Rozdział 1
PRZYGOTOWANIE DO PRACY: PODSTAWOWE POJĘCIA I METODY.


1. Wyróżnia się 3 podstawowe rodzaje zmian, następujących w ciągu życiu:
a) powszechne (wspólne dla każdego przedstawiciela gatunku i związane ze
szczególnymi okresami życia)
b) właściwe dla konkretnych podgrup
c) zmiany indywidualne

Ad. A
Zmiany powszechne, związane z wiekiem.
Przyczyniają się do nich 3 podstawowe czynniki/procesy:
-zmiany uwarunkowane biologicznie. Arnold Gesell, tworzy termin dojrzewanie. Są
to następujące po sobie zmiany, podyktowane genetycznie, do których należą m.
in. zmiany kośćca, mięśni, hormonalne itp. Są to zmiany kontrolowane przez
ZEGAR BIOLOGICZNY. Obecnie uważa się jednak, że proces dojrzewania wymaga od
nas odpowiednich ćwiczeń.
Jest różnica między pojęciem dojrzewanie, a wzrost (wzrost może zachodzić w
związku z dojrzewaniem, ale nie musi; jest to zmiana wielkości; a dojrzewania
to zmiany fizjologiczne
systematyczne i genetycznie zaprogramowane).
-wspólne doświadczenia. Jak np. zegar społeczny - wspólny wzorzec zmian,
określający kolejność zdarzeń następujących po sobie w normalnym życiu (wiek
rozpoczęcia edukacji, zawarcia małżeństwa, płodzenia, przejścia na emeryturę).
W każdej kulturze istnieją tzw. warstwy wiekowe (Riley, 1976, 1986). To okresy
życia niosące za sobą wspólne zadania, oczekiwania i kierujące się jednakowymi
prawidłami społecznymi. Jednak w przekroju kulturowym oczekiwania wobec
poszczególnych grup wiekowych mogą być różne. W Ameryce ludzie starsi
spostrzegani są jako zniedołężniali, zdziwaczali (dyskryminacja wiekowa:
Palmore, 1990). Zaś w Azji ludzie sędziwi cieszą się uznaniem.
Normy wiekowe - poglądy i oczekiwania wobec każdej grupy wiekowej.
-wspólne zmiany psychologiczne- zarówno zegar biologiczny i społeczny wpływają
na osobowość i poczucie wartości np. wzrastające poczucie niezależności
fizycznej, może prowadzić do uzyskania większej niezależności psychologicznej i
pewności siebie (jej wzrost następuje ok. 30 roku życia).

Ad. B - Grupy pokoleniowe, podgrupy, kultury.
-wpływy kulturowe:
Kultura
system znaczeń i zwyczajów, łącznie z wyznawanymi wartościami,
poglądami, celami życiowymi, prawami, wierzeniami, normami moralnymi i jej
wytworami.
Kim, 1994: Rozróżnienie na kulturę indywidualistyczną (założenia: świat składa
się z jednostek niezależnych, których i osiągnięcia i odpowiedzialność są
raczej indywidualne) i kolektywistyczną (zespołowa solidarność grupowa,
zadania, grupowe zobowiązania, grupowe podejmowanie decyzji).
Greenfield twierdzi, że 70% ludności świata funkcjonuje zgodnie z systemem
poglądów kolektywistycznych. Kolektywizm jest dominującym systemem w krajach
azjatyckich oraz kulturach afrykańskich i latynoamerykańskich, a nawet poglądy
Indian.
-wpływ grupy pokoleniowej:
Grupa pokoleniowa (kohorta) - to grupa ludzi, urodzonych mniej więcej w tym
samym czasie, doświadczających tych samych wydarzeń historycznych.
Pojęcie grupy pokoleniowej ułatwia wyjaśnić, dlaczego ludzie z danej grupy
wiekowej są do siebie podobni oraz dlaczego drogi rozwoju grup zbliżonych
wiekiem biegną w różnych kierunkach.
Porównywanie ludzi z różnych grup wiekowych
badania przekrojowe.

Dzieci i nastolatki w obliczu Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych (badania
Glena Eldera):
- trudności gospodarcze dla urodzonych w 1920 roku, którzy w chwili przesilenia
byli nastolatkami, miały w dużej mierze korzystny wpływ (jako dorośli
wyróżniali się poszanowaniem pracy i silnym przywiązaniem do rodziny), czego
nie można powiedzieć o urodzonych w roku 1928 (gorzej radzili sobie w szkole, a
jako dorośli rzadziej odnosili sukcesy zawodowe).

Ad. C - Niepowtarzalne przeżycia osobiste.
Głównym aspektem wydarzeń indywidualnych, jest przeżycie ich we właściwym
czasie.
Teoria okresu krytycznego (obszar teorii rozwoju dziecięcego) - w trakcie
rozwoju dziecka występują okresy, podczas których pojawienie się (lub nie)
pewnego rodzaju doświadczenia ma szczególne znaczenie dla organizmu. U ludzi -
(1) okres prenatalny, pojawienie się tzw. teratogenów (czynników zewnętrznych,
chorobotwórczych, substancji chemicznych, itp.), np.: jeśli w pierwszych 3
miesiącach u matki w ciąży nastąpi różyczka, to grozi to uszkodzeniem płodu. U
zwierząt: (1) okres krytyczny u świeżo wyklutych kacząt trwa 15 godzin, wtedy
też rozwija się u nich przywiązanie i odruch "podążania za".
Okres szczególnej wrażliwości - to czas, w którym dzieci w szczególny sposób
reagują na określone doświadczenia. Może nim być 6-12 miesiąc, kiedy to
wykształca się głębokie przywiązanie do rodziców.
Jeśli chodzi o okres dorosłości to ważne są pojęcia: wydarzenie terminowe
(punktualne) i nieterminowe (niepunktualne). Dla jednostki bez porównania
więcej kłopotów adaptacyjnych przynoszą wydarzenia niepunktualne. Takimi
wydarzeniami nieterminowymi może być np. zwolnienie z pracy w wieku średnim,
owdowienie w wieku lat 30.

2. Ciągłość zmian zachodzących w ciągu życia. Wyjaśnienie zjawiska.
a) z punktu widzenia biologii:
Próbami wyjaśnienia sposobu zachowania jednostki zajmuje się genetyka zachowań.
Tu badania bliźniąt jedno i dwujajowych oraz dzieci adoptowanych, wykazały one
że:
m.in. iloraz inteligencji dzieci był do przewidzenia na podstawie IQ
biologicznej matki, a nie rodziców zastępczych.
Współczynnik korelacji dziedziczenia inteligencji u bliźniąt jednojajowych
wychowywanych razem wynosi 0,85; wychowywanych osobno - 0,67; bliźniąt
dwujajowych chowanych razem
0,58, a osobno
0,24.
Także możemy dziedziczyć: skłonność do alkoholizmu, schizofrenii, nadmiernej
agresywności, zachowań społecznych. Geny także wpływają na temperament,
osobowość dorosłych w sferze emocjonalnej, oraz ekstrawersji.
b) źródła środowiskowe ciągłości:
Skłonni jesteśmy wybierać takie środowisko, które odpowiada naszemu
charakterowi, dobieramy sobie zajęcia zgodne z naszymi umiejętnościami i
charakterem. To pozwala nam uniknąć zmian i zachować ciągłość zachowania. Ponad
to nasze stałe wzorce zachowań wyzwalają reakcje innych ludzi, którzy
prawdopodobnie będą te wzorce utwierdzać. (jestem zrzędliwa i narzekam na
ludzi; ludzie to widzą i unikają mnie, utwierdzają mnie w przekonaniu, że
faktycznie są beznadziejni i warto na nich narzekać). Ale gdy otocznie nie
będzie podtrzymywać tej ciągłości, to może ona zostać przerwana.
Badanie Caspiłego (1989): prześledził historię życia dzieci urodzonych w latach
20-tych i otrzymał następujące wnioski
szybciej i na niższym poziomie
kończyli edukację, zajmowali niższe stanowiska, dwa razy częściej przed 40 r. ż
decydowali się na rozwód, częściej zmieniali miejsce zatrudnienia (wyniki te
dotyczą tylko tych, którzy mieli gorszą posadę).

3. Spór natura-kultura.
a) Skłonności wrodzone
dzieci od chwili narodzin mają w określonych
sytuacjach tendencję do reagowania tak, a nie inaczej (dzieci przychodząc na
świat są wyposażone w pewne zachowania, które skłaniają opiekunów do opieki).
b) Dwa nowoczesne rozumienia "oddziaływania środowiska"
Wewnętrzne modele doświadczenia
skutek jakiegoś doświadczenia nie tkwi w jego
obiektywnych cechach, lecz w jego interpretacji dokonanej przez jednostkę, i w
znaczeniu jakie jednostka mu nadała. Na twoje reakcje na jakąś wypowiedź nie
będą miały wpływu intencje nadawcy, ale to jak odczytasz jego komentarz. Nasze
interpretacje doświadczenia tworzą zorganizowane modele, które można
potraktować jako uporządkowane zbiory przypuszczeń i oczekiwań dotyczące nas
samych oraz osób postronnych. Nie podlegają przejściowym nastrojom.
Epstein- dziecko tworzy kilka takich wewnętrznych modeli, przez które
przefiltrowuje późniejsze wydarzenia.
Bowlby- "dziecięcy roboczy wewnętrzny model" przywiązania. Dziecko posiadający
pewny (bezpieczny) model przywiązania, zakłada, że ma zagwarantowaną możliwość
skupiania na sobie uwagi i uczucia ważnych dla siebie osób. I tak dziecko
oczekując niezawodności i czułości rodziców, będzie odczytywało zachowania nowo
napotkanych dorosłych, jako życzliwe. Oczekiwania, które weszły w skład
wewnętrznego modelu, stają się podstawą uogólnień pierwotnych doświadczeń i
wpływają na to, jak dziecko będzie interpretowało w przyszłości to, co je
spotka.
Modele powstałe w dzieciństwie nie są niezmienne, ale mamy tendencję do
utrzymywania ich i pozwalania, by wciąż kształtowały nasze doświadczenia jako
dorosłych.

c) Perspektywa ekologiczna.
Ta perspektywa wykracza poza perspektywę rodzinną, rozprzestrzeniając się na
kontekst- środowisko- szkołę, sąsiedztwo.
Np. Patterson, techniki dyscyplinujące stosowane przez rodziców są wynikiem
szerszego kontekstu, w jakim ta rodzina egzystuje. Tworzy on cały model
ukazujący relację powiązań rodzic-dziecko.
Rodzice, których techniki dyscypliny i kontroli są nieskuteczne, częściej
wychowują nieposłuszne i antyspołecznie nastawione dzieci. Wzorzec ten
dodatkowo podtrzymują i wzmacniają posiadane przez takie dzieci nienajlepsze
stosunki z rówieśnikami oraz niepowodzenia szkolne.

d) Oddziaływanie natury i czynników wewnętrznych.
Ani właściwości środowiska i wrodzone predyspozycje (podatność, odporność) nie
prowadzą do określonych skutków, a dopiero ich wzajemne połączenie przyniesie
jakiś efekt. Dziecko przy urodzeniu jest zarówno podatne- ma predyspozycje do
alergii, trudnego charakteru itd., jak i posiada czynniki ochronne-
inteligencja, uroczy uśmiech, łagodny uśmiech.
Najbardziej negatywne rezultaty daje wysoka podatność dziecka i otoczenie,
które jest ubogie bądź nie dające oparcia (Horowitz).

4. Zmiany rozwojowe.
Czy rozwój jest fazowy czy nie? Jeśli nie to mamy do czynienia z fazą
ilościową, jeśli występują fazy to chodzi o fazę jakościową (w tedy istotą
rozwoju jest reorganizacja dawnych umiejętności i pojawianie się nowych
zdolności/ strategii). Obecnie, teorie rozwoju nadal dzielą się na te fazowe i
nie. W szczególności, jeśli chodzi o wiek dorosły, badania nie potwierdzają
występowania etapów.

5. Podstawowe pojęcia.
a) projekt badawczy:
- badania przekrojowe
dotyczą odrębnych grup wiekowych, a osoba badana jest
tylko raz. Ale takie badania nie dostarczają informacji o ciągłości zachowań,
czy kolejności następujących po sobie zmian, wykonywanych przez jednostkę w
danym czasie. Zmorą tych badań jest nakładanie się na siebie grup wiekowych i
pokoleniowych.
- badania podłużne (longitudinalne)
obserwacja grupy osób podczas różnych
okresów ich życia. Tu możliwe jest obserwowanie kolejności zmian i ciągłości
zachowań. Brak nieścisłości wynikających z problemu grup pokoleniowych.
Jedne z najsławniejszych i najdłuższych projektów- Berkeley/Oakland.
Minusy tych badań: 1) efekt rutyny - badani poddawani są wielokrotnie tym samym
testom, w końcu się ich wyuczą; 2) rezygnacja z udziału i wykruszanie się grupy

nie wszyscy uczestnicy traktują badania poważnie, inni zwyczajnie rezygnują
albo zmieniają miejsce zamieszkania, część też umiera; 3) znaczenie momentu
badań
czas, w który badanie zostało przeprowadzane wpływa na otrzymywane
wyniki (trudności z ominięciem problemu grup pokoleniowych).
- badania sekwencyjne
połączenie badań poprzecznych i podłużnych. Bada się
więcej niż jedną grupę pokoleniową, z możliwością wielu kombinacji: 1) badania
okresowe
obserwacja grup pokoleniowych w ustalonym jednakowym wieku, 2)
chronologiczne
badania przekrojowe w kilkuletnich odstępach, 3) sekwencji
grup pokoleniowych - podłużne przestudiowanie dwóch lub więcej grup
pokoleniowych, 4) przekrojowo
sekwencyjne
wyznaczenie kilku grup wiekowych,
a następnie poddanie każdej z nich badaniom podłużnych.
Jednym z typów badań przekrojowo-sekwencyjnych to badania panelowe
(wyodrębnienie dużej grupy ludzi w różnym wieku i badaniu jej poszczególnych
członków przez wiele lat).
- badania kulturowo-przekrojowe i kontekstowo-przekrojowe. Projektowane tak, by
porównywać różne kultury i różne konteksty. Metoda etnograficzna- opis jakiejś
kultury lub kontekstu. Obserwator często decyduje się zamieszkać przez jakiś
czas na obszarze jakiejś kultury. Innym sposobem jest metoda bezpośrednia

badacze używając tych samych lub podobnych narzędzi i kryteriów, testują
reprezentantów dzieci lub dorosłych z każdej kultury.

Przykład porównawczych badań kulturowo-przekrojowych (Bornstein):
-matki amerykańskie, częściej niż japońskie czy francuskie, symulowały rozwój
swoich dzieci
- Japonki częściej dążyły, by stymulacja pochodziła dla dziecka również od
nich, a nie tylko zabawek
- matki amerykańskie częściej stosowały mowę matczyną

- eksperyment
służy do weryfikacji hipotez, zbadania zależności
przyczynowych. Pojęcia: randomizacja, grupa eksperymentalna, kontrolna, zmienna
zależna, niezależna. Problemy w badaniach nad rozwojem: brak możliwości
manipulacji zmienną niezależną, gdy jest nią np. wiek (wtedy to stosuje się
quasi-eksperymenty, które porównują grupy, których członkowie nie byli do nich
przypisani losowo, np. badania przekrojowe).

Problemy natury etycznej w badaniach nad rozwojem:
- biorącemu udział w testach nie może się przydarzyć krzywda ani fizyczna, ani
psychiczna
-uczestnik musi wyrazić zgodę na uczestnictwo w badaniach
- zachowanie aminowości badanego (prawo do prywatności)

b) metody badawcze:
- losowy wybór badanych ( co raz częściej pojawia się wybór reprezentatywnych
grup dla danego środowiska w danym kraju- osoby starsze na Florydzie).
- zbieranie informacji od osób badanych odbywa się albo w warunkach naturalnych
(np. obserwacja), albo w warunkach laboratoryjnych. Plusami badań
laboratoryjnych są - możliwość kontroli zmiennych, dystraktorów, oraz
stworzenie identycznych warunków dla badanych, ale minusem jest to, że kreuje
się sytuację kompletnie sztuczną.
- innymi metodami często wykorzystywanymi są: kwestionariusze, wywiady,
sytuacje badawcze.

c) analiza wyników badań:
- porównanie wyników, podając przeciętną liczbę.
- korelacja: przyjrzenie się zależności między dwiema zmiennymi, od -1 do 1.
Określa siłę powiązania między zmiennymi. W praktyce nie istnieją korelacje
idealne albo -1 albo 1. Nie pozwala na wykrycie związków przyczynowych.