiów Społecznych UW.
Wojciszke, B. (2002) Człowiek wśród ludzi, Wydawnicwto
naukowe Scholar.
Wojciszke, B. (2002) Kobiety i mę\
czyz
ni: odmienne
spojrzenia na ró\
nice, GWP
Macrae C.N., Hewstone M. I Griffith R.J. (1993).Processin
load and memory for stereotype - based information.
11
European Journal of Social Psychology, 23,77-87.
Sherman J.W., Lee A.Y., Bessenoff G.R. i Frost L.A.
(1998). Stereotype efficiency reconsidered: Encoding
flexibility under cognitive load. Journal of Personality and
Social Psychology, 75, 589-606.
Wigboldus, D.H.J., Dijksterhuis, A. i van Knippenberg, A.
(2003). When stereotypes get in the way: Stereotypes
obstruct stereotype-inconsistent trait inferences. Journal
of Personality and Social Psychology, 84, 470-484.
1 E.Aronson,T.D.Wilson,R.Akert (2002) Psychologia
społeczna - serce i umysł, Zysk i S-ka., s.561
2 Tam\
e s.143
3 E.Aronson,T.D.Wilson,R.Akert (2002) Psychologia
społeczna - serce i umysł, Zysk i S-ka.
4 Tam\
e. 144
5 Kenrick, D. Neuberg S. Cialdini R. Psychologia
społeczna. Rozwiązane tajemnice. GWP. Gdańsk 2002,
s.550
12