Alergia na leki i nietolerancja leków
Leki lub ich metabolity, jako związki małocząsteczkowe, są niepełnymi antygenami, czyli haptenami, które po
połączeniu z endogennymi wielkocząsteczkowymi substancjami organizmu, głównie białkami, stają się antygenami
odpowiedzialnymi za odczyn uczuleniowy (alergiczny).
Można wyróżnić trzy etapy rozwoju alergii na leki:
1) przemiany metaboliczne leku do postaci, w której może on utworzyć stabilne połącze-
nie z cząsteczką nośnika (białkiem lub glikoproteiną),
2) powstawanie pełnego antygenu przez połączenie leku  niepełnego antygenu, czyli
haptenu z cząsteczką białka,
3) odpowiedz
immunologiczną, uczulenie organizmu na powstałe połączenie.
Czynnikami usposabiajÄ…cymi do wystÄ…pienia uczulenia polekowego sÄ…:
" budowa chemiczna i masa cząsteczkowa leku  białka i niektóre wielocukry uczulają łatwiej od pozostałych
związków,
" długotrwałe stosowanie leków,
" częste powtarzanie cykli leczniczych,
" terapia wielolekowa,
" pozajelitowa i miejscowa droga podania leku,
" wiek (dorosły),
" płeć (u kobiet częstość alergii polekowych jest o 33% większa niż u mężczyzn),
" uwarunkowania genetyczne (atopia, enzymopatie),
" stany patologiczne (niewydolność wątroby, nerek, astma oskrzelowa, zakażenia wirusowe, zakażenie wirusem HIV,
przeszczep narządów),
" alkoholizm, uzależnienia lekowe.
Rozpoznanie odczynu alergicznego opiera się na następujących kryteriach:
· obserwowane objawy sÄ… charakterystyczne dla immunologicznej reakcji polekowej,
· czas wystÄ…pienia objawów po przyjÄ™ciu leku odpowiada okreÅ›lonemu typowi reakcji nadwrażliwoÅ›ci,
· odczyn uczuleniowy wystÄ™puje u niewielkiego odsetka osób poddanych terapii tym samym lekiem,
· odczyn uczuleniowy pojawia siÄ™ po kilkakrotnym stosowaniu leku,
· nasilenie objawów jest nieproporcjonalne do zastosowanej dawki,
· istnieje skÅ‚onność osobnicza i dziedziczna do uczuleÅ„,
· odczyn uczuleniowy może wystÄ…pić po lekach o podobnej budowie chemicznej, lecz różnym dziaÅ‚aniu,
natomiast nie po lekach o odmiennej budowie a podobnym działaniu,
· objawy nie sÄ… podobne do farmakologicznego dziaÅ‚ania leku,
· nie stwierdza siÄ™ innej przyczyny obserwowanych objawów,
· wyniki prób na uczulenie najczęściej potwierdzajÄ… reakcjÄ™ alergicznÄ… na lek.
Klasyfikacja odczynów uczuleniowych
Granice między poszczególnymi typami reakcji uczuleniowych są płynne, a w rozwój objawów klinicznych są zwykle
zaangażowane jednocześnie lub przemiennie różne mechanizmy odpowiedzi immunologicznej i nieimmunologicznej.
Uproszczona klasyfikacja Gella i Coombsa wyróżnia cztery typy reakcji nadwrażliwości.
Klasyfikacja reakcji nadwrażliwości
· typu I - : wstrzÄ…s anafilaktyczny, obrzÄ™k naczynioruchowy, choroby atopowe (dychawica oskrzelowa,
alergiczny nieżyt nosa) oraz inne objawy uczulenia  pokrzywka, wymioty, biegunka, bóle brzucha,
miejscowa postać odczynu anafilaktycznego.
· Typu II
· Typu III
· Typu IV
www.chomikuj.pl/gregow
1
Typ I
Obejmuje reakcje natychmiastowe, obserwowane w krótkim czasie  do kilkudziesięciu minut od podania leku. Reakcje
te rzadko występują podczas przewlekłej terapii danym lekiem. Polegają na interakcji między antygenem (lekiem) a
przeciwciałem klasy IgE związanym na powierzchni komórki tucznej. Dochodzi wówczas do aktywacji limfocytów
T i eozynofilów, degranulacji komórek tucznych i uwalniania mediatorów odczynu uczuleniowego: histaminy, serotoniny,
bradykininy, prostaglandyny oraz interleukiny.
Reakcjami alergicznymi typu I są: wstrząs anafilaktyczny, obrzęk naczynioruchowy, choroby atopowe
(dychawica oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa) oraz inne objawy uczulenia  pokrzywka, wymioty, biegunka, bóle
brzucha, miejscowa postać odczynu anafilaktycznego.
1.Wstrząs anafilaktyczny jest nagłą i zagrażającą życiu chorego uogólnioną formą reakcji anafilaktycznej o
charakterze wielonarządowym. U chorego predysponowanego do anafilaksji występują w surowicy krwi swoiste
przeciwciała klasy IgE skierowane przeciwko konkretnemu lekowi, którego podanie uruchamia łańcuch reakcji
immunoalergicznych.
Objawy kliniczne pojawiajÄ… siÄ™ w ciÄ…gu 5 30 minut od kontaktu z alergenem (im szybciej,
tym cięższy jest przebieg kliniczny).
Polekowy wstrząs anafilaktyczny powodują: antybiotyki, zwłaszcza penicyliny, cefalosporyny, sulfonamidy,
surowice obcogatunkowe, streptokinaza, asparaginaza, dekstran, szczepionki, hormony (kortykotropina, insulina,
kalcytonina, hormon antydiuretyczny), witaminy B1, B12, kwas foliowy, cisplatyna, karboplatyna, doksorubicyna,
cytarabina, difenhydramina, heparyna, prokaina, chlorprokaina, tetrakaina, benzokaina, lidokaina, tubokuraryna,
pankuronium, galamina, suksametonium, atrakurium, radiologiczne środki cieniujące, środek dezynfekujący 
dwutlenek etylenu.
Stosowanie leków drogą pozajelitową,, szczególnie dożylnie, nasila objawy reakcji anafilaktycznej.
Leczenie wstrząsu anafilaktycznego polega na domięśniowym lub podskórnym podaniu epinefryny w rozcieńczeniu
1:1000 (0,1% roztwór): dorosłym 0,2 0,5 mg; dzieciom: 0,01mg/kg m.c. Epinefrynę można stosować co 10 15 min do
dawki maksymalnej u dorosłych 1,0 mg, aż do czasu ustąpienia objawów klinicznych wstrząsu. Choremu
podaje się także kilka wziewów beta2-mimetyku przez inhalator (salbutamol, terbutalinę), domięśniowo lek
przeciwhistaminowy (klemastynę: dorośli 1 2 mg, dzieci 25 źg/kg m.c., prometazynę: dorośli 25 50 mg, dzieci 1
mg/kg m.c.), dożylnie  półbursztynian hydrokortyzonu w dawce 200 mg lub prednizolon w dawce 20 mg, głównie w
celu zapobieżenia póz
nej fazie reakcji anafilaktycznej. Po wyprowadzeniu ze wstrząsu należy kontynuować
podawanie leków przeciwhistaminowych przez następne 48 godzin (klemastyny, prometazyny), podawać
glikokortykosteroidy w dużych dawkach przez następne 48 godzin (np. hydrokortyzon lub prednizolon).
2.Obrzęk naczynioruchowy jest miejscową postacią odczynu anafilaktycznego, polegającą na obrzęku skóry, tkanki
podskórnej i błony śluzowej w wyniku zwiększenia przepuszczalności naczyń włosowatych. Objawy mogą pojawić się i
zniknąć w ciągu 24 godzin od rozpoczęcia podawania leku odpowiedzialnego za wystąpienie reakcji alergicznej. Do
czynników wywołujących obrzęk naczynioruchowy należą: penicylina, inne antybiotyki beta-laktamowe, pirazolony,
sulfonamidy, białka obcogatunkowe.
3.Choroby atopowe (dychawica oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa) oraz inne objawy uczulenia, jak: pokrzywka,
wymioty, biegunka, bóle brzucha, są również miejscową postacią odczynu anafilaktycznego. Mogą się nasilać lub
wyzwalać pod wpływem różnych, zwłaszcza wyżej wymienionych leków. Polekowe napady dychawicy oskrzelowej
stanowią 8 10% przypadków napadów, w tym ponad 2/3 tych napadów występuje po niesteroidowych lekach
przeciwzapalnych,a ponad połowa  po stosowaniu kwasu acetylosalicylowego (jako tzw. astma aspirynowa)
Typ II
Dotyczy reakcji cytotoksycznych i cytolitycznych, których mechanizm polega na wytwarzaniu przeciwciał skierowanych
przeciw elementom błon komórkowych. Lek na zasadzie haptenu wiąże się z elementami morfotycznymi krwi
(krwinkami czerwonymi, płytkami, granulocytami) i staje się pełnym antygenem, indukując powstawanie swoistych
przeciwciał skierowanych przeciwko kompleksowi krwinka lek. W reakcjach tych bierze także udział dopełniacz.
Klinicznie reakcje te objawiają się jako m.in.: niedokrwistość hemolityczna, granulocytopenia, trombocytopenia,
pancytopenia.
Polekową niedokrwistość hemolityczną mogą wywołać: penicylina, metyldopa, chinidy-
na, sulfonamidy, cefalotyna, cisplatyna, karboplatyna, chlorpromazyna, erytromycyna, ami-
dopiryna, aminofenazon, chlorpropamid, ibuprofen, insulina, metamizol, nowobiocyna, kwas
aminosalicylowy, fenylbutazon, diklofenak, ryfampicyna, pochodne tiouracylu, tiopental.
Polekowa granulocytopenia lub agranulocytoza może być spowodowana terapią: aminofenazonem,
fenylbutazonem, karbimazolem, pochodnymi tiouracylu, pochodnymi fenotiazyny, klozapinÄ…, chinidynÄ…, kwasem
etakrynowym, solami złota, kwasem aminosalicylowym, sulfonamidami, pochodnymi sulfonylomocznika,
meprobamatem, diazepoksydem.
Do czynników mogących wywołać małopłytkowość należą: sulfonamidy, chinina (często znajduje się w lekach
przeciwgrypowych, napojach bezalkoholowych), chinidyna, sole złota, paracetamol, propyltiouracyl, alprenolol,
cefalotyna, penicylina, ryfampicyna, nowobiocyna, streptomycyna, tetracykliny, leki przeciwhistaminowe, kwas
acetylosalicylowy, karbamazepina, hydro- i chlorotiazyd, chlorpropamid, digitoksyna, furosemid, heparyna,
lewamizol, meprobamat, metyldopa, kwas aminosalicylowy, fenylbutazon, pochodne sulfonylomocznika, trimetoprym.
www.chomikuj.pl/gregow
2
Typ III
to reakcje póz
ne, zależne od krążących i odkładających się w ścianach drobnych naczyń krwionośnych kompleksów
immunologicznych złożonych z leków będących antygenami i przeciwciał klasy IgG i IgM. W obrazie klinicznym dominują
przede wszystkim objawy zapalenia naczyń. Obserwuje się wykwity pokrzywkowe, zapalenie kłębuszków
nerkowych, stawów, tęczówki i ciałka rzęskowego. Do tej grupy reakcji należy również choroba posurowicza.
Choroba posurowicza jest uogólnioną reakcją alergiczną o charakterze wielonarządowym. Najczęstszymi objawami
choroby posurowiczej są zmiany skórne: pokrzywka obrzęk Quinckego, rumień i zmiany plamisto-grudkowe.
Pojawiają się po 6 21 dniach od kontaktu z alergenem i mogą utrzymywać się przez wiele tygodni. Objawy choroby
posurowiczej mogą być wywołane nie tylko przez surowice obcogatunkowe lub białko, lecz także przez leki, np.:
antybiotyki beta-laktamowe (penicylinÄ™, amoksycylinÄ™, flukloksacylinÄ™, cefaklor), cyprofloksacynÄ™, streptomycynÄ™,
sulfonamidy, pochodne tiouracylu, hydralazynÄ™, fenylbutazon, tiopental.
Typ IV
Obejmuje komórkowe reakcje immunologiczne o charakterze opóz
nionym zależne od limfocytów T, które mają
receptory błonowe i mogą, w podobnie swoisty sposób jak przeciwciała, rozpoznawać antygen i z nim reagować.
Objawy kliniczne w przebiegu reakcji alergicznych typu IV mogą mieć przebieg od łagodnych wysypek do śmiertelnego
złuszczania się skóry. Występują w ciągu 24 48 godzin po kontakcie z antygenem. Najbardziej znanym przykładem
tego typu reakcji jest alergiczny wyprysk kontaktowy wywoływany najczęściej lekami stosowanymi miejscowo.
Kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk kontaktowy) charakteryzuje się powierzchownymi zmianami zapalnymi
skóry lub błony śluzowej, powstającymi w wyniku kontaktu z alergenem. Pierwotnym wykwitem jest grudka i
pęcherzyk, któremu zwykle towarzyszy świąd. Do czynników wywołujących wyprysk kontaktowy należą przede
wszystkim leki stosowane miejscowo (maści, krople): penicylina, tromantadyna, neomycyna, gentamycyna,
kanamycyna, amikacyna, tetracykliny, pochodne fenotiazyny, kortykosteroidy, miejscowe anestetyki zawierajÄ…ce grupÄ™
estrową (benzokaina, tetrakaina, prokaina), grupę amidową (lignokaina, mepiwakaina, prilokaina), jak również
podłoża i środki konserwujące: lanolina, euceryna oraz rumianek, nadtlenek benzoilolu.
Wśród polekowych uczuleniowych odczynów skórnych na uwagę zasługują także reak-
cje fotoalergiczne.
Reakcje fotoalergiczne obserwuje się po ok. 24 godzinach u chorych uczulonych poddanych powtórnej ekspozycji na
lek i promieniowanie ultrafioletowe. Zmiany występujrównież w obrębie skóry nienaświetlanej. Nie stwierdza się
zależności od zastosowanej dawki leku. Reakcje fotoalergiczne mogą wywołać: sulfonamidy, pochodne sulfonylomocz-
nika, pochodne nitrofuranu, chlorotiazyd, amiodaron, tetracykliny, leki tiazydowe, niesteroidowe leki przeciwzapalne,
amiodaron, pochodne fenotiazyny, gryzeofulwina, środki przeciwbakteryjne dodawane do mydeł, heksachlorofen,
kwas paraaminobenzoesowy.Leki mogą być również przyczyną wystąpienia chorób autoimmunologicznych.
Układowy toczeń rumieniowaty  choroba związana z tworzeniem i odkładaniem się kompleksów immunologicznych
w narządach wewnętrznych i skórze. Rozwija się zazwyczaj u chorych poddawanych długotrwale terapii dużymi
dawkami leków. Częstość reakcji będących wynikiem procesów autoimmunologicznych jest większa u chorych
charakteryzujących się wolnym metabolizmem acetylacji leków. Polekowy układowy toczeń rumieniowaty mogą
wywołać: hydralazyna, pochodne hydantoiny, prokainamid, izoniazyd, metyldopa, chlorpromazyna, fenylbutazon, sole
złota, gryzeofulwina, cyklofosfamid.
Należy podkreślić, że mechanizmy alergicznych reakcji polekowych są najczęściej złożone, a jeden lek może być
przyczyną kilku form polekowych niepożądanych reakcji organizmu.
www.chomikuj.pl/gregow
3