Rozdział 12. Emocje, stres i zdrowie.
Emocje.
Emocje (emotions)  złożony wzór zmian cielesnych i psychicznych, obejmujący pobudzenie
fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze, widoczne sposoby ekspresji (w tym poprzez mimikę
twarzy i postawę ciała) i specyficzne reakcje behawioralne, pojawiające się w odpowiedzi na sytuację,
postrzeganą, jako ważna dla danej osoby.
Emocje są zwykle krótkoterminowe i stosunkowo intensywne.
Nastroje (moods) są często mniej intensywne i mogą trwać kilka dni, związek pomiędzy nastrojem a
wyzwalającym je wydarzeniem jest często słabszy.
Podstawowe emocje i kultura.
Karol Darwin (O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt): uważał, że emocje podlegały procesom
ewolucji. Postrzegał emocje jako dziedziczne, wyspecjalizowane stany psychiczne, przeznaczone do
radzenia sobie z pewnymi rodzajami powtarzających się sytuacji zachodzących w świecie (walka,
miłość, śmierć bliskiej osoby).
Silvan Tomkins  wszechobecna rola natychmiastowych, niewyuczonych reakcji emocjonalnych
(niemowlęta, bez wcześniejszego uczenia się, reagują na głośne dz
więki strachem lub trudnościami w
oddychaniu)
Paul Ekman  istnieje zestaw ekspresji emocji wspólny dla gatunku ludzkiego, co jest
prawdopodobnie związane z faktem, iż są one wrodzonymi komponentami dziedzictwa ewolucyjnego
(potwierdzenie hipotezy Darwina). Istnieje siedem rodzajów ekspresji emocji rozpoznawanych przez
ludzi na całym świecie: strach, wstręt, szczęście, zdziwienie, pogarda, złość i smutek.
Teoria neuro-kulturowa (neuro-cultural theory, Ekman)  mózg określa, które mięśnie twarzy
uruchomić, by nadać twarzy określony wyraz, w chwili, gdy zostanie wzbudzona konkretna emocja.
Jednak różne kultury nakładają swoje własne ograniczenia, wychodzące poza uniwersalne zasady
biologii (plemię Fore ma problem z rozróżnianiem zaskoczenia od strachu- członkowie plemienia
najbardziej się boją w sytuacji, gdy zostają zaskoczeni).
Kultury indywidualistyczne vs kolektywistyczne
Indywidualistyczne Kolektywistyczne
-nacisk na potrzeby jednostki -nacisk na potrzeby grupy
-oczekiwanie natychmiastowych nagród -oczekiwanie samodyscypliny, akceptacji swoje
osobistych, wolności, równości, przyjemności pozycji w życiu, szacunku dla rodziców i
osobistej, pełnego różnych wrażeń, starszych, zachowania własnego wizerunku,
ekscytującego życia pracy na rzecz długoterminowych celów, które
przyniosą korzyść grupie jako całości
-niższy poziom komfortu związany z
-wyższy poziom komfortu związany z wyrażaniem emocji negatywnych
wyrażaniem emocji negatywnych
Teorie emocji: próbują wyjaśnić związek między fizjologicznymi i psychologicznymi aspektami
doświadczania emocji
Fizjologia emocji.
Autonomiczny układ nerwowy przygotowuje ciało do reakcji emocjonalnej przez działanie części
sympatycznej i parasympatycznej. Równowaga między tymi dwiema częściami zależy od rodzaju i
intensywności stymulacji (nieprzyjemna- sympatyczny, przyjemna- parasympatyczny, bardzo silna
stymulacja- oba układy biorą udział). Silne emocje (strach, złość) aktywują system reakcji
alarmowej organizmu, który sprawnie przygotowuje organizm na potencjalne niebezpieczeństwo.
Levenson- różne emocje są związane z różnymi wzorcami reakcji:
- smutek  szybkie tempo bicia serca
- radość- wolny puls
- złość i strach przyspieszają puls, ale złość jest związana z podwyższoną temp. Skóry, podczas gdy
strach z obniżoną.
Integracja hormonalnego i nerwowego aspektu pobudzenia- podwzgórze i układ limbiczny, systemy
kontroli emocji oraz wzorów ataku, obrony i ucieczki.
Ciało migdałowate- część układu limbicznego, wrota dla emocji oraz filtr dla pamięci. Odgrywa
szczególną rolę w nadawaniu znaczenia doświadczeniom negatywnym.
Kora mózgowa- dostarcza skojarzeń, wspomnień i znaczeń, które integrują doświadczenie
psychologiczne i reakcje biologiczne.
Obrazy uzyskane w wyniku badania Firm pokazują większą aktywność lewej półkuli w przypadku
ekspozycji zdjęć kojarzących się negatywnie.
Teoria reakcji organizmu Jamesa i Langego.
Przykro nam, ponieważ płaczemy, czujemy złość, ponieważ bijemy, boimy się, ponieważ drżymy.
William James
Według tej teorii, postrzeganie bodz
ca powoduje pobudzenie autonomiczne i inne reakcje organizmu,
prowadzące do doświadczania konkretnej emocji. y
ródłem emocji są informacje zwrotne z ciała.
Teoria procesów nerwowych Cannona i Barda.
Krytyka teorii Jamesa i Langego:
- Aktywność trzewna jest nieistotna dla doświadczenia emocjonalnego- zwierzęta biorące udział w
eksperymentach nadal reagują emocjonalnie, nawet jeśli ich narządy wew. zostaną chirurgicznie
oddzielone od OUN.
- AUN reaguje zwykle zbyt wolno, by być z
ródłem emocji wyzwalanych w ciągu ułamka sekundy.
Cannon- powstanie emocji wymaga, żeby mózg pośredniczył pomiędzy stymulacją na wejściu a
reakcją na wyjściu. Sygnały pochodzące ze wzgórza zostają przekierowane do jednego z obszarów
kory mózgowej, by wytworzyć odczucie emocji, oraz do innego, odpowiedzialnego za ekspresję
emocji.
Bard- bodziec stymulujący emocje powoduje równolegle dwa efekty- za pośrednictwem
sympatycznego układu nerwowego wywołuje pobudzenie cielesne oraz za pośrednictwem kory
mózgowej subiektywne doświadczenie emocji.
Teoria procesów nerwowych- bodziec emocjonalny jest z
ródłem dwóch równoczesnych reakcji-
pobudzenia oraz doświadczania emocji- między którymi nie ma związku przyczynowo-skutkowego.
Teorie oceny poznawczej emocji
Schachter- doświadczenie emocji jest łącznym efektem pobudzenia fizjologicznego i oceny
poznawczej- oba te komponenty są konieczne dla pojawienia się emocji.
Lazarus- doświadczenie emocjonalne nie może być rozumiane wyłącznie w kategoriach tego, co
dzieje się w osobie lub jej mózgu, ale wynika z zachodzących interakcji z otoczeniem, które podlegają
ocenie. Ocena często pojawia się bez udziału świadomego myślenia.
Eksperyment: badanie mężczyzn na niebezpiecznym moście przez atrakcyjną kobietę. Uczestnicy
badania- mężczyz
ni- formułowali sąd o charakterze emocjonalnym ( Jestem zainteresowany tą
kobietą ) oparty na błędnej atrybucji z
ródła pobudzenia (kobieta, a nie niebezpieczeństwo związane
z przekraczaniem mostu).
Krytyka teorii:
- Stany pobudzenia  aktywności autonomicznego układu nerwowego, towarzyszące różnym emocjom
nie zawsze są identyczne. Interpretacje przynajmniej niektórych doświadczeń emocjonalnych mogą
nie wymagać oceny poznawczej.
- Ludzie generalnie interpretują niewyjaśnione fizyczne pobudzenie jako coś niedobrego, oznakę, że
dzieje się coś niedobrego. Ponadto poszukując wyjaśnień, w sposób tendencyjny, częściej znajdują
bodz
ce, które wyjaśniają lub usprawiedliwiają tę negatywną interpretację.
- Robert Zajonc- opisał okoliczności, w których ludzie ujawniają preferencje pewnych bodz
ców i
reagują na nie emocjonalnie, nie wiedząc, dlaczego tak się dzieje. Efekt samej ekspozycji- badanym
pokazuje się różne bodz
ce (np. chińskie znaki) podprogowo (by świadomie ich nie rejestrowali) i
potem prosi się o ocenę, na ile się im podobają znaki, z których część była podprogowo pokazywana.
Uczestnicy badania mają zwykle tendencje, by wyżej oceniać bodz
ce już znane.
Ocena emocjonalna jest ważnym, lecz nie jedynym składnikiem doświadczenia emocjonalnego.
Funkcje emocji:
-MOTYWACJA I UWAGA- Emocje pobudzają do podjęcia działania ze względu na jakieś
doświadczane lub wyobrażane zdarzenie. Emocje kierują i podtrzymują zachowania ukierunkowane
na realizację pewnych celów.
Efekt błysku uwagi- kiedy twoja uwaga koncentruje się na jednym bodz
cu, będziesz miał mniejszą
świadomość innego bodz
ca, który pojawi się krótko po nim.
Lewe ciało migdałowate- rola w zwiększaniu świadomości występowania w pobliżu obiektów
mających znaczenie emocjonalne.
-SPOA
ECZNE FUNKCJE EMOCJI- Emocje mogą pobudzać do zachowań prospołecznych. Ludzie
w dobrym nastroju chętniej pomagają innym. To, jak ludzie się czują, zależy od tego, jak bardzo byli
nastawieni prospołecznie. Jeśli sobie przypominają sytuacje, w których odmówili komuś pomocy, ich
nastrój pogarsza się.
-WPA
YW EMOCJI NA FUNKCJONOWANIE POZNAWCZE- emocje wpływają na to, na co
zwracasz uwagę, na sposób postrzegania siebie i innych, na sposób interpretacji i zapamiętywania
różnych elementów sytuacji życiowych, na uczenie się, pamięć, sądy społeczne oraz kreatywność.
Rola w organizowaniu i kategoryzowaniu doświadczeń życiowych.
Gordon Bower- zakłada, że gdy osoba w danej sytuacji doświadcza jakiejś emocji, emocja ta jest
przechowywana w pamięci wraz ze wspomnieniami towarzyszących jej zdarzeń, jako część tego
samego kontekstu. Ten wzór reprezentacji pamięciowej daje początek przetwarzaniu informacji
zgodnemu z nastrojem oraz pamięci zależnej od nastroju.
Przetwarzanie zgodne z nastrojem- zachodzi w sytuacjach, w których ludzie są wybiórczo
uwrażliwieni na przetwarzanie i wydobywanie informacji zgodnych z ich aktualnym nastrojem.
Pamięć zależna od nastroju- odnosi się do okoliczności, w których ludziom łatwiej jest przypomnieć
sobie informacje, gdy ich nastrój w czasie przypominania sobie tych informacji jest podobny do
nastroju, w którym byli, gdy po raz pierwszy zapisali je w pamięci. Ludzie będący w pogodnym
nastroju, mają tendencję do przypominania sobie większej liczby zdarzeń pozytywnych ze swojego
życia, niż osoby w złym nastroju.
Stres.
Stres- zespól reakcji organizmu na zdarzenia bodz
cowe, które zakłócają stan jego równowagi i
wystawiają na próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie.
Stresor- zdarzenie bodz
cowe wymagające od organizmu pewnego rodzaju reakcji adaptacyjnej.
Reakcja jednostki na konieczność zmian jest uzależniona od kombinacji reakcji mających miejsce na
różnych poziomach- fizjologicznym, behawioralnym, emocjonalnym i poznawczym.
Fizjologiczne reakcje na stres.
Stres ostry- przejściowe stany pobudzenia, mające zwykle jasno określony początek i przebieg
reakcji.
Stres chroniczny- stan trwającego pobudzenia, rozciągniętego w czasie, w trakcie, którego żądania
otoczenia są postrzegane, jako przekraczające dostępne zasoby wewnętrzne i zewnętrzne, niezbędne
do radzenia sobie z nimi.
Reakcje alarmowe na poważne zagrożenia
Cannon- sekwencja działań zostaje wyzwolona w nerwach i gruczołach, przygotowujących organizm
na obronę i walkę albo na ucieczkę w bezpieczne miejsce (reakcja walcz lub uciekaj). Centrum tej
reakcji na stres stanowi podwzgórze, które pełni funkcje:
1) Kontroluje autonomiczny układ nerwowy AUN
2) Aktywuje przysadkę mózgową
AUN reguluje aktywność narządów ciała. Sygnalizuje wewnętrznym częściom gruczołów nadnerczy,
rdzeniowi nadnerczy, by zaczęły wydzielać hormony, adrenalinę i noradrenalinę, które z kolei
sygnalizują szeregowi innych organów, by zaczęły wykonywać swoje specjalistyczne funkcje.
Przysadka mózgowa- odpowiada na sygnały z podwzgórza przez wydzielenie:
- hormonu tyrotropowego TTH- pobudza tarczycę, która udostępnia organizmowi większą ilość
energii
-hormonu adrenokortykotropowego ACTH- stymuluje zew. część gruczołów nadnerczy, korę
nadnerczy, w rezultacie czego wydzielane są hormony kontrolujące procesy metaboliczne oraz
uwalnianie cukru z wątroby do krwi.
Shelley Taylor- te reakcje fizjologiczne na stres mogą mieć różne konsekwencje dla kobiet i
mężczyzn. Kobiety nie doświadczają reakcji walcz lub uciekaj, ale reakcję opiekuj się i bądz

przyjazny- opieka i wychowywanie dzieci.
Ogólny syndrom adaptacyjny i stres chroniczny
Hans Selye- wiele rodzajów stresorów może wywoływać tę samą reakcję lub też ogólny zespół reakcji
organizmu. Wszystkie stresory mobilizują organizm do adaptacji  organizm musi utrzymać lub
odzyskać swoją integralność i dobrostan przez przywrócenie homeostazy. Ogólny syndrom
adaptacyjny(GAS) składa się z trzech etapów: reakcji alarmowej, stadium odporności oraz stadium
wyczerpania.
-REAKCJA ALARMOWA- krótki okres pobudzenia cielesnego, w trakcie którego organizm
przygotowuje się na intensywną aktywność.
-STADIUM ODPORNOŚCI- umiarkowane pobudzenie.
-STADIUM WYCZERPANIA- gdy zasoby organizmu wyczerpią się.
Choroba jest nieuniknionym efektem stresu.
Ważne wydarzenia życiowe.
Ważne zmiany sytuacji życiowej stanowią z
ródło stresu dla wielu ludzi (nawet przyjemne, jak awans
w pracy).
Skala Oceny Ponownego Przystosowania Społecznego- służy do oceny stopnia przystosowania,
jakiego wymagają różne zmiany życiowe, zarówno przyjemne, jak i nieprzyjemne, doświadczane
przez wielu ludzi. Oblicza się na jej podstawie sumę jednostek zmiany życiowej dla każdej osoby,
traktując te jednostki jako miarę wielkości stresu, którego dana osoba doświadczyła. Wysoka suma
zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby.
Wydarzenia traumatyczne.
Zdarzenie, które ma charakter negatywny, ale też jest niemożliwe do opanowania, nieprzewidywalne
lub wieloznaczne, jest szczególnie stresujące. Może dotyczyć jednostki (gwałt) lub wielu osób
(tornado).
Zespół stresu pourazowego (PTSD)- reakcja stresowa, w której ludzie cierpią powodu nieustającego
powracania wspomnień dotyczących wydarzenia traumatycznego, w formie nagłych wspomnień lub
koszmarów sennych. Osoby takie cierpią z powodu znieczulenia emocjonalnego w stosunku do
zdarzeń codziennych oraz uczucia alienacji w stosunku do innych osób. Mogą też występować:
zaburzenia snu, poczucie winy, trudności z koncentracją i przesadzone reakcje w sytuacji
doświadczania strachu. Reakcja emocjonalna w stresie pourazowym może pojawiać się w ostrej
formie natychmiast po traumatycznym wydarzeniu i może słabnąć przez okres nawet kilkunastu
miesięcy.
Stresory chroniczne.
Dla wielu osób stres chroniczny jest związany z otoczeniem oraz warunkami społecznymi.
W porównaniu z osobami, które nigdy nie doświadczyły trudności ekonomicznych, osoby mające za
sobą trzy epizody ubóstwa były 3 razy częściej narażone na doświadczenie objawów klinicznej
depresji, 5 razy częściej były oceniane jako cyniczne i wrogie oraz pozbawione optymizmu, oraz 4
razy częściej wskazywały na trudności z funkcjonowaniem poznawczym. Chroniczny stres może
wpłynąć na rozwój intelektualny dzieci.
Drobne kłopoty życiowe (np. hałaśliwy sąsiad).
Im częstsze i bardziej intensywne były drobne kłopoty codzienne, tym gorszy był stan zdrowia
fizycznego i psychicznego. U wielu ludzi codzienne problemy są równoważone przez doświadczenia
pozytywne.
Radzenie sobie ze stresem.
Radzenie sobie (coping)- procesy postępowania wew. i zew. wymaganiami, postrzeganymi jako
wyczerpujące lub przekraczające zasoby jednostki. Radzenie sobie może obejmować behawioralne,
emocjonalne lub motywacyjne reakcje i myśli.
Ocena poznawcza- poznawcza interpretacja i ocena stresora. Odgrywa kluczową rolę w definiowaniu
sytuacji- czego wymaga, jak duże stanowi zagrożenie oraz jakimi środkami w konfrontacji z nią
dysponujesz.
Lazarus- dwa typy oceny poznawczej:
-OCENA PIERWOTNA- początkowe szacowanie wagi danego wyzwania, ocena potencjalnego
wpływu stresora.
-OCENA WTÓRNA- oszacowanie osobistych i społecznych zasobów dostępnych w radzeniu sobie
ze stresującą sytuacją oraz rozważanie koniecznych opcji działań.
Zmienne modyfikujące stres- zmieniają wpływ stresora na określony typ reakcji na stres, np.
zmęczenie lub stan zdrowia.
Strategie radzenia sobie.
-RADZENIE SOBIE ZORIENTOWANE NA PROBLEM- zmiana stresora lub relacji jednostki ze
stresorem, poprzez bezpośrednie działania i/lub działania związane z rozwiązywaniem problemu-
walka, ucieczka, zapobieganie stresowi w przyszłości
-RADZENIE SOBIE ZORIENTOWANE NA EMOCJE- zmiana siebie poprzez działania
poprawiające samopoczucie- relaksacja, fantazja.
Modyfikowanie strategii poznawczych- przeformułowanie oceny natury samych stresorów oraz
restrukturyzacja opinii na własny temat własnych reakcji na stres.
Meichenbaum- model uodpornienia na stres:
- rozwinięcie świadomości swoich rzeczywistych zachowań
-identyfikacja nowych zachowań, sprzecznych z dotychczasowymi nieadaptacyjnymi zachowaniami
- wprowadzenie nowych zachowań adaptacyjnych
Ważną składową skutecznego radzenia sobie jest ustanowienie postrzeganej kontroli nad stresorem,
wiara, że można wpłynąć na bieg wydarzeń lub ich konsekwencje.
Wsparcie społeczne- zasoby, których dostarczają inni ludzie komunikujący danej osobie, że jest
kochana, szanowana, jest powiązana z innymi ludz
mi siecią wzajemnych zobowiązań.
-wsparcie emocjonalne
-wsparcie materialne
-wsparcie informacyjne
Psychologia zdrowia
Psychologia zdrowia- celem jej jest zrozumienie, w jaki sposób ludzie zachowują zdrowie, jakie są
przyczyny ich chorób oraz w jaki sposób reagują na choroby. Celem jej jest także zastosowanie
wiedzy psychologicznej do promowania dobrostanu i pozytywnych zachowań zdrowotnych.
Zdrowie- odnosi się do ogólnego stanu ciała i umysłu, nie oznacza tylko braku choroby lub
uszkodzenia, ale jest raczej dobrostanem.
Model biomedyczny- medycyna leczy ciało fizyczne, które jest odrębne od psychiki.
Hozho- (hua-zo)- Indianie Navajo- oznacza harmonię, spokój umysłu, dobroć, idealne relacje
rodzinne, piękno sztuki i rzemiosła oraz zdrowie ciała i ducha.
Model biopsychospołeczny- łączy zdrowie fizyczne ze stanem umysłu oraz światem dookoła
jednostki. Zdrowie jest dynamicznym, wielowymiarowym doświadczeniem.
Dobrostan- obejmuje fizyczne, intelektualne, emocjonalne, duchowe, społeczne i środowiskowe
aspekty życia.
Promocja zdrowia- rozwijanie ogólnych strategii i konkretnych taktyk mających na celu
wyeliminowanie lub redukcję ryzyka zachorowania.
Współcześnie zgony spowodowane są czynnikami związanymi ze stylem życia: palenie, nadwaga,
nadużywanie alkoholu, stresujące życie, brak aktywności fizycznej.
Osoby charakteryzowane jako poszukujące doznań, częściej angażują się w ryzykowne aktywności.
Leczenie- koncentruje się na pomaganiu ludziom w przystosowaniu się do swoich chorób i
wychodzeniu z nich.
Zbyt duża koncentracja na chorobie może nawet ją pogorszyć i zmniejszyć nadzieję na wyzdrowienie,
co z kolei zniechęca pacjentów do podejmowania koniecznych działań.
Reakcja relaksacyjna- sytuacja, w której napięcie mięśni, aktywność kory mózgowej i tempo bicia
serca słabną, ciśnienie krwi spada, oddech zwalnia, aktywność bioelektryczna mózgu słabnie, zaś
dopływ bodz
ców ze środowiska zew. do OUN ulega ograniczeniu.
Warunki: cisza, zamknięte oczy, wygodna pozycja i powtarzanie mantry.
Biofeedback- technika samoregulacji. Pacjent widzi własne reakcje cielesne, które są monitorowane i
wzmacniane za pośrednictwem sprzętu przekształcającego je w sygnały świetlne i dz
więkowe o różnej
intensywności. Zadaniem pacjenta jest kontrolowanie poziomu tych sygnałów zew.
Psychoneuroimmunologia- stany psychologiczne mogą regulować funkcjonowanie układu
odpornościowego
Kiecolt-Glaser- zrobił standaryzowane ranki na przedramionach badanych. Opiekunowie chorych na
Alzheimera, którzy doświadczają chronicznego stresu, potrzebowali średnio 9 dni więcej, by ich ranki
zagoiły się. Uczestnicy, którzy twierdzili, że doświadczają wyższych poziomów stresu w życiu, mieli
niższy poziom substancji koniecznych do regulowania procesów gojenia zranionego miejsca.
Wpływ psychiki na stan zdrowia.
Pennebaker- tłumione myśli oraz uczucia skojarzone z osobistymi traumatycznymi przeżyciami,
porażkami, poczucie winy lub wstydu są szkodliwe. Takie powstrzymywanie się jest psychologicznie
ciężką pracą i w miarę upływu czasu osłabia siły obronne organizmu.
Osobowość a zdrowie.
Friedman i Rosenman- zależność pomiędzy cechami osobowości i ryzykiem chorób, szczególnie
choroby wieńcowej.
WZÓR ZACHOWANIA A- nadmierna skłonność do rywalizacji, agresywność, niecierpliwość,
działanie w pośpiechu oraz wrogość. Często niezadowolenie z życia, nastawienie na rywalizację,
ambicja i samotność. Ryzyko choroby wieńcowej.
WZÓR ZACHOWANIA B- przeciwieństwo A, mniej rywalizacyjne, mniej wrogie.
Wrogość- może prowadzić do chronicznego nadmiernego pobudzenia reakcji organizm na stres oraz
skłaniać osoby cechujące się wrogim nastawieniem do złych zwyczajów zdrowotnych oraz unikania
wsparcia społecznego.
Optymizm- może redukować doświadczanie przez ciało chronicznego stresu oraz sprawić, że osoba z
większym prawdopodobieństwem będzie się angażowała w zachowania zdrowotne.
WYPALENIE ZAWODOWE- Maslach- syndrom emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji i
ograniczenia osiągnięć osobistych, które często dotyka osoby pracujące w zawodach wymagających
wysoce intensywnych kontaktów interpersonalnych z pacjentami, klientami lub społeczeństwem.
Profesjonaliści ze służby zdrowia tracą zainteresowanie, przestają opiekować się pacjentami lub mogą
ich zacząć leczyć w sposób pozbawiony emocji, a nawet zdehumanizowany. Czują się z
le i martwią
się, że ponieśli w życiu porażkę. Wypalenie koreluje częstszymi nieobecnościami w pracy i rotacją
pracowników, gorszymi wynikami w pracy, gorszymi relacjami ze współpracownikami, problemami
rodzinnymi oraz złym stanem zdrowia.
Im większa liczba pacjentów- tym większe przeciążeni poznawcze, sensoryczne i emocjonalne.
Im dłuższy czas pracy w ciągłym, bezpośrednim kontakcie z pacjentami, tym silniejsze wypalenie.