Diagnoza przebiegu i efektywności resocjalizacji jest uważana za jedną z odmian badania rzeczywistości wychowawczej i została zaliczona do tzw. badań ekspertalno-ewaluacyjnych, które się intensywnie rozwijają w krajach zachodnich. Badania tego typu prowadzi się w celu znalezienia i opisania czynników, które mają największy wpływ na przebieg skutecznej resocjalizacji w instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych środowiskach wychowawczych.
Badanie ekspertalno-ewaluacyjne to procedura diagnostyczna, która pozwala przy użyciu standardowych metod i technik badawczych odpowiedzieć na pytanie, który ze zbioru badanych, wdrożonych do realizacji programów resocjalizacji jest lepszy i pod jakimi względami. Badania te nazywa się także „ewaluacyjnymi\".
Badanie ewaluacyjne przebiega etapowo i obejmuje następujące fazy:
1. Określenie celów działania będącego przedmiotem szacowania.
2. Ustalenie kryteriów pomiaru sukcesu i porażki w działalności.
3. Wyjaśnienie sukcesu lub porażki wychowawczej, terapeutycznej, resocjalizacyjnej w kategoriach operacyjnych.
4. Sformułowanie propozycji i rekomendacji praktycznych dotyczących projektowanych zmian, jakich należy dokonać w celu poprawy istniejącej sytuacji (celem zwiększenia efektywności resocjalizacyjnej).
W celu porównywania skuteczność rozmaitych programów, strategii i procedur resocjalizacyjnych, należy najpierw:
1. Określić istotne składniki programu resocjalizacji z punktu widzenia ich znaczenia w realizowanym modelu resocjalizacji.
2. Zobiektywizować i „wystandaryzować\" stosowane w procesie resocjalizacji metody i techniki oddziaływania wychowawczego tak, aby mogły być zastosowane przez kadrę pedagogiczną o podobnym poziomie przygotowania zawodowego w dowolnym momencie czasowym.
3. Dobrać odpowiednie grupy kontrolne zgodnie z parametrami charakteryzującymi grupy eksperymentalne, w których sprawdza się efektywność danej metody. Należy w pełni kontrolować wszelkie inne, niezamierzone wpływy na grupę eksperymentalną i kontrolną w celu określenia udziału poszczególnych czynników rzutujących na wynik końcowy.
4. Zaprojektować, co najmniej dwukrotne badanie wychowanków oraz rozmaitych cech ich środowiska wychowawczego, tzn. na początku oddziaływania resocjalizującego i po jego zakończeniu, np. po upływie jednego roku.
5. Prowadzić systematyczną analizę losów życiowych (badania katamnestyczne) jednostek poddanych resocjalizacji po opuszczeniu przez nie instytucji resocjalizującej.


WNIOSKI Z BADAŃ AMERYKAŃSKICH

Jako nieliczni, najwięcej badań ewaluacyjnych przeprowadzili Amerykanie. Podzielić je można na dwie grupy.
1. badania skoncentrowane na jednej lub kilku instytucjach resocjalizujących oraz ich efektywności.
2. tzw. metabadania będące naukową analizą przedstawionych badań, których wyniki zaprezentowano w dostępnych dla badaczy raportach.

W 1966 r. Bailey dokonał przeglądu ponad 100 raportów, amerykańskich opublikowanych w latach 1940-1960. W wyniku analizy stwierdził, że większość badaczy wskazuje na fakt, iż efektywność resocjalizacji w rozmaitych instytucjach nie jest zadowalająca, lecz daje się wyraźnie zauważyć. Zdaniem Baileya ocena ta jest jednak zbyt optymistyczna.
Adams przeanalizował wyniki 22 raportów na temat skuteczności probacji i warunkowego zwolnienia z więzień. Badania prowadzone w równoległych grupach eksperymentalnych i kontrolnych (do 1967 r.) wykazały, że efektywność resocjalizacji nieznacznie wzrasta w grupie eksperymentalnej oraz jest tym większa, im mniejsza jest liczebność próbki biorącej udział w eksperymencie probacyjnym, a także im większa w niej jest proporcja młodzieży w stosunku do pozostałych kategorii wieku.
Dwaj badacze — Robinson i Smith w 1971 r. dokonali krytycznej oceny dziesięciu eksperymentów mających na celu określenie różnic w poziomie skuteczności resocjalizacji w zależności od stosowanych środków penitencjarnych i probacyjnych. Uznanym przez badaczy kryterium powodzenia był brak powrotności do przestępstwa.
W wyniku badań ustalono, że:
a. różnice we wskaźnikach recydywy są trudne do interpretacji, w związku z tym nie można na ich podstawie orzekać o skuteczności zastosowanego środka (rozbieżności wynikają ze zróżnicowania pojęcia „recydywa\" przez administrację i personel badanych instytucji korekcyjnych);
b. stwierdzone różnice we wskaźnikach recydywy w zależności od zastosowanego środka wynikają z różnic osobowościowych między przestępcami, a nie z odmienności metod i technik oddziaływania resocjalizującego;
c. nie ma żadnej podstawy do tego, aby zdecydowanie stwierdzić, iż dany program resocjalizacyjny (lub środek probacyjny, poprawczy, karny) był wyraźnie gorszy od innego, alternatywnego.
Martinson sformułował analogiczny do ostatniego wniosek, który uwzględnił w analizie porównawczej 231 raportów dotyczących skuteczności resocjalizacji (1971 r.): Żadna empiryczna oczywistość nie pozwala na stwierdzenie, iż któryś z branych pod uwagę programów resocjalizacyjnych zdecydowanie wpłynął na zmniejszenie wskaźników recydywy przestępców poddanych jego działaniu.
Poszukując optymalnego modelu oddziaływania na przestępców, w 1972 r. Speer dokonał przeglądu resocjalizacji eksponujących metody terapeutyczne. Na 21 uwzględnionych w jego studiach raportów jedynie 11, przy określaniu skuteczności oddziaływania resocjalizującego, uwzględniało późniejsze losy życiowe pensjonariuszy instytucji korekcyjnych. Stwierdził, że:
a. zaledwie w 50% badań eksperymentalnych nad efektywnością resocjalizacji podkreśla się zauważalny spadek wskaźników recydywy przestępców poddanych oddziaływaniu terapeutycznemu w instytucjach korekcyjnych;
b. sukcesy resocjalizacyjne, są łatwiej osiągane w pracy wychowawczej i terapeutycznej z młodzieżą niż z dorosłymi, zwłaszcza, gdy młodzi przestępcy po wyjściu z instytucji są objęci opieką postpenitencjarną.
W 1973 r. Ward pod podobnym kątem analizował skuteczność resocjalizacji, dokonując przeglądu wdrożonych do realizacji programów resocjalizacyjnych o przewadze metod socjo- i psychoterapeutycznych w ośrodkach półwolnościowych, przejściowych i „doradzania\", silnie powiązanych ze środowiskiem naturalnym osób wadliwie przystosowanych (nieprzystosowanych) społecznie. Podobnie jak w poprzednich badaniach: nie dało się wykazać przewagi jednego programu (psychoterapeutycznego) nad innymi (socjoterapeutycznym, środowiskowym) z punktu widzenia efektywności.
W jednym z najnowszych eksperymentów amerykańskich realizowanym przez „Center for Criminal Justice\" of Harvard Law School/ a kierowanym przez L.E. Ohiina z Massachusetts, jest eksperyment mający na celu porównanie efektywności resocjalizacji prowadzonej w środowisku otwartym oraz zamkniętym (instytucjonalnym) dla młodzieży przestępczej lub nieprzystosowanej oraz określenie warunków, strategii i procedur sprzyjających skutecznej resocjalizacji w obydwu typach oddziaływania (Ohiin i in. 1978). Stwierdzono, że czynnikami sprzyjającymi prawidłowej i względnie skutecznej (mało trwałej) resocjalizacji prowadzonej w instytucji zamkniętej są: niewielkie liczebnie środowisko instytucjonalne, małe zróżnicowania funkcji personelu pedagogicznego, wysoki poziom i wysoka jakość stosunków społecznych i emocjonalnych w obrębie grup wychowawczych oraz między wychowankami i kadrą pedagogiczną.
Zauważono, że im lepiej wychowanek jest przystosowany do środowiska wychowawczego instytucji, tym gorzej po jej opuszczeniu przystosowuje się do środowiska zewnętrznego, i to tym gorzej, im dłużej pozostawał pod wpływem instytucji zamkniętej.
Jak stwierdzili badacze z Massachusetts, porównywanie skuteczności (efektywności) resocjalizacyjnej ośrodków środowiskowych (wolnościowych i zamkniętych) nie jest w pełni możliwe, gdyż nieporównywalne są ich cele podstawowe i operacyjne, strategie i procedury oddziaływania oraz kategorie osób poddawanych obu rodzajom oddziaływań. W instytucjach zamkniętych są umieszczani przede wszystkim zdeklarowani przestępcy (nieletni i młodociani), natomiast w ośrodkach otwartych (środowiskowych) — przestępcy przypadkowi oraz młodzież nieprzystosowana społecznie lub mająca problemy psychologiczne w zakresie adekwatnego funkcjonowania w przypisanych jej rolach społecznych, czyli osobnicy mniej groźni.
WNIOSKI Z BADAŃ ANGIELSKICH

Badania ekspertalno-ewaluacyjne w Wielkiej Brytanii rozwijały się równolegle do badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych.
Najbardziej są znane metabadania przeprowadzone przez Hooda (w 1963 r.). Koncentrowały się one na analizie efektywności resocjalizacji indywidualnych przypadków, a nie na skuteczności resocjalizacyjnej w sensie makro-społecznym. Głównym celem badań była odpowiedź na pytanie:, „W jakim stopniu rozmaite środki resocjalizacyjne są skuteczne, a w jakim — nieskuteczne oraz od czego zależy porażka lub sukces w tej dziedzinie?\". Zdaniem autora w badaniach angielskich dają się zauważyć trzy kierunki skupiające uwagę na nieco odmiennych składnikach resocjalizacji.
Pierwszy kierunek badań przede wszystkim bierze pod uwagę jeden rodzaj środka lub metody resocjalizacyjnej, którego skuteczność określa się w trakcie stosowania go oraz po pewnym czasie, po zakończeniu programu, np. po upływie pięciu lat. W wyniku przeprowadzenia tego typu badań stwierdzono, że środki probacyjne są o wiele skuteczniejsze w oddziaływaniu na przestępców niż środki karne, ale tylko w odniesieniu do wąskiej kategorii przestępców, tzn. tylko tych, którzy popełnili przestępstwo tylko jeden raz.
Drugi kierunek badań, zwanych przez autora „porównawczymi\", polegał na porównywaniu wskaźników przystosowania społecznego dwu równoległych grup przestępczych poddanych oddziaływaniu dwu różnych (niekiedy alternatywnych) metod resocjalizacyjnych. Innym typem porównań, jaki prowadzono w obrębie tego kierunku badawczego, było zestawienie wskaźników recydywy „oczekiwanej\" (prawdopodobnej), wyliczonej na podstawie tablic prognostycznych, ze wskaźnikami recydywy faktycznej, stwierdzanej w wyniku badań katamnestycznych.
W wyniku analiz i studiów indywidualnych przypadków sformułowano wnioski:
1. Sankcje pieniężne stosowane wobec przestępców, we wszystkich badanych kategoriach wieku, są bardziej skuteczne niż jakiekolwiek inne środki, zarówno o charakterze probacyjnym, jak i instytucjonalnym, zwłaszcza wobec osób karanych po raz pierwszy.
2. Długoterminowe kary instytucjonalne (pobyt w instytucji zamkniętej) nie wydają się bardziej skuteczne niż kary krótkoterminowe.
3. Resocjalizacja przebiegająca w środowisku otwartym lub półotwartym nie jest wcale mniej skuteczna niż w środowisku zamkniętym, tzn. jest równie nieskuteczna.
4. Mimo stosunkowo słabych wskaźników powodzenia w resocjalizacji przestępców różnią się one jednak w zależności od kategorii przestępców, wobec których są stosowane zróżnicowane metody oddziaływania. Trudno jest zdecydowanie określić, które spośród rozmaitych czynników uwzględnianych w badaniach mają największy wpływ na sukces resocjalizacyjny lub jego zdecydowaną negację.
Trzeci kierunek badań Hooda koncentrował się na poszukiwaniu związków między treścią stosowanych wobec przestępców programów resocjalizacji a ich wpływem na zachowanie i osobowość pensjonariuszy instytucji resocjalizujących. W ramach tego typu badań uwzględniano analizę biografii byłych przestępców, ich dzienniki i wyznania; nie był to jednak materiał wystarczająco wiarygodny. Littie (1962 r.), śledząc ewolucję postaw przestępców poddanych działaniu „systemu borstalskiego\", stwierdził jednoznacznie, że zmiany, jakie zaobserwował w zachowaniu i postawach osób badanych, wynikają raczej z podkultury instytucji korekcyjnych i swoistej struktury społecznej i jej presji psychologicznej na członków zbiorowości zakładowej niż z pozytywnych wartości programu resocjalizującego instytucji resocjalizującej. Nawet pozytywne zmiany w zachowaniu się przestępców pod wpływem pobytu w zakładzie zacierają się, gdy pobyt ten znacznie się przedłuża. Istnieje, zdaniem autora, pewne optimum czasowe sprzyjające modyfikacji postaw i zachowania, zwłaszcza nieletnich, po którego upływie możliwości korzystnego wpływu instytucji resocjalizującej na jej pensjonariuszy znacznie maleją. Wniosek ten znalazł także potwierdzenie w wynikach badań kanadyjskich.
W raporcie Hood stwierdza, iż ważnym momentem w resocjalizacji jest właściwy dobór strategii postępowania do poszczególnych typów osobowości przestępczych, gdyż jedni są wrażliwi na oddziaływanie dyscyplinujące czy permisywne, inni na terapeutyczne czy doradcze, a jeszcze inni na kary pieniężne i rozmaitego rodzaju grzywny itd.
W doborze kryteriów określających sukces wychowawczy, resocjalizacyjny czy terapeutyczny należy w większym zakresie uwzględniać zmienność systemu wartości społecznych oraz zmienność systemu prawa, wyznaczającego wzorce zachowań pożądanych i aprobowanych społecznie.
WNIOSKI Z BADAŃ FRANCUSKICH

Problem systematycznych badań ekspertalno-diagnostycznych dotyczących efektywności resocjalizacji pojawił się we Francji w latach sześćdziesiątych. Jednym z pierwszych na wspomniany temat raportów było opracowanie Hurona z 1965, w którym to wykazał, iż badanie efektywności jest niezwykle trudne ze względu na: zbyt dużą liczbę zmiennych, jakie należy jednocześnie kontrolować; brak ścisłych, porównywalnych metod oddziaływania na nieletnich; niedostatek jednolitego kryterium skuteczności resocjalizacyjnej, które mogłoby być zastosowane do jej pomiaru na poziomie i grupy, i jednostki, a więc ostatecznie wyniki badań w tym zakresie są niejednoznaczne.
W 1967 r. Ch. Debuysta dokonał analizy, która dotyczyła wielu porównań między poziomem efektywności resocjalizacji w rozmaitych środowiskach i instytucjach francuskich oraz wybranych zagranicznych. Pogrupował on następująco techniki pomiaru skuteczności resocjalizacji:
a. mierzące niektóre wymiary osobowości oraz postawy, np. wskaźniki psychologiczne zmian zachodzących w osobowości nieletnich pod wpływem pobytu w instytucji;
b. mierzące przystosowanie społeczne aktualne i w przyszłości badanego;
c. dokonujące oceny globalnej przebiegu i skuteczności resocjalizacji.
Z przeprowadzonej przez niego analizy wynika, że:
1. Wyniki badań prowadzonych za pomocą skal postaw przed 1954 r. wskazują na brak pozytywnych związków między oddziaływaniem resocjalizującym instytucji a zmianami postaw osób poddanych ich oddziaływaniu.
2. Niektóre formy oddziaływania resocjalizującego np. obozy pracy letniej, wyjazdy wakacyjne, wpływają na zmniejszenie poziomu lęku, niestałości emocjonalnej młodzieży przestępczej, jednak wspomniane parametry zmieniają się także w podobnym kierunku w grupie kontrolnej.
3. Pozytywne rezultaty dotyczące związku między rodzajem stosowanych metod i wskaźnikami recydywy notuje się w przypadku stosowania tzw. doradzania grupowego. Gdy nieletni byli poddani przez pewien czas tego typu oddziaływaniu, wskaźniki ich późniejszego powrotu do przestępstwa były znacznie niższe niż, w grupie kontrolnej niepoddanej wpływowi doradzania terapeutycznego.
4. W wyniku stosowania technik badania przystosowania społecznego przed oddziaływaniem i po oddziaływaniu resocjalizującym instytucji korekcyjnej stwierdzono, że wyraźna poprawa nastąpiła jedynie u 40% badanych osób. Poprawa ta dotyczyła stosunków rodzinnych, sposobów spędzania czasu wolnego, ciągłości nauki i zatrudnienia.
5. Zastosowanie technik globalnej oceny postępów w resocjalizacji przez wychowawców, personel pedagogiczny lub samych nieletnich nie dało podstaw do stwierdzenia, że istnieje wyraźny związek między poprawnym zachowaniem wychowanka na terenie instytucji i na zewnątrz placówki np. na urlopie czy po jej definitywnym opuszczeniu.
6. Istnieje dość często zauważalna rozbieżność między efektami resocjalizacji mierzonymi technikami psychologicznymi (testy, skale postaw, skale przystosowania społecznego) a efektami resocjalizacji mierzonymi za pomocą prostej, bezpośredniej obserwacji zachowania przejawianego przez osobę resocjalizowaną po zakończeniu procesu resocjalizacji w instytucji.
7. Ostatecznym kryterium efektywności resocjalizacji powinna być faktyczna umiejętność harmonijnego współżycia z innymi ludźmi i pozostawania w zgodzie z samym sobą.
Z badań przeprowadzonych przez ośrodek w Vaucresson (Breuvart, Algan, Selosse 1974) wynika, że spośród rozmaitych środków zastosowanych wobec przestępców najbardziej skuteczne okazują się środki probacyjne i „wolności dozorowanej”, w mniejszym stopniu — zakłady wychowawcze {internat de reeducation), w najmniejszym natomiast — karne (więzienie). Największe porażki w resocjalizacji występują w przypadku resocjalizacji prowadzonej w więzieniu (70%), nieco mniejsze — w zakładach wychowawczych (50%) i najmniejsze, ale ciągle jeszcze obecne, w warunkach „wolności dozorowanej\" [liberie suweillee) lub probacyjnych (30%), czyli w środowisku naturalnym. Porównując efekty resocjalizacji uzyskane w pracy z młodzieżą trudną i przestępczą, autorzy stwierdzają, że najbardziej korzystne wychowawczo jest środowisko naturalne, w którym oddziaływanie resocjalizacyjne powinno mieć przede wszystkim cele wychowawcze i nie powinno trwać dłużej niż trzy lata. Okres ten dotyczy także pobytu nieletniego w instytucjach zamkniętych. Zarówno przedłużanie pobytu, jak również kumulowanie lub powtarzanie wobec nieletnich przestępców tych samych sankcji nie sprzyja skutecznej resocjalizacji.
WNIOSKI Z BADAŃ KANADYJSKICH

Do czołowych kanadyjskich badaczy efektywności oddziaływania resocjalizującego instytucji dla młodzieży należą:
M. Leblanc, M. Cusson, Ducharme i Achille, będący autorami kolejnych raportów z badań ekspertalno--ewaluacyjnych. Celem podejmowanych przez nich badań było określenie rzeczywistej skuteczności oddziaływania na rozwój psychiczny nieletnich przestępców i młodzieży nieprzystosowanej społecznie placówek reedukacyjno-resocjalizujących zwanych centre d\'accueil.
Wyróżniono dwa typy efektów oddziaływania instytucjonalnego: tzw. efekty globalne (brutto) oraz czyste (netto).
Efekt brutto był mierzony czterema technikami psychologicznymi równolegle i trzykrotnie.
Przed przyjęciem do instytucji, przy jej opuszczaniu i po upływie jednego roku po jej definitywnym opuszczeniu przez nieletniego. Dzięki zastosowaniu zestawu technik diagnostycznych określono profil psychologiczny każdego z badanych. Po upływie pewnego czasu stwierdzono pomyślną ewolucję psychologiczną. Korzystne zmiany w osobowościach wychowanków były powiązane nie tylko z ich pobytem w placówce resocjalizującej, ale także wynikały z procesu dojrzewania społecznego.
Zauważono:
1. Wyraźne zmniejszenie się poziomu antyspołeczności, a przede wszystkim — wyrażanej agresywności.
2. Redukcję trudności i zaburzeń psychologicznych (problemów emocjonalnych, lęków, napięć, neurotyczności).
3. Silny wzrost poziomu samooceny dokonywanej przez wychowanków.
4. Spadek intensywności mechanizmów obronnych tj.: depresji, tłumienia, wyparcia, negacji.
Zanotowane w toku badań efekty osobowościowe nie wzmacniały się jednak w miarę upływu czasu i pobytu wychowanka w placówce. Psychologiczny profil uzyskany w pierwszych 10-12 miesiącach pobytu pozostał na niezmiennym poziomie przez pozostały okres (np. po upływie 20 miesięcy).
Rzeczywiste efekty resocjalizacji (efekty netto) mierzono, kontrolując trzy istotne zmienne dotyczące: zróżnicowanego stanu wyjściowego osobowości nowo przyjętych wychowanków, dojrzewania biologicznego i społecznego oraz czynników związanych ze swoistą selekcją wychowanków, jaka w naturalny sposób zachodzi w każdej instytucji wychowawczej czy korekcyjnej.
1. Im mniej był korzystny psychologiczny obraz (profil) osobowości wychowanka na początku pobytu, tym bardziej wyraźny wydawał się wpływ jego pobytu na poprawę zachowania w placówce. Jednocześnie jednak wychowankowie podatni na wpływy instytucji w trakcie pobytu w niej okazywali się najmniej odporni na negatywne wpływy kryminogennego środowiska po jej opuszczeniu. Wyjściowy poziom rozwoju społeczno-moralnego wychowanka silniej interweniuje w przebieg jego adaptacji społecznej niż ukierunkowane oddziaływanie wychowawcze instytucji.
2. Znaczną część korzystnych efektów w zakresie pozytywnej ewolucji psychicznej wychowanków mniej dojrzałych emocjonalnie i społecznie daje się wyjaśnić nie poprzez oddziaływanie instytucjonalne, ale bio-psychospołeczne. Wskazują na to wyniki uzyskane w grupie kontrolnej niepoddanej żadnemu oddziaływaniu, bowiem ich ewolucja psychiczna i naturalny rozwój prowadzą do podobnych rezultatów. Osobnicy z grupy kontrolnej o podobnym profilu osobowościowym pozostawieni w naturalnym środowisku osiągają niekiedy szybciej identyczny poziom rozwoju dojrzałości interpersonalnej niż osobnicy z grupy eksperymentalnej (poddanej oddziaływaniu resocjalizującemu).
3. Optymalnym okresem pobytu wychowanka w instytucji typu centre d\'accneil jest 18 miesięcy. Zarówno krótszy, jak i dłuższy czas przebywania w instytucji korekcyjnej wydaje się w świetle danych empirycznych błędem pedagogicznym.
Trafność obserwacji sprawdzono, porównując je z prowadzonymi w innej placówce resocjalizacyjnej, a mianowicie w Boy\'s Farm z Shaw-bridge, gdzie resocjalizacja jest prowadzona według odmiennego nieco modelu, opierając się na tzw. teorii rozwoju dojrzałości interpersonalnej, a nie na teorii „resocjalizacji poprzez etapy\", jaka jest stosowana w Boscoville.
Efektywność resocjalizacyjną obydwu instytucji oceniono jako zbliżoną, przynajmniej w zakresie tzw. efektów brutto. Wprawdzie regresja wyników w resocjalizacji jest nieco większa u byłych wychowanków Boscoville niż absolwentów Shawbridge, ale wynika nie tyle z bardziej doskonałych metod oddziaływania resocjalizującego w Boy\'s Farm, ale z istnienia dobrze funkcjonującego systemu opieki następczej sprzęgniętego z systemem resocjalizacji stosowanym w Shawbridge.
4. Warunkami skutecznej resocjalizacji instytucjonalnej w przekonaniu autorów ostatniego raportu są:
a. system opieki następczej skoordynowany z korekcyjnym oddziaływaniem placówki, sieć pracowników socjalnych, przygotowujących warunki środowiskowe do ponownej prawidłowej adaptacji wychowanka w jego naturalnym środowisku;
b. ograniczanie długości pobytu wychowanków w instytucji zamkniętej do niezbędnego minimum, nieprzekraczającego jednak 20 miesięcy;
c. dostosowywanie metod i technik oddziaływania resocjalizującego do wyjściowego stanu osobowości, postaw, motywacji, dążeń i aspiracji, opierając się na trafnej i rzetelnej diagnozie psychologiczno-wychowawczej.
5. Przystosowanie społeczne wychowanka po opuszczeniu zakładu nie pozostaje w wyraźnym związku z jego postępami resocjalizacji mierzonej „korzystną ewolucją psychiczną\", tzn. parametrami ją charakteryzującymi. Instytucjonalne oddziaływanie resocjalizujące nie uodparnia jednostki w dostatecznym stopniu na wpływy podkultury oraz dewiantywnych stylów życia wynikających z lansowanych przez nią norm i wartości.

Kończąc przegląd badań dotyczących efektywności róznych programów resocjalizacyjnych można zauważyć, że:
1. Uzyskane wyniki badań nad skutecznością resocjalizacji, niezależnie od typu instytucji i programu resocjalizacji w niej stosowanej, są negatywne, tzn. świadczą o niskim poziomie efektywności resocjalizacji lub jej braku.
2. Mimo globalnie słabych wyników efektywności resocjalizacji ludzi dorosłych efektywność ta jest wyraźnie wyższa w pracy z młodzieżą i dziećmi.
3. Resocjalizacja prowadzona w instytucji korekcyjnej może być skuteczna, gdy towarzyszy jej prawidłowo realizowany model opieki następczej, pomocy postpenitencjarnej.
4. Pojęcie resocjalizacji i oddziaływania resocjalizującego powinno obejmować znacznie więcej czynników niż tylko oddziaływanie na osobę resocjalizowaną w trakcie realizacji programu, ale także dotyczyć równolegle prowadzonych, systematycznych oddziaływań na środowisko społeczne, zwłaszcza rodzinę nieletniego lub dorosłego przestępcy.
5. Brak powrotu do przestępstwa nie może być jedynym kryterium oceny skuteczności resocjalizacji, trzeba brać pod uwagę również inne czynniki wymieniane w powyższych badaniach.