WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
Mariusz Siemiński1,
Anna Nitka-Siemińska2,
Zespół wypalenia
Walenty M. Nyka1
1
Klinika Neurologii Dorosłych,
Akademia Medyczna w Gdańsku
2
Klinika Chorób Psychicznych
i Zaburzeń Nerwicowych,
Akademia Medyczna w Gdańsku
STRESZCZENIE
Zespół wypalenia (ang. burnout syndrom) to zespół charakterystycznych objawów psy-
chicznych oraz somatycznych, które są następstwem przewlekłego stresu. Zespół wypa-
lenia dotyczy jedynie tych zawodów, które charakteryzują się koniecznością bliskich kon-
taktów z ludz
mi, a często  pomaganiem im. Mogą też być nim dotknięte matki wycho-
wujące swoje dzieci czy osoby zajmujące się przewlekle chorym członkiem rodziny. Jest
to zaburzenie wielowymiarowe, to skorelowane ze sobą nieprawidłowości psychologiczno-
psychopatologiczne, które mogą się pojawić u osób uprawiających niektóre zawody.
W przebiegu zespołu wypalenia wyróżnia się 3 fazy: wyczerpania emocjonalnego, deper-
sonalizacji i obniżonej oceny własnych możliwości. Terapią zespołu wypalenia powinni
się zajmować profesjonaliści  odpowiednio wykwalifikowani psycholodzy.
słowa kluczowe: zespół wypalenia, depresja, terapia
WST
P RYS HISTORYCZNY POJ
CIA
Zespołem wypalenia (ang. burnout syndrom) Wśród grup zawodowych szczególnie nara-
nazywamy zespół charakterystycznych obja- żonych na wystąpienie zespołu wypalenia
Zespół wypalenia
wów psychicznych oraz somatycznych, które wymieniano zawsze osoby związane ze służbą
są następstwem przewlekłego stresu związa- zdrowia. Dlatego też w środowiskach lekar- jest następstwem
nego z istotnym i stałym dla danej osoby za- skich już od wielu lat podejrzewano istnienie przewlekłego stresu
jęciem. Najczęściej określa się go w odniesie- zespołu wypalenia, choć nie od początku sto- i dotyczy jedynie tych
niu do pracy zawodowej. sowano tę nazwę. Pierwszym pojęciem uży-
zawodów, których istotą
Zespół wypalenia dotyczy jedynie tych wanym do określenia objawów, które są
jest praca z ludz
mi
zawodów, których istotą jest praca z ludz
mi. przedmiotem niniejszego artykułu, była tak
W języku angielskim określane są one poję- zwana zdystansowana troska. Sformułowa-
ciem human service  wydaje się, że w języ- nie to wprowadzili w 1963 roku Lief i Fox.
ku polskim nie ma adekwatnego określenia Oznaczało ono lekarza (i to autorzy uznali za Adres do korespondencji:
lek. Mariusz Siemiński
dla tego pojęcia. Jako przykłady takich zawo- ideał), który z jednej strony charakteryzuje Klinika Neurologii Dorosłych Akademia
Medyczna w Gdańsku
dów można wymienić: lekarzy, pielęgniarki, się współczuciem i troską wobec pacjenta, ul. Dębinki 7, 80 212 Gdańsk
tel.: (058) 349 23 00
psychologów, nauczycieli, policjantów, księ- z drugiej zaś  potrafi zachować odpowiedni faks: (058) 349 23 20
e-mail: [e-mail]
ży, adwokatów  a więc zawody, które cha- dystans emocjonalny w stosunku do jego pro-
rakteryzują się koniecznością bliskich kon- blemów zdrowotnych. Lekarz taki jest świado-
Copyright � 2007 Via Medica
taktów z ludz
mi, a często  pomaganiem im. my tego, że zarówno dla dobra pacjenta, jak
ISSN 1897 3590
45
Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45 49
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
i swojego własnego musi zachować obojętny, nu fizycznego i psychicznego wyczerpania,
niezaangażowany emocjonalnie obiekty- który powstaje w wyniku działania długo-
wizm [1]. Drugim ważnym pojęciem związa- trwałych negatywnych uczuć, rozwijających
nym z zespołem wypalenia jest  obronna się w pracy i w obrazie własnym człowie-
dehumanizacja . Wprowadził je w 1970 roku ka [3] jest zjawiskiem stosunkowo dobrze
Zimbard, a przez zwrot ten rozumiał  proces poznanym. Zwane jest ono inaczej  zespo-
chronienia siebie przed obezwładniającymi łem wyczerpania i dotyczy osób zawodowo
emocjami, przez reagowanie na innych ludzi trudniących się udzielaniem pomocy, na
bardziej jak na przedmioty niż na osoby . przykład: pracowników socjalnych, pielę-
W aktualnym podejściu do zespołu wypale- gniarek, lekarzy, psychologów klinicznych,
nia można uznać, że byłby to synonim deper- wychowawców, nauczycieli i wielu innych
sonalizacji. Depersonalizację, jak i pozosta- grup zawodowych [4].
łe dwie części składowe zespołu wyplenia,
omówiono w dalszej części artykułu. ELEMENTY SKA
ADOWE ZESPOA
U WYPALENIA
Sam termin  zespół wypalenia wprowa- W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę, że ze-
dził w 1974 roku amerykański analityk H.J. spół wypalenia nie jest medyczną jednostką
Freudenberger. Rozumiał przez to  spadek nozologiczną. Jest to zaburzenie wielowy-
energii u pracownika, pojawiający się na miarowe, na które składają się skorelowane
skutek przytłoczenia problemami in- ze sobą nieprawidłowości psychologiczno-
nych [2]. Datę tę uważa się za początek psychopatologiczne, mogące się pojawić
prac naukowych na temat zespołu wypale- u osób uprawiających niektóre zawody [5].
nia. Już wtedy  nieco intuicyjnie  zauwa- Zespół wypalenia zawodowego można
żono, że niezależnie od profesji u pewnej podzielić na 3 etapy, które scharakteryzowa-
grupy osób występują podobne objawy. Lata no w tabeli 1 [4].
80. XX wieku przyniosły początek kontrolo- Jeden z modeli teoretycznych zespołu wy-
wanych badań, spełniających w pełni kryte- palenia zakłada, że przedstawione w tabeli
ria prac naukowych. Dzięki nim pojęcie tak etapy pojawiają się chronologicznie, zgodnie
zwanego wypalenia zawodowego, czyli  sta- z kolejnością ich wymienienia. Wydaje się, że
Tabela 1
Trzy etapy wypalenia zawodowego
Etap Charakterystyczne objawy
I. Wyczerpanie emocjonalne Zaburzenia psychosomatyczne, takie jak: bóle głowy, bez-
senność, drażliwość, poczucie ciągłego zmęczenia; skargi
hipochondryczne.
II. Depersonalizacja Obojętny, bezduszny, odhumanizowany stosunek do klien-
ta/petenta/pacjenta. Ludzie nazywani są na przykład  zawa-
łami czy  wyrostkami (przez lekarzy) lub numerami para-
grafów (przez prawników). Skróceniu ulega czas kontaktu
z poszczególnymi ludz
mi, osoba wypalona unika kontaktu
wzrokowego, zachowuje duży dystans. Nie porusza zupeł-
nie tematów zawodowych na płaszczyz
nie towarzyskiej. Za-
chowane są pozory zawodowych kompetencji, ale jakość
wykonywanej pracy ulega zdecydowanemu obniżeniu.
III. Obniżona ocena własnych możliwości Zwana też  fazą terminalną . Pracownik wypada ze swojej
roli, praca jest z
ródłem udręki i cierpienia. Pracownik wła-
snych możliwości bądz
rezygnuje z pracy, bądz
stara się
 łagodzić nieprzyjemne objawy, na przykład alkoholem lub
innymi używkami.
46
www.fmr.viamedica.pl
Mariusz Siemiński i wsp.
Zespół wypalenia
nie jest to słuszne podejście. Istotą zespołu samo w sobie nie jest jeszcze chorobą. Nale-
wypalenia są wszystkie wymienione cechy, ze ży różnicować je między innymi z:
Zjawisko wypalenia może
szczególnym uwzględnieniem depersonali-  tak zwanym codziennym stresem;
zacji (gdyż byłaby to chyba najbardziej swo-  mobbingiem; stanowić podłoże dla
ista cecha), a nie tylko jedna lub dwie z nich.  depresją; niektórych jednostek
Dlatego też słuszniejsze wydaje się podejście  przewlekłym zmęczeniem [6].
chorobowych, ale samo
wielowymiarowe. Zakłada ono, że w czasie
w sobie nie jest jeszcze
powstawania zespołu wypalenia zawodowe- ROZPOWSZECHNIENIE ZESPOA
U
chorobą
go wszystkie 3 grupy objawów pojawiają się WYPALENIA
równocześnie (choć ich nasilenie może być Jak dużym problemem jest występowanie
różne). burnout syndrom? Na przykład Bauer i wsp.
oceniają, że zespół ten dotyczy 25% aktyw-
KRYTERIA ROZPOZNAWANIA nych zawodowo Niemców [7]. W ich bada-
Nie ma ścisłych kryteriów mówiących, że niach osoby, u których rozpoznano cechy
dana osoba jest już  wypalona lub jeszcze zespołu wypalenia, charakteryzowały się wy-
nie jest. Można co najwyżej oceniać stopień stępowaniem zarówno wyczerpania emocjo-
nasilenia objawów i mówić o większym lub nalnego, jak i depersonalizacji oraz niskiej
mniejszym natężeniu każdego z nich. Zespół oceny własnych możliwości. Często cierpia-
wypalenia jest zatem swoistym continuum ły one z powodu objawów depresyjnych, lę-
objawów, rozciągającym się od pełnego zdro- kowych, miały zaburzenia snu, przewlekle
wia do stanu całkowitego  wypalenia . Ist- bóle oraz zaburzenia psychosomatyczne.
niejące skale, mierzące poziom zespołu wy- Wydaje się więc, że zespół wypalenia dotyczy
palenia, którymi można się posługiwać w pra- dużej części społeczeństwa, a związanych
cach naukowych, służą raczej do porównywa- z nim objawów nie można bagatelizować.
nia wyników uzyskanych przez różnych bada- Nie wolno także zapominać o aspekcie
czy niż do indywidualnego diagnozowania ekonomicznym. Oczywiste jest, że pracownik
i oceniania nasilenia tego zespołu. Najpopu- wypalony to pracownik mniej wydajny, gor-
larniejszą z tych metod jest Kwestionariusz szy. W dużym badaniu pielęgniarek i ich pa-
Wypalenia Zawodowego opracowany przez cjentów wykazano, że zadowolenie pacjen-
Ch. Maslach (Maslach Burnout Inventory, tów z opieki jest 2-krotnie mniejsze, jeżeli
MBI) w 1981 roku. Składa się on z 22 stwier- u pielęgniarek stwierdza się objawy zespołu
dzeń, oceniających każdą z 3 składowych ze- wypalenia [8].
społu wypalenia. Respondent przy każdym Stwierdzone  wypalenie wiąże się ze
stwierdzeniu zaznacza jedną z cyfr od 0 do 6, zwiększonym ryzykiem nieobecności w pra-
gdzie 0 oznacza, że nigdy nie doświadcza ta- cy z powodu: chorób psychicznych, chorób
kich odczuć, a 6  że doświadcza ich co- układu krążenia, chorób układu oddechowe-
dziennie [4]. go oraz chorób mięśni i stawów. Prewencja
zespołu wypalenia może mieć korzystny
RÓŻNICOWANIE wpływ na liczbę nieobecności w pracy spowo-
Jak wspomniano powyżej, trzeba pamiętać, dowanych zwolnieniami lekarskimi. To z ko-
że zespół wypalenia nie jest medyczną jed- lei ma wymierny aspekt ekonomiczny [9].
nostką nozologiczną. Nie można więc łączyć
jej z żadnymi konkretnymi jednostkami cho- ZESPÓA
WYPALENIA U RODZIN
robowymi. Zjawisko wypalenia może stano- PRZEWLEKLE CHORYCH PACJENTÓW
wić podłoże dla niektórych jednostek choro- Wbrew swojej nazwie zespół wypalenia za-
bowych (np. depresji czy uzależnień), ale wodowego nie dotyczy tylko sytuacji zawodo-
47
Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45 49
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
wych. Mogą nim być dotknięte matki wycho- W opiekę i terapię nad przewlekle chorą
wujące swoje dzieci czy osoby zajmujące się osobą zaangażowany jest również personel
przewlekle chorym członkiem rodziny. medyczny, w stanach zaostrzenia pacjent
Rodzina to grupa osób, które łączą wię- może być hospitalizowany, a w czasie remi-
zy krwi lub adopcji. Z reguły osoby te mają sji można liczyć na pomoc ambulatoryjną.
wspólne gospodarstwo domowe i żyją pod Niemniej jednak ciężar całej codziennej
jednym dachem. Są ze sobą w ścisłych zależ- opieki spoczywa na najbliższej rodzinie.
nościach, tworzą i podtrzymują wspólny sys- Wymaga to dużego zaangażowania, wielu
tem wartości, komunikują się ze sobą nawza- wyrzeczeń i poświęceń, często doprowadza
jem. Prawidłowo funkcjonująca rodzina za- to do przewlekłego zmęczenia i poczucia
spakaja wszystkie najważniejsze potrzeby winy, że nie wszystko robi się tak, jak trzeba.
człowieka  poczucie bycia kochanym, po- Przewlekły stres, liczne frustracje i niepowo-
trzebnym, poczucie bezpieczeństwa i intym- dzenia mogą być podłożem rozwoju zespołu
ności. Rodzina tworzy całość, jest jednostką, wypalenia. Warto pamiętać, że uczenie się
ale przy tym umożliwia poszczególnym swo- funkcjonowania w nowych, trudnych warun-
im członkom zachowanie autonomii [10]. kach i pogodzenie się z koniecznymi wyrze-
Choroba jednego z członków rodziny  czeniami jest dla rodziny tym łatwiejsze, im
szczególnie gdy jest to choroba przewlekła  większe jest wsparcie ze strony lekarzy, pie-
zmusza do modyfikacji życiowych planów lęgniarek i psychologów klinicznych [11].
i dotychczasowego modelu funkcjonowania
rodziny. Dodatkowym czynnikiem wzmaga- TERAPIA ZESPOA
U WYPALENIA
jącym stres jest sama istota choroby  może Terapia zespołu wypalenia nie jest łatwa.
występować lęk o życie pacjenta, o to, jak Działania zaradcze są dosyć trudne w reali-
będzie wyglądało jego funkcjonowanie zacji i często wymagałyby głębokich zmian
w przyszłości. Rodzina może zacząć się bory- systemowych, takich jak lepsze pensje, bar-
kać z problemami finansowymi. Często też dziej sprzyjające warunki pracy czy większy
u osób przewlekle chorych pojawiają się ta- autorytet pracownika. Terapią zespołu wypa-
kie cechy, jak: wzmożone napięcie emocjo- lenia powinni się zajmować profesjonaliści
Terapią zespołu
nalne, drażliwość, lek, smutek, poczucie  odpowiednio wykwalifikowani psycholo-
wypalenia powinni się
krzywdy i żalu. Może to być dla najbliższych dzy. Pożądane byłoby prowadzenie specjal-
zajmować przyczyną dodatkowych trosk i trudności. nych warsztatów (tak jak w niektórych kra-
wykwalifikowani Opisana wyżej sytuacja może się nieko- jach Unii Europejskiej), które uczyłyby oso-
rzystnie odbić na funkcjonowaniu rodziny by dotknięte wypaleniem technik radzenia
psycholodzy
jako jednostki, a także na poszczególnych, sobie z tym problemem. Polegają one między
zdrowych jej członkach. Szczególnie dotyczy innymi na nauce sposobów radzenia sobie ze
to osób bezpośrednio opiekujących się pa- stresem, nauce relaksacji oraz nauce prawi-
cjentem. dłowej organizacji czasu pracy [12].
PIŚMIENNICTWO
1. Lief H.I., Fox R.C. Training for  Detached Concern 3. Emener W.G., Luck R.S., Gohs F.X. A theoretical
in medical students. W: Lief H.I., Lief V.F, Lief N.R. investigation of the construct burnout. Journal of
(red.). The psychological basis of medical prac- Rehabilitation Administration 1982; 6 (4): 188
tise. Harper and Row, New York 1963: 1.  196.
2. Freudenberger H.J. Staff burnout. J. Social. Is- 4. Sęk H. (red.). Wypalenie zawodowe. PWN, War-
sues 1974; 30: 159. szawa 2000.
48
www.fmr.viamedica.pl
Mariusz Siemiński i wsp.
Zespół wypalenia
5. Świętochowski W. Wypaleni ludzie. Charaktery 9. Toppinen-Tanner S., Ojajarvi A., Vaananen A.,
2001; 1: 42. Kalimo R., Jappinen P. Burnout as a predictor of
6. Pines A. Burnout: An Existential Perspective. medically certified sick-leave absences and their
W: Schaufeli W.B., Maslach C., Marek T. (red.). diagnosed causes. Behav. Med. 2005; 31 (1):
Professional Burnout: Recent Developments in 18 27.
Theory and Research. Washington 1993: 33 52. 10. Ugniewska C. Pielęgniarstwo psychiatryczne
7. Bauer J., Hafner S., Kachele H., Wirsching M., i neurologiczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Dahlbender R.W. The burn-out syndrome and Warszawa 1996.
restoring mental health at the working place. 11. Fengler J. Pomaganie męczy. Gdańskie Wydaw-
Psychother. Psychosom. Med. Psychol. 2003; 53 nictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.
(5): 213 222. 12. Wichowicz H., Nitka-Sieminska A., Ryś D., Sie-
8. Vahey D.C., Aiken L.H., Sloane D.M., Clarke S.P., miński M. Zespół wypalenia zawodowego
Vargas D. Nurse burnout and patient satisfac- w praktyce lekarskiej. Standardy Med. 2004; 6:
tion. Med. Care 2004; Feb. 42 (sup. 2): II57 66. 663 670.
49
Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45 49