LITERATURA
1. Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka.
2. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. Polańskiego.
3. Gramatyka współczesnego języka polskiego pod red. Renaty
Grzegorczykowej, tu cz. Morfologia.
4. Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, tu rozdz. 3, Morfologia.
5. Janusz Strutyński, Gramatyka współczesnego języka polskiego, tu cz.
Morfologia.
PODSTAWOWE POJ
CIA
Morfologia  nauka o budowie wyrazów.
Morf, morfem  najmniejszy znak językowy posiadający swoje znaczenie.
Przykład:
Fikcyjne zdanie ukazujący budowę morfologiczną wyrazów.
Golaby chraprzarz nachrapszał golabą loptkę.
·ð nachrapszaÅ‚  orzeczenie, np. napisaÅ‚
o -Å‚
o na-
·ð chrapszarz  podmiot, np. pisarz
o -arz
·ð golaby  przydawka, np. sÅ‚awny
o -y
·ð loptkÄ™  dopeÅ‚nienie, np. książkÄ™
o -Ä™
·ð golabÄ…  przydawka, np. dÅ‚ugÄ…
o -Ä…
Ä…ð Np. SÅ‚awny pisarz napisaÅ‚ dÅ‚ugÄ… książkÄ™.
Morfemy fleksyjne  wskazują na pewne relacje składniowe, np. -ł, -y, -ę, -ą.
Morfemy słowotwórcze  służą do pomnażania zasobu leksykalnego, np. na-, -arz.
Morfemy leksykalne  odsyłają do zjawisk świata pozajęzykowego, np. pis-, sławn-,
książk-, dług-.
ANALIZA MORFOLOGICZNA WYRAZÓW
(podział na morfemy, interpretacja, alternacje)
Legenda:
·ð F  morfem fleksyjny
·ð I  morfem imiesÅ‚owowy
·ð L  morfem leksykalny
·ð S  morfem sÅ‚owotwórczy
·ð Å‚  zero morfologiczne
·ð PTCP  przyrostek tematu czasu przeszÅ‚ego
·ð MCP  morfem czasu przeszÅ‚ego
·ð MB  morfem bezokolicznika
domeczek
k : %0Å„
dom Ä…ð domek (zdrobnienie I stopnia) Ä…ð domeczek (zdrobnienie II stopnia)
L F
dom - Å‚
L S F
dom - ek - Å‚
L S S F
dom - ecz - ek - Å‚
brzusio
ch : Å›
brzuch Ä…ð brzusio
brzuch - Å‚
L F
brzuÅ› - o
chlebak
L S F
chleb - ak - Å‚
główka
o : ó
gÅ‚owa Ä…ð główka
L F
głow - a
L S F
głów - k - a
uszko
ch : a

ucho Ä…ð uszko
L S F
usz - k - o
wyżyna
s : ~

wysoki Ä…ð wyżyna
L S F
wyż - yn - a
koński
L S F
koń  sk' - i
piszÄ…cy
flektyw
L I F
pisz - Ä…c - y
Flektywy to morfemy o niejasnym statusie.
droga : drożyna
L F L S F
drog - a : droż - yn - a
g : ~
 alternacja spółgłoskowa jakościowa
mózgu : móżdżek
mózg  u : móżdż - ek - ł
g : dż  alternacja spółgłoskowa jakościowa
z : ~
 alternacja spółgłoskowa jakościowa
góra : górzysty : pogórze
L F L S F S L F
gór - a : górz - yst - y : po - górz - e
r : rz  aleternacja spółgłoskowa, jakościowa
MORFOLOGIA CZASOWNIKA
Przykład
morfem tworzÄ…cy bezokolicznik (MB)
L
pis - a - ć
przyrostek tematu czasu przeszłego (PTCP)
Tematy oparte o formy czasu Tematy fleksyjne czasu przeszłego
teraz
niejszego (tematy fleksyjne)
L PTCP F L PTCP MCP F
1. pisz - Å‚ - Ä™  1. os. lp. 1. pis - a - Å‚ - a  3. os. lp.,
cz. przeszły niedokonany, rodzaj żeński
L flektyw
S L PTCP MCP F
2. pisz  ąc  imiesłów przysłówkowy
2. na - pis - a - Å‚ - a  3. os. lp.,
cz. przeszły dokonany
S L F  1. os. lp
S L PTP MB
3. na - pisz - ę  czas przyszły prosty
3. a) będę pis - a - ć  1. os. lp., r. żeński,
cz. przyszły
L I1 F (rodzajowy)
4. pisz - ąc  y imiesłów przymiotnikowy, S L PTP MCP F
b) będę pis - a - ł - a  1. os. lp.,
M. lp., rodzaj męski
r. żeński, cz. przyszły
L MTP2 F
L F
4. pis - a - Å‚ - a - by - m  1 os. lp.,
5. pisz - cie!  tryb rozkazujÄ…cy
tryb przypuszczający, r. żeński
S L I3
5. na - pis - a - wszy  imiesłów
przysłówkowy
1
Flektyw.
2
Morfem trybu przypuszczajÄ…cego.
3
Flektyw.
FLEKTYWY WSPÓA
CZESNEJ POLSZCZYZNY
1) Formy czasu przeszłego
rys - owa - Å‚ - a
·ð owa  przyrostek tematu czasu przeszÅ‚ego
2) Formy trybu przypuszczajÄ…cego
rys - owa - Å‚ - by - Å‚
3) Formy rodzajowe
rys - owa - ł - a  rodzaj żeński
rys - owa - ł - ł  rodzaj męski
rys - owa - Å‚ - o  rodzaj nijaki
4) Flektywy imiesłowowe
rys - uj - Ä…c
rys - uj - Ä…c - y
5) Morfemy tworzące stopień wyższy i najwyższy przymiotników
i przysłówków
star - sz - y
Uwaga:
W czasownikach, które w odmianie mają końcówki -am, -asz, nie wyodrębnia się j
jako osobnego morfemu.
PRZEMIANA FONETYCZNA
k , ch , h , g  głoski fonetycznie miękkie, a morfologicznie (funkcjonalnie)
twarde
Mianownik liczby mnogiej
·ð kot Ä…ð kot - y
·ð pies Ä…ð ps - y
·ð sad Ä…ð sad - y
·ð ptak Ä…ð ptaki - i
·ð wrak Ä…ð wrak - i
·ð kulig Ä…ð kulig - i
Przed końcówką fleksyjną mianownika l. mnogiej pojawia się zawsze głoska twarda.
Analizowane głoski zajmują pozycję typową dla głosek twardych, mimo że są
zmiękczone w wymowie.
Przemiana fonetyczna  zwyczaj artykulacyjny danej społeczności.
Narzędnik lp., deklinacja męska
·ð samochód Ä…ð samochod - em
·ð pÅ‚ot Ä…ð pÅ‚otem
·ð wóz Ä…ð wozem
·ð ptak Ä…ð ptak - 'em
·ð głóg Ä…ð gÅ‚og - 'em
Dopełniacz l. pojedynczej, rodzaj żeński
·ð woda Ä…ð wod - y
·ð kobieta Ä…ð kobiet - y
·ð fizyka Ä…ð fizyk - i
·ð fizjologia Ä…ð fizjologi - i
Siedem głosek twardych
ma funkcjonalny charakter miękki:
c, dz, cz, dż, sz, ż, l