Robert Surma, Erich Fromm. Streszczenie poglądów, wyd. 3bird Projects, Tychy 2010.
Erich Fromm. Streszczenie poglądów
 Ucieczka od wolności (1941)
Wraz ze zniesieniem feudalizmu, w którym człowiek miał ściśle określone miejsce przyznane przez Boga, pojawiło się
pytanie:  Kim teraz jestem? . To pytanie zrodziło lęk egzystencjalny, poczucie wyobcowania i samotności, a także
potrzebę jego zniwelowania. Istnieją dwa sposoby poradzenia sobie z tym egzystencjalnym problemem: miłość lub
agresja.
Dwa typy autorytetów:
1. Autorytet zewnętrzny - może nim być osoba, instytucja.
2. Autorytet wewnętrzny - freudowskie superego (sumienie).
Od czasów reformacji religijnej, autorytet zewnętrzny zdawał się być zastępowany wewnętrznym. Ostatnio i
wewnętrzny zdaje się zanikać... ale tak naprawdę nie znika, ale staje się niewidoczny, anonimowy (opinia publiczna,
nauka, mass media). Wszelki autorytet istnieje jedynie o tyle, o ile jest uznawany. Jeżeli nie uświadomimy sobie
wyraz
nie motywów skłaniających nas do jego uznawania, autorytet zyskuje pozór  obiektywnej siły, której ludzie
poddają się. W ten sposób człowiek ucieka od indywidualnego JA i wtapia się w coś zewnętrznego, aby uzyskać siłę,
której brak odczuwa się samemu. Rezygnuje w ten sposób z wolności, ucieka przed nią.
Człowiek broni się przed wolnością na cztery sposoby:
" masochistyczny - zyskuje bezpieczeństwo, bo za niego decyduje ktoś inny, ktoś inny dz
wiga brzemię
odpowiedzialności; determinuje go potęga, w której się pogrążył... podziwia swojego Pana i skłonny byłby mu
ulec, ale jednocześnie sam chciałby być autorytetem i podporządkowywać sobie innych (osobowość
autorytarna); władza sama w sobie fascynuje go; ci, którzy jej nie mają, budzą w nim pogardę, agresję, chęć
poniżania;
" sadystyczny - neguje swój lęk poprzez sprawowanie władzy nad innymi, poprzez świadomość, że to on jest
panem i to on decyduje o tym, co się będzie wydarzać; jakieś 4 tysiące lat temu dokonano  wielkiego
odkrycia: że drugi człowiek może być użyty jako narzędzie, że może być eksploatowany;
" niszczycielski - np. hitleryzm; agresja powstaje w wyniku niezaspokojenia potrzeb egzystencjalnych
(syndrom Herostratesa z Efezu);
" konformistyczny - przyjmujemy bezkrytyczną postawę wobec otoczenia; zatracamy własną osobowość
przyjmując czyjeś poglądy za swoje własne, choć ciągle mamy złudzenie, że jesteśmy oryginalni. Uczymy
dzieci uprzejmości, pogody ducha... czyli uczymy sprzedawania własnej osobowości. Tymczasem  siła ducha
to zdolność powiedzieć NIE, gdy świat chce usłyszeć TAK .
 Niech się stanie człowiek (1947)
 Jedynym rozwiązaniem egzystencjalnego problemu człowieka jest stawianie czoła prawdzie, uświadamianie sobie
swojej wielkiej samotności i odosobnienia we Wszechświecie obojętnym na jego los i uznanie, iż nie ma żadnej siły poza
nim samym, która mogłaby za niego rozwiązać ten problem 1.
 O sztuce miłości (1956)
 Analiza natury miłości prowadzi do odkrycia powszechnego dziś jej braku oraz do krytyki warunków społecznych,
które ponoszą odpowiedzialność za taki stan rzeczy .
1. Miłość w potocznym mniemaniu jest  przyjemnym uczuciem, którego zaznanie jest sprawą przypadku,
czymś, co się zdarza, jeśli człowiek ma szczęście .  Dla większości ludzi, problem miłości tkwi przede
wszystkim w tym, aby być kochanym [zdobyć czyjąś miłość], a nie w tym, by kochać, by umieć kochać .  W
mniemaniu większości ludzi naszego kręgu kulturalnego, umieć zdobywać miłość to znaczy po prostu być
sympatycznym i pociągającym fizycznie .  Ludzie myślą, że kochać to rzecz prosta, natomiast trudne jest
znalezienie właściwego obiektu miłości, zdobycie czyjegoś uczucia .  Wystarczy znalez
ć właściwy obiekt - a
potem potoczy się już wszystko samo .
2. Według Fromma,  cała nasza kultura opiera się na żądzy kupna, na idei wymiany korzystnej dla obu stron .
W podobny sposób patrzymy dzisiaj na ludzi. Tymczasem, miłość jest sztuką, czyli czymś, co wymaga wiedzy,
nauki i wysiłku (bo każda sztuka wymaga wiedzy, nauki i wysiłku).  Istnieje tylko jeden skuteczny sposób, by
uniknąć niepowodzenia w miłości: zbadać przyczyny tego niepowodzenia i zabrać się do studiowania
znaczenia miłości . Człowiek robi wszystko, aby rozwiązać swój podstawowy  problem istnienia , czyli
zanegować swoją samotność (odrębność wobec innych ludzi i świata): pozbywa się indywidualności, oddaje
rozrywkom i przyjemnościom, oddaje się działalności twórczej (której dzisiaj coraz mniej). Wszystkie te
sposoby jednak nie sprawdzają się, nie negują osamotnienia. Może to zrobić jedynie miłość. Dlaczego trzeba
umieć odróżniać jej prawdziwą postać od substytutów:
a) niedojrzałe formy miłości to masochizm (całkowite oddanie się komuś lub czemuś) oraz sadyzm;
b) bierne formy miłości (niedojrzałe), czyli takie, które nie wymagają żadnego wysiłku, żadnego działania:
np. miłość matki do dziecka i miłość dziecka do matki.  Jestem kochany, ponieważ jestem. Nic nie muszę
zrobić, aby być kochanym - miłość matki nie jest obwarowana żadnym warunkiem. Jedyne, co muszę
zrobić, to być - być jej dzieckiem. Miłość matki [& ] nie trzeba jej zdobywać, nie trzeba na nią zasługiwać .
 Ponieważ kobieta dalej odczuwa niemowlę, jako część samej siebie, jej miłość i zaślepienie, może być
zaspokojeniem jej narcyzmu. Innym umotywowaniem może być pragnienie władzy lub posiadania . Choć
z biegiem lat, taka miłość bierna może (teoretycznie) przemienić się w miłość czynną.  Kwintesencją
miłości matczynej jest [powinno być], aby dziecko oddzieliło się od niej . Jest to przeciwieństwo miłości
erotycznej.  Sprawdzianem jej prawdziwej miłości jest gotowość do pogodzenia się z odejściem dziecka .
1 E. Fromm, Niech się stanie człowiek, PWN 1994, s. 43.
1
Robert Surma, Erich Fromm. Streszczenie poglądów, wyd. 3bird Projects, Tychy 2010.
Tymczasem prawdziwa miłość nie jest bierna,  miłość to działanie, a nie bierne doznawanie .  Miłość jest
czynnym zainteresowaniem się życiem i rozwojem tego, co kochamy. Jeśli nie ma tego czynnego
zainteresowania, nie ma miłości .  Kocha się to, dla czego się pracuje, i pracuje się dla tego, co się kocha .
Paracelsus stwierdza:  Ten, kto nic nie wie, nic nie kocha. Ten, kto nic nie robi, nic nie rozumie. Ten, kto nic nie
rozumie, jest nic nie wart. Ale ten, kto rozumie, również kocha, zauważa, widzi .
Niedojrzała miłość mówi:  Kocham, ponieważ jestem kochany [& ] Kocham Cię, ponieważ Cię potrzebuję .
Dojrzała mówi:  Jestem kochany, ponieważ kocham [& ] Potrzebuję Cię, ponieważ Cię kocham .
Dla człowieka komercyjnego, dawanie bez otrzymywania jest oszustwem.
Dla człowieka nieproduktywnego, dawanie to zubożenie.
Dla człowieka religijnego, dawanie to ofiara.
Dla człowieka produktywnego, dawanie to najwyższy przejaw mocy. W sferze materialnej, dawać to znaczy być
bogatym. Nie jest bogaty ten, kto dużo ma, ale ten kto dużo daje.
Miłość ojca, w przeciwieństwie do miłości matki, jest warunkowa: spadek otrzymuje ten z synów, który spełni
określone warunki.  Rozwój społeczeństwa patriarchalnego idzie w parze z rozwojem własności prywatnej .
Do prawidłowego rozwoju, dziecko potrzebuje zarówno wzorca matki, jak i ojca, osiągnięcia stanu równowagi
pomiędzy nimi.
Odzwierciedleniem tych relacji są religie: katolicyzm twierdzi, że na miłość Boga można sobie zasłużyć, a
luteranizm, że nie można w żaden sposób wymusić na Bogu miłości, że jest ona łaską, darmo daną ( gratia
est gratis data). Arystotelesowska logika doprowadziła Europejczyków do przyjęcia, iż  miłość do Boga to
 wiara w Boga [w jego istnienie] ... że lepszy jest człowiek, który wierzy w Boga, ale nie żyje po bożemu, niż
taki, który żyje po bożemu, ale nie wierzy (jak to jest w religiach wschodnich, gdzie obowiązywała logika
paradoksalna, oparta o hiperbole). Osoby, które nie wyzwoliły się od wpływu matki i ojca w dorosłym życiu,
również Boga będą postrzegać jako  udzielającą wszystkim opieki matkę lub karzącego czy nagradzającego
ojca .
Miłość nie jest stosunkiem do jakiejś jednej osoby (bo to raczej przywiązanie, egotyzm,  przymierze dwojga
przeciw światu ), ale postawą wobec świata.  Kocham w Tobie wszystkich, przez Ciebie kocham świat,
kocham też w Tobie samego siebie .  Miłość zaczyna się rozwijać dopiero wówczas, gdy kochamy tych, którzy
nie mogą się nam na nic przydać . Nie można także kochać innych, nie kochając siebie (pomimo, że kultura
europejska potępia  miłość własną ).
 Zakochanie się jest uczuciem  nagłego osiągania bliskości ... gdy tę bliskość się już osiągnie, zostajemy
pozbawieni tego uczucia, zakochanie mija... ulegamy złudzeniu, że nie ma już w drugiej osobie nic do
odkrycia, że znamy ją bardzo dobrze. Szukamy więc nowego obiektu.  Ponieważ większość ludzi łączy
pożądanie seksualne z pojęciem miłości, łatwo dochodzą do błędnego mniemania, że się kochają, kiedy
pożądają się fizycznie .  Kochanie kogoś, to nie tylko sprawa silnego uczucia - to również decyzja, osąd,
obietnica . Uczucie jest nietrwałe.
W praktykowaniu miłości należy okazać cierpliwość, pełne zaangażowanie, koncentrację, wiarę, aktywność -
jak podczas nauki każdej innej sztuki.
Poglądy społeczne wyrażone w książce:  Równość oznacza dzisiaj raczej 'identyczność' niż 'jedność' .
Równouprawnienie płci zaciera różnice, a wraz z nią miłość erotyczną opartą na tej właśnie różnicy. Odpowiedzialność
jest aktem dobrowolnym.  Być odpowiedzialnym znaczy być zdolnym i gotowym do odpowiadania .
The Anatomy of Human Destructiveness (1973)
 The sick individual finds himself at home with all other similarly sick individuals. The whole culture is geared to this
kind of pathology. The result is that the average individual does not experience the separateness and isolation the fully
schizophrenic person feels. He feels at ease among those who suffer from the same deformation; in fact, it is the fully
sane person who feels isolated in the insane society  and he may suffer so much from the incapacity to communicate
that it is he who may become psychotic 2.
Kryterium choroby psychicznej
Człowiek jest z natury dobry, psuje go społeczeństwo. Należy zatem zrzucić więzy kulturowe. Dla Fromma, zagadka
życia psychicznego nie jest związana z wyjaśnieniem, dlaczego niektórzy ludzie popadają w obłęd, lecz na tym,
dlaczego większości z nich udaje się uniknąć obłędu.
Człowiek, który w naszej kulturze jest klasyfikowany jako chory psychicznie (schizofrenia, itp.), w innej kulturze mógłby
być uznany za zdrowego lub nawet uznany za wielkiego człowieka (np. za szamana). Tzw.  większość nie może więc
stanowić kryterium zdrowia psychicznego3. Przystosowanie się do  chorego społeczeństwa (np. do społeczeństwa III
Rzeszy Niemieckiej) bynajmniej świadczy o zdrowiu psychicznym, bowiem w tym przypadku, przystosowanie staje się
formą ucieczki4.
2 Erich Fromm, The Anatomy of Human Destructiveness, wyd. Holt, Rinehart and Winston, New York 1973, p. 356.
3 Zdaje się, że pierwszym, który w ten sposób pojmował sprawę, był Hipokrates. Gdy obywatele Abdery wezwali go, aby uleczył ciągle wesołego Demokryta,
ten zbadał go i porozmawiał z nim, po czym oświadczył mieszkańcom miasta, że to oni są chorzy, nie zaś Demokryt.
4 "Freud cautioned against expecting too much from a neurotic who has been cured. In his prophetic voice, Fromm suggested that neurotics are humanly
healthier than those with the dominant social character or socially patterned defect who have adapted to a sick society and are alienated from
themselves. The Frommian neurosis as described in The Sane Society, results from incomplete rebellion against constricting authority and lack of
confidence or courage to follow one's insights, to take one's dreams seriously". Zob. Michael Maccoby, The Two Voices of Erich Fromm: The Prophetic and
the Analytic , Washington 1994.
2