Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria III
Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 1
Aleksandra Kram, Monika Mielcarek
Wczesna edukacja
dziecka
wiek: 0 2/3 lata
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela  seria III.
Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
Tom
1 2 3
Etap
Wczesna edukacja Edukacja przedszkolna Pierwszy etap edukacji szkolnej
edukacji
Faza
Wczesne dzieciństwo Wiek przedszkolny Wczesny wiek szkolny
rozwoju
Wiek
0 2/3 2/3 5/6 5/6 8/9
w latach
Miejsce Dom/żłobek/klub dziecięcy Dom/przedszkole Szkoła podstawowa, klasy I III
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie wyobraz
ni, " kształtowanie poczucia
poruszania się w przestrzeni poczucia inicjatywy kompetencji i wzmacnianie
fizycznej (lokomocja) i motywacji wewnętrznej motywacji wewnętrznej
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie umiejętności " nauka podstawowych
posługiwania się niezbędnych do rozpoczęcia umiejętności szkolnych
przedmiotami (manipulacja) nauki w szkole (czytanie, pisanie, liczenie)
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie " nauka podstawowych
porozumiewania się złożonych umiejętności umiejętności współpracy
Cele
niewerbalnego i werbalnego porozumiewania się w grupie
kształcenia
z otoczeniem (komunikacja) z otoczeniem
Kształtowanie kompetencji kluczowych (wg listy Strategii Lizbońskiej z roku 2000)
" budowanie podstaw " budowanie zasad integracji " kształtowanie umiejętności
kompetencji kluczowych podstawowych kompetencji korzystania z kompetencji
kluczowych kluczowych w typowych
sytuacjach szkolnych
" swobodna eksploracja " eksperymentowanie " uczenie się we współpracy
w parach i zespołach
" zabawa spontaniczna " indywidualne i zespołowe
zabawy z regułami i gry " udział w projektach
" nauka okolicznościowa
wsparty zabawami i grami
" udział w projektach
Metoda zespołowymi
kształcenia
" naśladowanie dorosłego " modelowanie zachowań " identyfikowanie się dziecka
w sytuacji uczenia się dziecka w sytuacji uczenia się z  nauczycielem
Rola
 instruktor mediator mediator facylitator
nauczyciela
Opracowanie: Anna I. Brzezińska, Monika Mielcarek i Aleksandra Ratajczyk.
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria III
Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 1
Aleksandra Kram, Monika Mielcarek
Wczesna edukacja
dziecka
wiek: 0 2/3 lata
1
Redakcja serii Niezbędnik Dobrego Nauczyciela:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Autorzy Tomu 1 serii III pt.: Wczesna edukacja dziecka
mgr Aleksandra Kram, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
mgr Monika Mielcarek, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Konsultacja merytoryczna:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
dr Karolina Appelt, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Recenzent:
prof. dr hab. Zbigniew Kwieciński, Wydział Nauk Pedagogicznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wydanie I Tom 1
Wszystkie tomy i pakiet narzędzi gotowe do druku dostępne na
http://eduentuzjasci.pl/dziecko-nastolatek
Wydawca:
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8
01-180 Warszawa
Tel. [phone]; www.ibe.edu.pl
�Copyright by Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014
ISBN  978-83-61693-80-2
Korekta, skład, łamanie, druk:
Business Point Sp. z o.o.
ul. Erazma Ciołka 11A/302
01-402 Warszawa
Tel. [phone]
[e-mail]
www.businesspoint.pl
Projekt okładki oraz koncepcja graficzna serii:
Beata Czapska, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja
zaplecza badawczego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego,
realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych
Wzór pasów łowickich wykorzystanych w publikacji zainspirowany ilustracją z książki:
Świątkowska, J. (1953). Strój łowicki, seria  Atlas Polskich Strojów Ludowych , t. 7, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 2,
Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Publikacja została wydrukowana na papierze ekologicznym
Egzemplarz bezpłatny
2
Spis treści
Wstęp 5
Rozdział 1. Zadania rozwojowe dzieciństwa a cele wczesnej edukacji 7
1.1. Wprowadzenie, czyli o edukacji w sytuacjach naturalnych 7
1.2. Zadania rozwojowe wczesnego dzieciństwa a cele wczesnej edukacji 11
1.3. Cechy rozwojowe dziecka a metody wspierania jego rozwoju 14
1.4. Czynniki ryzyka w rozwoju w okresie dzieciństwa a cele wczesnej edukacji 21
Najważniejsze& 26
Rozdział 2. Pułapki wczesnej edukacji 27
2.1. Wprowadzenie, czyli o ryzyku zaniedbania lub nadmiernej stymulacji
27
małego dziecka
2.2. Beztroskie dzieciństwo, czyli pułapka idealizacji 28
2.3. Słodkie maleństwo, czyli pułapka infantylizacji 31
2.4. Era małego inżyniera, czyli pułapka instrumentalizacji 33
Najważniejsze& 36
Rozdział 3. Edukacja w środowisku naturalnym 37
3.1. Wprowadzenie, czyli o poznawaniu świata w rodzinie 37
3.2. Fizyczne i społeczne środowisko rodziny jako  szkoła życia 38
3.3. Rodzice jako pierwsi nauczyciele 41
3.4. Bawmy się razem, czyli o roli rodzeństwa i rówieśników w edukacji dziecka 45
Najważniejsze& 46
Rozdział 4. Edukacja w środowisku instytucjonalnym 47
4.1. Wprowadzenie, czyli o poznawaniu świata poza rodziną 47
4.2. Rola i zadania nauczyciela małego dziecka 50
4.3. Organizacja fizycznego i społecznego środowiska uczenia się w instytucji 50
4.4. Nowe technologie w edukacji małego dziecka 53
Najważniejsze& 55
Zakończenie 57
Warto przeczytać& 60
Korzystano z& 60
3
Aleks Sturomski, 1,5 roku, PIERWSZE PRÓBY Kuba Iwaniec, 2,5 roku
Paweł Appelt, 2 lata
4
Środowisko rodzinne jest pierwszym i najważ-
Wstęp
niejszym miejscem podejmowania aktywności
poznawczej przez dziecko, i to już od okresu nie-
mowlęcego. Rodzina nie tylko jednak zaspokaja
potrzeby dziecka w zakresie uczenia się, ale przede
Dzieci uczą się inaczej niż dorośli. One zbierają swoje
wszystkim je rozbudza i kształtuje. Dzieje się to przez
doświadczenia  ręką, sercem i głową . Uczą się po-
tworzenie odpowiednich fizycznych i społecznych
przez działanie.
warunków rozwoju, zapewnienie dziecku poczucia
bezpieczeństwa i dostępności opiekuna, szczegól-
Daniela Braun
nie w sytuacjach trudnych. Najważniejsze z punktu
widzenia celów wczesnej edukacji jest tworzenie
W Polsce nadal powszechne jest przekonanie, że ofert w najbliższym otoczeniu dziecka, z których
edukacja zaczyna się dopiero po 3 roku życia, gdy może ono w sposób bezpieczny korzystać i w re-
dziecko idzie do przedszkola, a wcześniej dzieci zultacie poszerzać swoje doświadczenia, gromadzić
powinny mieć jedynie zapewnioną jak najlepszą wiedzę i opanowywać kolejne umiejętności.
opiekę ze strony swej rodziny.
Nawet jeśli dziecko  z ko- Małe dziecko od począt-
nieczności  uczęszcza do ku swego życia jest dobrze
Słowa klucze
żłobka czy klubu dziecięcego,  wyposażone przez naturę
to od tych instytucji oczekuje aktywność ruchowa  jest aktywne, gotowe do
ciekawość poznawcza
się przede wszystkim zapew- kontaktu z otoczeniem i go-
lokomocja
nienia mu bezpie- towe do uczenia się. Zatem
manipulacja wczesnodziecięca
odruch orientacyjno-badawczy
czeństwa, dbania ani dom rodzinny, ani żłobek
stymulacja polisensoryczna
o zaspokojenie czy klub dziecięcy nie mogą
zabawa  na serio
podstawowych zachowania eksploracyjne być jedynie miejscami typu
potrzeb i umoż-  bezpieczna przechowalnia
liwienia swobod- czy  ochronka . Muszą być
nej zabawy w oczekiwaniu na rodzi- miejscami zachęcającymi dziecko do uczenia się
ców. W tej książce przedstawiamy i odpowiadającymi na jego aktywność. Muszą
wiele przykładów na to, że uczenie tworzyć warunki do rozwoju, ale także ten roz-
się zachodzi od początku życia wój wspomagać oraz kierować go na nowe tory
dziecka, a jego forma ewoluuje wraz i nowe obszary.
z rozwojem fizycznym i psychicz-
nym małego człowieka.
Małe dzieci poznają najbliższy wokół nich świat za pomocą zmysłów i ruchu, szybko dominujące stają się jednak
wzrok i słuch. Zdobywanie wiedzy o sobie i swoim ciele oraz otoczeniu jest głównie efektem samodzielnej eksplo-
racji. Dostępność, bogactwo i różnorodność otoczenia dają możliwość rozwijania umiejętności w zakresie ma-
nipulacji i lokomocji, a w efekcie nabywania coraz bardziej złożonych kompetencji poznawczych i społecznych.
5
Liliana Piotrowska, 1,5 roku, ZEBRA
Kamil Kleka, 1,5 roku, NAPCIAKI Julianna Nowak, 2,5 roku, KÓA
KA i DOMEK Z OGRÓDKIEM
6
wykorzystania sprzętów czy znajdujących się
tam przedmiotów.
Rozdział
Od wczesnego dzieciństwa dziecko uczestniczy
zatem w wielu sytuacjach edukacyjnych, czyli
tych, w których uczy się czegoś o świecie i o sobie
oraz opanowuje różne umiejętności. Sytuacje te
Zadania rozwojowe dzieciństwa
możemy podzielić na:
a cele wczesnej edukacji
" związane z zabawą  sytuacje naturalne:
1.1. Wprowadzenie, czyli o edukacji
związane z minimalną ingerencją osoby doro-
w sytuacjach naturalnych
słej, dziecko samo je inicjuje, a dorosły ewen-
tualnie się w nie włącza i podąża najpierw
Przez pierwsze lata życia dziecko rozwija się i za-
za wzrokiem, a potem za tokiem działania
spokaja wszystkie swoje potrzeby, także poznaw-
dziecka (np. dziecko patrzy na coś  dorosły
cze, głównie w środowisku rodzinnym. Stopniowo
też tam kieruje swój wzrok; dziecko zaczyna
na pierwszych doświadczeniach, zdobytych
uderzać łyżeczką w stół, a po chwili doro-
w domu i wokół domu, nadbudowuje kolejne,
sły podsuwa mu różne inne przedmioty do
związane z edukacją w nowych środowiskach
uderzania)
 w miejscach publicznych, w różnych instytu-
" związane z nauką  sytuacje inspirowane:
cjach, w tym także w instytucjach opiekuńczych
inicjuje je dziecko bądz
dorosły, ale pojawia
i edukacyjnych, takich jak żłobek, klub dziecię-
się wyraz
na ingerencja osoby dorosłej w celu
cy, potem przedszkole, i wreszcie w grupach
zachęcenia dziecka do określonego działa-
rówieśniczych.
nia po to, by się czegoś nowego dla siebie
nauczyło (np. nie tylko potrząsania, ale i ot-
Przestrzenią uczenia się dla małego dziecka
wierania pudełka; nie tylko wyrzucania, ale
 poza domem  są nie tylko instytucje eduka-
i wrzucania czegoś do pojemnika; nie tylko
cyjne, ale również wszelkie miejsca, w których
rozrzucania, ale i ustawiania klocków jeden na
bywa ono z opiekunami, a więc sklep, park, plac
drugim i jeden obok drugiego)
zabaw, różne instytucje użyteczności publicznej,
" związane z pracą  sytuacje kierowane: do-
np. szpital, przychodnia, bank, urząd, muze-
rosły je inicjuje i ingeruje w ich przebieg,
um. Każdą sytuację, w której dziecko na-
zgodnie ze swoim planem działania po
biera nowych doświadczeń, niezależnie
to, by dziecko coś wykonało  do końca
od miejsca można uznać za sytuację
(np. mobilizowanie dziecka do posprzą-
potencjalnie edukacyjną. Z każde-
tania po sobie i pomaganie mu w tym).
go też miejsca, jeśli tylko nie
ogranicza się spontanicznej
Te trzy rodzaje sytuacji edukacyjnych,
aktywności dziecka, wycho-
czyli związanych z zabawą, nauką i pra-
dzi ono bogatsze o infor-
cą, są zwykle we wczesnym dzieciństwie
macje dotyczące specyfiki
mocno ze sobą splecione. Na przykład,
tej przestrzeni i możliwości
7
przy jedzeniu dziecko uczy się posługiwania sztuć- działalność pozwalająca przekraczać granice włas-
cami; podczas zabawy klockami doskonali spraw- nych umiejętności i zdolności. Wiele czynności,
ność konstruowania wg podanego wzoru, ale i ma których dziecko nie potrafi wykonać w sytuacji
okazję stworzenia czegoś no- rzeczywistej, staje się dla
wego; towarzysząc tacie i po- niego osiągalnymi właśnie
magając mu przy segrego- Odruch orientacyjno- w sytuacji zabawy. Poprzez
waniu rzeczy do prania, uczy -badawczy zabawę dziecko utrwala i po-
się rozróżniania i nazywania szerza swoje wcześniejsze
Mimowolne odwrócenie ciała
kolorów. doświadczenia, ale także ma
w kierunku określonego bodz
ca.
okazję przenieść się w świat
Reakcja organizmu, mająca na celu
takie jego ustawienie, jakie będzie
Kluczem powodzenia we wyobraz
ni i fantazji.
optymalne w stosunku do stymu-
wczesnej edukacji jest dopa-
lacji (odwrócenie głowy, skierowa-
sowanie metod wspierania nie wzroku, wyostrzenie słuchu). Każda z tych podstawowych
Bardzo często odnosi się również
rozwoju dziecka do fazy roz- form działalności  zabawa,
do zachowań o charakterze bardziej
wojowej, w której aktualnie nauka i praca  realizowana
 kontrolowanym .
się znajduje, np. roczne dziec- może być jednak nie tylko
ko nie jest zwykle w stanie w zaaranżowanej przez do-
Na podstawie: Reber, 2000, s. 461.
wypełnić nawet krótkiego rosłego sytuacji, ale także
polecenia-instrukcji innej osoby  lepsze dla niego spontanicznie, w toku zwykłych codziennych,
będzie zademonstrowanie danej czynności i po- nawet rutynowych czynności (np. na spacerze,
tem wykonanie jej razem z dzieckiem, ale trzylatek podczas przygotowywania posiłku, w trakcie
może już przez dłuższą chwilę spokojnie posie- ubierania). Każda sytuacja, która spotyka małe
dzieć i ,,poczytać" książeczkę razem z mamą. dziecko, przy wsparciu i odpowiednim pokiero-
waniu przez opiekuna ma potencjał stać się sytu-
Najbardziej charakterystyczną formą działalno- acją edukacyjną. Podstawą do jej pojawienia się
ści małego dziecka jest zabawa, to poprzez nią jest wrodzona ciekawość dziecka do poznawania
uczy się ono najwięcej. To w zabawie i dzięki za- otaczającego je świata oraz wrodzona reakcja
bawie dziecko poznaje, jak skonstruowany jest na nowość, nazywana odruchem orientacyjno-
świat i jakie prawa nim rządzą. Zabawa to również -badawczym. Odruch orientacyjno-badawczy
WARTO ZAPAMI
TAĆ
Czym jest wczesna edukacja?
Wczesna edukacja to wspieranie rozwoju dziecka poprzez tworzenie okoliczności
sprzyjających gromadzeniu wiedzy i nabywaniu umiejętności w sposób naturalny
i spontaniczny w różnych sytuacjach, w których dziecko się znajduje.
8
opiera się na reakcji fizjologicznej i składa się poznawczej. Dlatego też niezwykle ważne jest
z dwóch wzajemnie uzupełniających się mecha- umożliwienie dziecku dostępu do nie tylko bo-
nizmów. Z jednej strony, mamy prosty odruch gatej, ale przede wszystkim zróżnicowanej prze-
orientacyjny, nazwany przez strzeni do eksploracji. Częste
Iwana P. Pawłowa odruchem ograniczenia i zakazy, silna
 Co to takiego? . Uaktywnia kontrola działań dziecka oraz
Ciekawość
się on w momencie, gdy ubóstwo i monotonia sytua-
poznawcza
dziecko napotka na swojej cji nie sprzyjają poznawaniu
Tendencja do poszukiwania nowości.
drodze coś nowego, nagłe- i mogą zniechęcać je nie tyl-
Zainteresowanie otaczającym dziecko
światem i chęć jego odkrywania.
go, zaskakującego dla siebie. ko do dalszych odkryć, ale do
Niektórzy psychologowie uważają
Kiedy proste rozpoznanie przejawiania jakiejkolwiek sa-
ciekawość za wrodzoną właściwość
tego nowego bodz
ca za po- wielu gatunków, nie tylko człowieka.
modzielnej aktywności.
mocą wzroku lub słuchu nie
jest możliwe, uruchamia się Na podstawie: Reber, 2000, s. 116. Efektem zaspokajania cieka-
bardziej złożony odruch ba- wości poznawczej jest nie
dawczy, który aktywuje pozostałe narządy zmy- tylko nabywanie przez dziecko nowej wiedzy
słów i wcześniejsze doświadczenia tak, by móc i nowych umiejętności, ale także weryfikacja zdo-
określić i sklasyfikować bodziec, czyli odpowie- bytych wcześniej doświadczeń oraz doskonale-
dzieć na pytanie  Co to jest? . Można więc już nie czy modyfikacja już nabytych umiejętności.
u bardzo małego dziecka wyróżnić dwa typy pro- Dziecko, zdobywając wiedzę na temat otoczenia,
stej aktywności poznawczej: aktywność orienta- stopniowo rozwija swoje zainteresowania, wybie-
cyjną i aktywność badawczą. rając te czynności i przedmioty, które je bardziej
interesują. W okresie wczesnego dzieciństwa fa-
Zachwyt dziecka nad otaczającym światem i chęć scynacje te są krótkotrwałe, charakteryzują się bar-
zdobywania nowych doświadczeń na każdym dzo dużą zmiennością w zależności od czynników
kroku uwidaczniają, że właśnie na okres wczes- zewnętrznych  od tego, na jakie  pokusy i prze-
nego dzieciństwa przypada rozkwit ciekawości szkody w swym otoczeniu dziecko natrafia.
Tabela 1
Charakterystyka aktywności poznawczej małych dzieci
Aktywność orientacyjna Aktywność badawcza
poznanie wielozmysłowe z towarzyszącymi mu poznanie przez złożone czynności na przedmiotach
zachowaniami niewerbalnymi z towarzyszącymi im zachowaniami werbalnymi
" dotykanie, podnoszenie, opuszczanie, otwieranie
" manipulowanie przedmiotami w różny sposób,
" wąchanie, lizanie, ssanie, gryzienie np. przez wkładanie jednych do drugich i układanie
jednych na drugich
" oglądanie, przypatrywanie się, śledzenie wzrokiem
" eksperymentowanie, np. przez wielokrotne postukiwanie
" nasłuchiwanie, pukanie, postukiwanie przedmiotami
czy rzucanie albo upuszczanie, zgniatanie, polewanie
o siebie, drapanie, pocieranie
wodą, siadanie na nich, celowe uderzanie w nie lub nimi
" zachowania niewerbalne: miny, postękiwanie, okrzyki
" zadawanie pytań i domaganie się odpowiedzi
złości bądz
radości
9
TROCH
TEORII& wody po deszczu, górka piasku, otwarte drzwi
szafki w kuchni, włączony komputer), to fakt, czy
Teoria ofert, czyli jak otoczenie kusi będą stanowiły ofertę dla dziecka, zależy prze-
i zachęca dziecko do poznawania go? de wszystkim od poziomu jego rozwoju (np. czy
dziecko jest już w stanie ćwiczyć wchodzenie po
Wedle Jamesa Gibsona, środowisko rozwoju dziec- schodach albo na tyle sprawne ma ręce, że zła-
ka zawiera w sobie oferty, poprzez które samo za- pie i odrzuci albo kopnie piłkę rzuconą w jego
prasza i zachęca dziecko do działania i poznawa- kierunku). Dziecko musi więc posiadać określone
nia go. Oferty te to różne przedmioty i zdarzenia umiejętności, które pozwolą mu na daną ofertę
w otoczeniu dziecka zawierające ukryte wskazów- odpowiedzieć. W tym ujęciu środowisko to nie
ki, jak z nich korzystać, i będące prowokacją czy tyle zbiór bodz
ców, ile zbiór możliwości podjęcia
zaproszeniem do aktywności. Choć przedmioty różnorodnych działań.
te istnieją obiektywnie (np. piłki, skakanki, krzesła,
Na podstawie: Hornowska, Brzezińska, Appelt i Kaliszewska-
drzwi, schody w domu, ślizgawka na ulicy, kałuża -Czeremska, 2014.
To, czy dany obiekt jest traktowany przez dziecko Zwraca to szczególną uwagę na konieczność przy-
jako oferta, zależy również od kultury, w której żyje zwolenia dziecku na jak najbardziej samodzielną
(np. w kulturze zachodniej nasi goście raczej nie sia- eksplorację otoczenia (przy zachowaniu bezpie-
dają na dywanie na środku pokoju, ale już w namio- czeństwa). To, co dziecko dostrzeże jako ofertę, mo-
cie siadamy na kocu czy na śpiworach na podłodze), głoby pozostać i zwykle pozostaje niezauważone
oraz wcześniejszych doświadczeń dziecka (za co je przez dorosłego i odwrotnie. Dla dziecka taką poku-
pochwalono, a za co była kara czy upomnienie). są są np. tradycyjne drzwi, które może wielokrotnie
Tabela 2
Co pokazują badania?
Kogo badano? Co pokazały wyniki badań?
104 osoby dorosłe, wylosowane im lepiej rozwinięte były w okresie dzieciństwa umiejętności związane z motoryką
z pokolenia osób urodzonych w roku dużą (przemieszczanie się, poruszanie się), tym wyższy był poziom  w wieku
1966 dorosłym  umiejętności poznawczych, związanych z planowaniem swego działania
im wyższy był poziom rozwoju motorycznego we wczesnym dzieciństwie, tym
badanie rozwoju dzieci od
wyższy był poziom rozwoju poznawczego (szczególnie w odniesieniu do szybkości
niemowlęctwa aż do ukończenia
przetwarzania informacji oraz pamięci roboczej) u tych samych dzieci w wieku
przez nie 4 lat
szkolnym
350 irańskich rodzin posiadających zróżnicowanie ofert środowiska w dużym stopniu sprzyja rozwojowi motoryki małej
dzieci w wieku 18 42 miesięcy (czynności manipulacyjne) i dużej (przemieszczanie się) dzieci
zróżnicowanie ofert środowiska domowego (szczególnie w zakresie zachęty
32 niemowląt do różnych form aktywności w ciągu dnia i udostępniania dziecku różnych
w wieku 6 miesięcy przedmiotów do zabawy) przekłada się na szybsze tempo rozwoju motoryki małej
i dużej
Na podstawie: Hornowska, Brzezińska, Appelt i Kaliszewska-Czeremska, 2014.
10
otwierać i zamykać, bądz
drzwi automatyczne 2. Przed jakimi oczekiwaniami społecznymi staje
 i wtedy dziecko nieustannie wchodzi i wychodzi w każdej nowej fazie rozwoju i jakimi możli-
z pomieszczenia; dla dorosłego to nie jest ani atrak- wościami działania dysponuje jego dojrzewa-
cyjne, ani sensowne  przez drzwi przechodzi się jący organizm?
tylko raz, aby wejść lub wyjść. 3. Jakie wyzwania czekają je w kolejnej fazie
rozwoju i we wszystkich następnych, czyli do
1.2. Zadania rozwojowe wczesnego czego musi się przygotować w tym etapie ży-
dzieciństwa a cele wczesnej edukacji cia, na którym teraz się znajduje?
Aby wyznaczyć cele wczesnej edukacji wspoma- Zatem chodzi nie tylko o rozpoznanie tych umie-
gającej rozwój dziecka, należy przede wszyst- jętności, które dziecko już opanowało i potrafi
kim przyjrzeć się temu, jak ten rozwój przebie- w miarę samodzielnie z nich korzystać w różnych
ga. Ważne jest udzielenie odpowiedzi na trzy codziennych sytuacjach, ale  ponadto  o określe-
pytania: nie, co aktualnie, w danym momencie swego roz-
woju powinno ćwiczyć, a także o zidentyfikowanie
1. Z jakim bagażem doświadczeń, wiedzy i umie- tych zadań rozwojowych, które dopiero przed
jętności dziecko wkracza w każdą kolejną fazę dzieckiem staną, a których teraz nie jest w stanie
swego rozwoju, czyli jaki jest jego  kapitał po- samodzielnie ani podjąć, ani tym bardziej wyko-
czątkowy w kolejnych fazach dzieciństwa? nać, ale do realizacji których musi się przygotować.
Cele uczenia się w kolejnych etapach życia
Opanowane kompetencje kluczowe
Cele IV etapu edukacji szkolnej: szkoła ponadgimnazjalna
Cele III etapu edukacji szkolnej: gimnazjum
Cele II etapu edukacji szkolnej: szkoła podstawowa, klasy IV VI
Cele I etapu edukacji szkolnej: szkoła podstawowa, klasy I III
Cele edukacji przedszkolnej: dom/przedszkole/klub dziecięcy
Cele wczesnej edukacji: dom/żłobek/klub dziecięcy/miejsca publiczne
Kapitał początkowy: gotowość do kontaktu
wyposażenie noworodka i uczenia się
Rysunek 1. Perspektywy ujmowania edukacji w okresie dzieciństwa w wieku 0 2/3 lata.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
11
p
a
w
o
l
a
f
o
g
u
ł
d
a
w
y
t
k
e
a
p
s
w
r
o
l
e
a
f
p
o
i
n
d
e
r
ś
a
w
y
t
k
e
s
r
a
w
e
o
l
a
p
f
o
k
t
ó
r
k
a
w
y
t
k
e
p
s
r
e
p
Ujmowanie edukacji w perspektywie celów krótko- umiejętności z nimi związanych. Oznacza tyle, iż
falowych oznacza koncentrowanie się na efektach, warto mieć świadomość tego, że poprzez to, cze-
które dziecko ma osiągnąć w aktualnej fazie roz- go dziecko uczy się aktualnie, buduje się w nim
wojowej, czyli w wieku od narodzin do ukończenia gotowość do realizowania przyszłych celów.
1 roku życia i od 1 do 2/3 roku Uwzględnianie wszystkich
życia. Perspektywa średniofa- trzech perspektyw pozwala
Aktywność ruchowa
lowa odnosi się do celów, któ- więc dostrzegać znaczenie
re staną przed dzieckiem na tego, czego dziecko uczy
Aktywność ruchowa przejawiana
najbliższych etapach rozwoju się aktualnie, jako kapitału,
przez małe dziecko jest nastawiona na
(w przedszkolu i szkole), nato- rozwój zdolności lokomocyjnych, które
z którym będzie wkraczać
pozwalają na coraz swobodniejsze
miast perspektywa długofalo- w następne fazy rozwojowe
przemieszczanie się w przestrzeni oraz
wa odnosi się do zadań doro- i który pomoże mu w reali-
manipulacyjnych, które umożliwiają
coraz doskonalsze operowanie różnymi
słości i celów edukacji w ciągu zacji z powodzeniem kolej-
przedmiotami. Pozbawienie dziecka
całego życia (lifelong learning). nych zadań.
możliwości wczesnego treningu w co-
dziennych sytuacjach sprawia, że kolejne
umiejętności mogą być opanowywane
Branie pod uwagę wszystkich Rozwój we wczesnym dzie-
wolniej i w zaburzonej kolejności.
trzech perspektyw w eduka- ciństwie, tak jak w każdym in-
cji małego dziecka nie ozna- nym okresie życia, przebiega
Na podstawie: Brzezińska, Appelt
cza, że należy przedwcześnie w przestrzeni wyznaczonej
i Ziółkowska, 2010, s. 167 168.
stawiać przed nim zadania z jednej strony tym, co dziec-
z następnych etapów rozwoju i wprowadzać ko potrafi zrobić samo lub z niewielką pomocą
jakieś specjalne ćwiczenia służące opanowaniu drugiej osoby  i jest to strefa jego aktualnego
Tabela 3
Obszary rozwoju w wieku 0 3 lata a cele kształcenia małych dzieci
Obszary rozwoju
Wiek Cele kształcenia
i zadania rozwojowe
" dojrzewanie funkcji sensorycznych " koordynacja między zmysłami
" dojrzewanie funkcji motorycznych: rozwój " koordynacja zmysłowo-ruchowa
różnych form lokomocji (przemieszczania się)
" zróżnicowanie form aktywności ruchowej
Niemowlęctwo:
" eksploracja własnego ciała i najbliższego
" odkrycie granic własnych możliwości
0 1 rok życia
otoczenia
lokomocyjnych w dostępnej dziecku
" budowanie relacji z opiekunem przestrzeni
" porozumiewanie się z otoczeniem " zróżnicowanie form komunikacji
" dojrzewanie funkcji motorycznych:
" rozwijanie precyzji ruchów i operowania
rozwój różnych form manipulacji
różnymi narzędziami
(motoryka mała)
Wczesne
" doskonalenie koordynacji i integracji
dzieciństwo: " dojrzewanie funkcji motorycznych:
zmysłowo-ruchowej
2 3 lata doskonalenie i modyfikacja różnych form
" różnicowanie form nawiązywania kontaktu
lokomocji
oraz budowania relacji z innymi
" różnicowanie się form komunikacji
12
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Jakie są zadania wczesnej edukacji?
Wczesną edukację można określić jako przeprowadzanie dziecka od strefy
aktualnego do strefy najbliższego rozwoju poprzez:
1. wykorzystanie kompetencji początkowych  na starcie : dziecko przychodzi
na świat z gotowością do kontaktu i gotowością do uczenia się, jest aktywne
z natury
2. uczenie nowych umiejętności: najlepiej w formie zabawy i w towarzystwie
innych dzieci; u dziecka kształtuje się poczucie skuteczności, gdy wysiłek
wkładany przez nie w naukę kończy się pozytywnym efektem, np. powrzucanie
klocków do pudełka albo nawet ich poukładanie i zamknięcie pudełka
3. doskonalenie nabywanych umiejętności: poprzez zachęcanie do korzystania
z kompetencji w różnych i coraz to innych codziennych sytuacjach dziecko
nabywa stopniowo biegłości i mistrzostwa np. w przelewaniu w czasie kąpieli
wody z kubka do kubka
4. stawianie dziecka w sytuacjach nowych: kiedy pomoc dorosłego jest
niezbędna, by sobie poradzić z zadaniem, np. nowa, bardziej skomplikowana
układanka; większa piłka; kilka piłek naraz; ułożenie łyżek i talerzyków na
stole  do pary i jeszcze dodanie serwetki obok; wejście na ruchome schody.
rozwoju, a tym, co dopiero będzie w stanie zro- pomocy dorosłych przemieszczanie się w prze-
bić samodzielnie, a na razie potrzebuje, czasami strzeni dziecko ma możliwość eksploracji swo-
znacznej, pomocy drugiego człowieka  i jest to jego otoczenia, co stanowi podstawę do bu-
strefa jego najbliższego rozwoju. dowania jednocześnie zaufania wobec świata
i własnej samodzielności, ale także wzmacniania
Cele wczesnej edukacji można rozpatrywać w ka- własnej woli, bo  idę, dokąd chcę
tegoriach trzech grup kompetencji, które dziec- 2. manipulacja (motoryka mała): umiejętno-
ko nabywa w pierwszych latach swojego życia. ści związane z kontrolą ruchów rąk, pozwa-
Można je uznać za kompetencje podstawowe lają na efektywne posługiwanie się różnymi
i kluczowe, nawet uniwersalne, ponieważ zapew- narzędziami, wykonywanie czynności prze-
niają dziecku minimalną niezależność od otocze- de wszystkim samoobsługowych, ale i eks-
nia w zaspokajaniu jego podstawowych potrzeb: presję własnych potrzeb  bezpośrednio
przez gesty i pośrednio przez np. rysowanie;
1. lokomocja (motoryka duża): dzięki umiejętnoś- ukoronowaniem rozwoju w tej sferze jest
ciom pozwalającym na w miarę niezależne od opanowanie podstaw umiejętności pisania
13
Podstawy niezależności
w otoczeniu
Manipulacja:
Lokomocja:
fizycznym i społecznym
 wydobywanie informacji
przemieszczanie ciała
z przedmiotów
w przestrzeni
1 2
Komunikacja:
słuchanie �� mówienie
opowiadanie ��czytanie
rysowanie �� pisanie
3
Rysunek 2. Obszary wczesnej edukacji i ich efekty.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
pod koniec wieku przedszkolnego; ta grupa
1.3. Cechy rozwojowe dziecka a metody
umiejętności także wzmacnia podstawy woli
wspierania jego rozwoju
dziecka, bo  robię to, co chcę, i tak, jak chcę ,
ale przede wszystkim jest fundamentem roz- Manipulacja
woju poznawczego
3. komunikacja: te umiejętności pozwalają
Noworodek rodzi się z tzw. odruchem chwytnym,
dziecku na wyrażanie własnych potrzeb (funk- który polega na zaciskaniu palców pod wpływem
cja ekspresyjna komunikacji niewerbalnej
naciśnięcia (np. poprzez dotknięcie środka we-
i werbalnej), ale także na wywieranie wpływu
wnętrznej części jego dłoni palcem lub jakimś
na innych ludzi (funkcja impresywna komuni- przedmiotem) na dłoń dziecka i utrzymuje się do
kacji niewerbalnej i werbalnej), umożliwiają
około 4 miesiąca życia. Odruch ten można rozpa-
szybsze zdobywanie wiedzy czy uzyskiwanie
trywać jako podstawową zdolność predysponują-
pomocy; pośrednio także wzmacniają wolę
cą dziecko do nabywania kompetencji związanych
dziecka, bo  mówię to, co chcę, i oni robią to,
z manipulacją. Od około 4/5 miesiąca życia dziecko
czego potrzebuję .
zaczyna podejmować próby dotykania i chwytania
podawanych mu bądz
zawieszonych przy jego łó-
W procesie nabywania wszystkich kompetencji
żeczku zabawek, wyciągając do nich rączki.
lokomocyjnych, manipulacyjnych i komunikacyj-
nych dziecko jest wspierane przez swoich opie- Te pierwsze przejawy manipulacji pozwalają
kunów. Pomoc ta w kolejnych
dziecku testować możliwości i właściwości przed-
miesiącach i latach jego dzie- miotów znajdujących się wokół niego. Chociaż
ciństwa powinna być coraz
na początku są to czynności przypadkowe i mają
mniejsza i  wycofująca się ,
ograniczony zasięg, to w miarę rozwoju nabierają
a dziecko powinno coraz
charakteru coraz bardziej celowego i dają dziec-
częściej tej pomocy samo
ku dużo przyjemności, a dokonywanie wyboru
szukać, gdy trzeba, a nie
przedmiotu zależy od zainteresowań i wrażliwości
na nią biernie czekać.
dziecka.
14
W tym wczesnym etapie dziecko przede wszyst- potrafi dostosować swoje ruchy i działania do
kim zdobywa wiedzę o przedmiotach na pod- funkcji danego przedmiotu, uczy się posługiwa-
stawie różnych wrażeń zmysłowych, których one nia różnymi narzędziami, dostosowania do nich
dostarczają. Coś piszczy, inna chwytu oraz siły. W znacznym
rzecz gra przy dotknięciu, stopniu poszerza to repertuar
jeszcze inna jest miękka lub Manipulacja możliwości dziecka i zwięk-
twarda albo ma przyciągają- wczesnodziecięca sza jego samodzielność.
ce wzrok kontrastowe wzory. Bardziej precyzyjne działania
Początkowo dziecko manipuluje
pozwalają mu na opano-
przedmiotami w sposób niespecyficz-
Początkowo dziecko mani- wanie kolejnych czynności
ny, czyli aby poznać dany przedmiot
próbuje wykonać na nim wszystkie
puluje przedmiotami w spo- samoobsługowych.
dostępne mu czynności  wziąć do
sób niespecyficzny, czyli nie
ręki lub do buzi, potrząsnąć, przesu-
dostosowuje swoich dzia- nąć, zrzucić na podłogę, otworzyć. Na przełomie 1 i 2 roku ży-
Repertuar tych czynności dziecko chce
łań do właściwości danego cia dziecko zaczyna się ba-
wykonać na każdym przedmiocie, jaki
przedmiotu. Bada w ten spo- wić w bardziej zróżnicowany
zaobserwuje. W drugim roku życia
kształtuje się manipulacja specy-
sób, jak zachowują się przed- sposób i uczy się znaczeń
ficzna. Dziecko wykorzystuje swoją
mioty pod wpływem różnych oraz funkcji poszczególnych
zwiększającą się sprawność manualną
działań i uczy się ich właści- i manipulację coraz lepiej dostoso- przedmiotów w różnych
wuje do funkcji i właściwości danego
wości. Dlatego tak fascynu- rodzajach zabawy  wtedy,
przedmiotu.
jące są dla dziecka zabawy gdy buduje domy z klocków,
np. w zrzucanie łyżeczki na układa puzzle lub lepi figur-
Na podstawie: Brzezińska, Appelt
podłogę, rozsmarowywanie ki z plasteliny, a także gdy
i Ziółkowska, 2010, s. 186, 201.
jedzenia po stoliku czy wielo- naśladuje osoby dorosłe
krotne uderzanie grzechotką w zabawie.
w łóżeczko. Lokomocja
Lokomocja
Kurt Lewin używał tego terminu
Aby zaspokoić tę potrzebę
w odniesieniu do ruchu jednostki w jej
dziecka, warto zapoznawać Dziecko od samego począt-
życiowej przestrzeni, składającej się
z obszarów reprezentujących wszystkie
je z substancjami o różnej ku życia ćwiczy swoje ciało,
stany rzeczy.
konsystencji, przedmiotami tak aby jak najlepiej móc sa-
wydającymi różne dz
więki, modzielnie badać otoczenie.
Na podstawie: Reber, 2000, s. 346, 898.
rzeczami, które różnie zacho- Pierwotne przystosowanie
wują się pod wpływem tych samych czynności, do nabycia umiejętności lokomocyjnych widocz-
i uczyć je, w jaki sposób i czym należy się posługi- ne jest w obecności dwóch odruchów.
wać. Np. pokazać dziecku, jak zdmuchnięte z ręki
piórko powoli opada albo jak spada lekka piłecz- Pierwszy to odruch kroczenia, polegający na wy-
ka czy drewniany klocek. konywaniu przez dziecko ruchów podobnych do
chodzenia, gdy przytrzymywane jest w pozycji
Z wiekiem, gdy zwiększa się sprawność manualna, pionowej. Świadczy to o tym, że dziecko od po-
ale i wiedza o cechach przedmiotów, dziecko sta- czątku przystosowane jest do wykształcenia cho-
je się zdolne do manipulacji specyficznej. Dziecko du w pozycji pionowej. Natomiast drugi  odruch
15
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Jak rozwijać motorykę małą u dziecka?
Dla rozwoju motoryki małej u małych dzieci polecane są ćwiczenia dłoni i palców:
" masowanie, pocieranie materiałów o różnej fakturze
" mycie rąk, ręczne pranie, wygniatanie i wykręcanie
" klaskanie, pstrykanie placami
" ugniatanie miękkich lub plastycznych materiałów (gliny, masy solnej), odciska-
nie dłoni pomalowanych farbą na papierze, ugniatanie ciasta
" zgniatanie papieru i rzucanie papierowych kul
" zabawy z wodą, przelewanie z kubka do kubka, nalewanie i wylewanie, przele-
wanie przez sitka różnej wielkości
" odkręcanie nakrętek od butelek lub słoików
" popularne zabawy  Idzie kominiarz po drabinie ,  Sroczka kaszkę warzyła
" kreślenie dłonią i palcami w powietrzu prostych kształtów
" odrysowywanie szablonów, stemplowanie, rysowanie po śladach, kolorowanie
kształtów
" układanie pudełek różnej wielkości, puzzli i klocków, sortowanie guzików.
pływania  można zaobserwować, kładąc dziecko do wstawania, warto podsuwać mu przedmioty,
na brzuchu w wodzie; świadczy on o wrodzonej o które będzie mogło się oprzeć lub dzięki nim
koordynacji rąk i nóg. podciągnąć i ustabilizować pozycję, np. pufę, łó-
żeczko ze szczebelkami, niski stołeczek.
Ważne jest, aby niemowlę od początku życia mia-
ło możliwość nieskrępowanego ruchu. Są ku temu W ten sposób ćwiczymy sprawność ruchową ca-
liczne okazje  przed kąpielą, w trakcie kąpieli i po łego ciała dziecka, czyli rozwijamy motorykę dużą.
niej czy w czasie przewijania. Na początku sty- Jeżeli rozwój fizyczny przebiega bez zakłóceń, to
mulujemy dziecko, masując jego ciało, próbując jego efekty stanowią mocny fundament i dają
ćwiczyć z nim przewracanie się na bok i obracanie  narzędzia do poznawania otoczenia najpierw
ciała, a póz
niej siadanie. W tym celu warto dzie- najbliższego, czyli domowego, a potem dalszego
cko kłaść na różnych rodzajach podłoża. Na twar-  okołodomowego.
dym materacu czy kocu położonym na podłodze
przewracanie się i siadanie jest znacznie łatwiejsze Samodzielne eksplorowanie i badanie otoczenia
niż na miękkich poduchach. Zachęcając dziecko sprawia, że dziecko zdobywa kolejne, coraz bardziej
16
zróżnicowane doświadczenia związane z różnymi (w diadzie) dziecko najszybciej uczy się różnych
przedmiotami. Nawet jeżeli jego przygoda skończy sposobów komunikowania się.
się upadkiem i nabitym guzem, to jest to dla niego
ważna lekcja dotycząca zagrożeń, czyhających nie- Dziecko uczy się komunikować z ludz
mi nie tylko
bezpieczeństw oraz ich konsekwencji. za pomocą mowy, ale również poprzez komunikaty
niewerbalne, np. za pomocą gestów, wyrazu twa-
Wszelkie sprawności wchodzące w skład motoryki rzy, ruchów ciała czy nieartykułowanych dz
więków,
dużej i małej wymagają czasem wielu żmudnych krzyku i okrzyków, płaczu. Komunikacja niewerbal-
ćwiczeń i czasu, by je opanować. Dzięki wielokrot- na stanowi istotny czynnik wspomagający naby-
nym powtórzeniom tych samych działań dziecko wanie mowy, gdyż dziecko uczy się odczytywać
zyskuje nad nimi coraz większą kontrolę. Wielką znaczenie różnych słów oraz je wyrażać również
pomocą w tej nauce jest obecność dorosłego i in- poprzez ładunek emocjonalny, który przekazywany
nych dzieci, a także wplatanie tej nauki w zabawy jest w komunikacie niewerbalnym. Umożliwia to
i w zwykłe, codzienne domowe czynności. dziecku rozwijanie zdolności do syntonii, czyli emo-
cjonalnego współbrzmienia z innymi.
Komunikacja
Kiedy od około 8/9 miesiąca dziecko zaczyna się
Już od pierwszych dni życia dziecko nastawione przemieszczać po domu, wykorzystując umiejęt-
jest na komunikację z innymi. Poprzez płacz prze- ności lokomocji, eksploruje otaczającą przestrzeń
kazuje informacje o odczuwanym dyskomforcie, i testuje, na ile może sobie pozwolić. Oddalając
a uśmiech pozwala mu nawiązać i umacniać więzi się coraz dalej i poszerzając obszar swoich zain-
z innymi osobami w otoczeniu. Niemowlę bardzo teresowań, mały badacz uczy się rozpoznawać
szybko zaczyna też bawić się śliną i gruchać, ćwi- reakcje rodziców na swoje zachowanie, czyli od-
cząc w ten sposób swój aparat mowy. czytywać ich komunikaty, zarówno werbalne, jak
i niewerbalne. W tym okresie następuje też tzw.
Pierwszą interakcyjną zabawą z opiekunem jest rewolucja 9 miesiąca. Dziecko nabywa bowiem
zabawa w  a kuku . Ta zabawa daje dziecku wiele zdolności do podzielania wspólnego pola uwagi
satysfakcji i radości, ponieważ pozwala nawią- z opiekunem, czyli patrzenia na przedmiot, który
zać relację i skupić uwagę opiekuna na sobie. pokazuje i o którym opowiada dorosły, angażowa-
To właśnie w interakcji z dorosłym, czyli w parze nia się wspólnie z dorosłym w zabawę tym samym
CIEKAWOSTKA dzieci, odpowiednio reguluje napięcie mięśni
odpowiedzialnych za postawę oraz dostarcza no-
Nauka pływania dla niemowląt wych dla dziecka wrażeń zmysłowych. Pozytywnie
wpływa też na równowagę i rozwój motoryki
Istnieje wiele ofert szkół pływania dla niemowląt. w póz
niejszym wieku.
W zajęciach prowadzonych na specjalnie przygo-
towanych do tego obiektach uczestniczyć mogą
dzieci już od 4 miesiąca życia. Wczesna nauka pły-
Na podstawie: Polskie Stowarzyszenie Pływania Niemowląt
wania wspomaga rozwój koordynacji ruchowej
oraz fora internetowe.
17
Tabela 4
Jak rozwijać motorykę małą i dużą małego dziecka?
Motoryka duża Motoryka mała
koordynacja i precyzja ruchów całego ciała koordynacja i precyzja ruchów dłoni i palców
" pchanie i ciągnięcie zabawek " malowanie z użyciem różnych narzędzi i powierzchni
(malowanie palcami, kawałkiem szmatki lub gąbki,
" przesuwanie dużych przedmiotów, np. kartonów,
miękkim i twardym patykiem, dużymi i małymi,
układanie ich na sobie i obok siebie
twardymi i miękkimi pędzlami)
" chodzenie na palcach, piętach, zewnętrznej
" rysowanie z użyciem różnych narzędzi i powierzchni
i wewnętrznej krawędzi stóp
(od kredy, węgla, patyka przez miękkie i twarde kredki
" przenoszenie przedmiotów różnej wagi, faktury,
po cienkie miękkie i twarde ołówki)
wielkości  z otwartymi i zamkniętymi oczami:
" lepienie z mokrego piasku, gliny, masy papierowej,
w obu rękach, raz w jednej, a raz w drugiej ręce
trocin, plasteliny, modeliny, masy solnej,
" chodzenie i bieganie po różnych powierzchniach
 prawdziwego ciasta
z pokonywaniem przeszkód  z otwartymi
" wydzieranie i naklejanie
i zamkniętymi oczami
" segregowanie drobnych przedmiotów  klocków,
" chodzenie i bieganie po piasku i trawie, brodzenie
guzików, pionków do gry
w wodzie
" chwytanie stojących przedmiotów i przenoszenie ich,
" chodzenie po równoważni, np. po pniach leżących
układanie, zestawianie
w lesie, po murku, po sznurku rozciągniętym na
podłodze, po linii narysowanej kredą na asfalcie " podrzucanie, łapanie i rzucanie, także do celu, piłek
różnej wielkości, woreczków z grochem
" skakanie i przeskakiwanie przez niskie przeszkody
" przesypywanie piasku, fasoli różnej wielkości, kaszy
" chodzenie i skakanie na jednej nodze  raz prawej,
raz lewej " nalewanie, przelewanie (naczynia różnej wielkości,
butelki o różnej szerokości szyjki, sitka)
" wspinanie się
" zawiązywanie butów, zapinanie guzików, zamków
" zjeżdżanie
błyskawicznych, składanie ubrania
" ślizganie się
" segregowanie, wkładanie do pralki i wieszanie prania,
" nauka jazdy na rowerze, rolkach, łyżwach, nartach,
składanie do prasowania
sankach
" pisanie ręcznie, na maszynie do pisania, na
komputerze z użyciem klawiatury klawiszowej,
dotykowej, myszki
przedmiotem i odczytywania intencji to powoli, obserwując, w jakich kontekstach
działań dorosłego. Zdolność ta staje się posługują się nimi inni ludzie, uczy się
podstawą do nabywania umiejętności uogólniać znaczenie tych sytuacji, co
współpracy. pomoże mu w przyszłości prze-
nieść się na poziom myślenia
Ważnym aspektem rozwijania mowy abstrakcyjnego. Różne meta-
dziecka jest także uczenie go różnych fory można również wykorzy-
przysłów i powiedzeń charakterystycz- stać w zabawach językowych
nych dla kultury, w której dorasta dziecko. z dzieckiem, w których użyte zdanie
Choć początkowo dziecko zapamiętuje je raz przyjmuje znaczenie przenośne,
i powtarza, nie rozumiejąc ich znaczenia, abstrakcyjne ( Nie denerwuj mnie,
18
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Czego potrzebuje dziecko do rozwoju umiejętności komunikacji z otoczeniem?
" kontakt z dorosłym w sytuacji  jeden na jeden
" kontakt z wrażliwym dorosłym, który potrafi prawidłowo interpretować
komunikaty dziecka i odpowiednio na nie reagować
" włączanie dziecka w konwersację: zadawanie pytań, zamiana ról, zabawy
typu  raz ty, raz ja
" odpowiadanie na zainteresowanie dziecka jakimś przedmiotem, skupianie
uwagi na tym przedmiocie i
 rozmowa o tym, czym dziecko się zainteresowało
poprzez opowiadanie bądz
komentowanie sytuacji z jak najczęstszym
włączaniem w to dziecka
" dostosowywanie poziomu złożoności swojej mowy do poziomu, na którym
dziecko aktualnie się znajduje, ale zawsze o  szczebel wyżej
" dbanie o kontakt z innymi dziećmi w podobnym wieku, młodszymi
i starszymi, bowiem interakcje z dziećmi, które nie mają wrażliwości
dorosłego, wymuszają na dziecku samodzielne poradzenie sobie w sytuacji
nawiązywania i podtrzymywania kontaktu.
bo wyskoczę z kapci! ), a za chwilę to samo ma już słowo klucz  daje ono dziecku możliwość pozna-
znaczenie konkretne (przy wychodzeniu z domu: nia specyfiki zagadnienia, o które pyta, i nawiązania
 Wyskakuj z kapci! ). głębszego kontaktu z osobą dorosłą. Dla rodzica
lub opiekuna liczba zadawanych pytań i koniecz-
Jeżeli dziecko wychowuje się np. w grupie należą- ność udzielania odpowiedzi na nie bywa męcząca,
cej do mniejszości kulturowej, to uczmy je gwary ale kto, jak nie on jest najlepszym przewodnikiem
lub specyficznego dla tej grupy języka, ponieważ w odkrywaniu świata przez małego badacza.
to podkreśla jego pochodzenie i akcentuje przy-
należność do grupy, ale też wzmacnia podstawy Zabawa
jego tożsamości. Warto także oswajać dziecko
z różnymi wyrazami, nawet bardzo trudnymi i dla Ćwiczenie wszystkich istotnych dla tego wieku
niego początkowo niezrozumiałymi, np. słowami kompetencji odbywa się w toku różnych zabaw.
z języka naukowego oraz wyrazami pochodzący- Zabawa dostarcza bowiem dziecku nie tylko okazji
mi z innych języków, a często używanymi w mo- do rozrywki, ale także do pracy i nauki. To dlatego
wie potocznej, np.: lajkować, okey. zdarza się tak, że po zabawie dziecko może być
wypoczęte lub zmęczone, pobudzone do działania
Krokiem milowym w edukacji małego dziecka jest lub wyciszone, radosne lub zdenerwowane, a cza-
zadawanie przez nie pytania  Dlaczego? . Jest to sem nawet smutne czy agresywne.
19
Tabela 5
Jak wspomagać rozwój mowy małego dziecka?
Etapy
Wiek Ćwiczenia wspomagające
rozwoju mowy
 rozmawianie z dzieckiem:
" uczenie naprzemienności w kontakcie: gdy ja mówię, to ty słuchasz
" zachęcanie dziecka do wypowiadania różnych sylab naśladujących głosy
zwierząt (krowa: muuuuu), różnych czynności (klap, klap; stuku-puku; am, am;
okres melodii,
0 1
pa, pa; brum, brum)
zwany również okresem
rok życia
przygotowawczym " różnorodne wplecione w zabawy ćwiczenia aparatu artykulacyjnego:
zdmuchiwanie, dmuchanie, gwizdanie, mlaskanie, kląskanie, uczenie picia
przez rurkę/słomkę
" komentowanie różnych sytuacji w kontakcie z dzieckiem, komentowanie
jego czynności, nazywanie przedmiotów
zabawy  w słowa i  ze słowami :
1 2
" wyliczanki, rymowanki z wyklaskiwaniem rytmu, towarzyszące codziennym
okres wyrazu
czynnościom i zabawom
lata
" wymyślanie  nowych wyrazów
rozmawianie z dzieckiem  mowa czynna (mówienie) i bierna
(słuchanie ze zrozumieniem):
" czytanie książeczek i potem  bawienie się w inscenizacje, wymyślanie innego
początku, innego zakończenia, wprowadzanie nowych bohaterów
2 3
okres zdania
" uczenie wierszyków na pamięć i wspólne ich odtwarzanie, np. z rekwizytami
lata
i przebieraniem się, w formie dramy
" opowiadanie dziecku różnych historii, bajek, legend
" zachęcanie do wymyślania/opowiadania swoich historii
wymiana dziecko dorosły jak  równy z równym :
" wzmacnianie wszelkich prób spontanicznej mowy dziecka w różnych rolach:
3 7
okres swoistej
komentator, sprawozdawca, aktor, obserwator, czytelnik, uczestnik gry,
mowy dziecięcej
lat
i w różnych sytuacjach
" pytanie dziecka o zdanie, o opinię, o komentarz, o ocenę
Najbardziej charakterystyczną formą zabawy dla Po 2 roku życia u dziecka zaczyna się rozwijać
tego wieku jest zabawa  na serio , w której dzieci wyobraz
nia i zabawa staje się coraz częściej za-
naśladują obserwowane u dorosłych zachowa- bawą  na niby , zabawą w udawanie. Pojawia się
nia. Najchętniej bawią się też wtedy rzeczywisty- funkcja symboliczna, czyli zdolność do przywo-
mi przedmiotami używanymi przez dorosłych ływania nieobecnych przedmiotów i miejsc za
(miniaturkami) lub zabawkami. Na tym eta- pomocą znaków i symboli. Dziecko gotuje obiad
pie warto włączać dziecko w różne codzienne przy użyciu prawdziwych garnków, ale  wymyślo-
czynności czy domowe obowiązki. Oczywiście nych produktów, lub leczy misia, który właśnie
muszą one być wykonywane pod czujnym zachorował, badając go prawdziwym stetosko-
okiem opiekuna ze względów bezpieczeństwa. pem od taty, ale podając tabletki  guziki. Lalka
20
jest dzieckiem, które trzeba przewinąć, nakarmić Rysowanie
i utulić, kiedy płacze, a plastikowy samochód
trzeba naprawić, używając zestawu małego maj- Rysowanie jest bardzo ważnym elementem w pro-
sterkowicza lub prawdziwych narzędzi pożyczo- cesie edukacji małego dziecka. Przygoda z ryso-
nych od dziadka. Ta forma zabawy pełni wiele waniem zaczyna się dość szybko, ponieważ już od
ważnych funkcji. Pozwala około 1,5 roku dziecko próbu-
dziecku wchodzić w relacje je utrzymać kredkę lub ołó-
z rówieśnikami, którzy peł- wek i narysować kilka kresek,
Zabawa  na serio
nią inne ważne w zabawie które mają  coś przedstawiać.
Najbardziej charakterystyczna forma
role, pomaga poradzić sobie Dobrze jest wtedy dopytać
działalności dziecka we wczesnym
z trudnymi emocjonalnie sy- dziecko, co przedstawia na-
dzieciństwie, opiera się na naśladowa-
tuacjami, ale przede wszyst- niu dorosłych. Dziecko nie pełni ról,
rysowana kreska, i dobrym
np. roli matki wobec lalki używając
kim rozwija wyobraz
nię, pa- sposobem jest narysowanie
swojej wyobraz
ni, tylko powtarza
mięć i myślenie. Uczestnicząc obok w miarę możliwości
(imituje) czynności wykonywane przez
swoich opiekunów. Rolę zabawek pełnią
w zabawach, dziecko posze- tego samego przedmiotu lub
przedmioty używane w codziennych
rza swoją wiedzę o świecie, pokazanie obrazka (fotografii),
sytuacjach, np. łyżka i miska, śrubokręt,
miotła lub zabawki podobne do nich,
o innych ludziach i sobie opowiadanie o detalach i pro-
będące ich miniaturką. Przedmioty te
samym. porcjach, tak by następnym
i zabawki-miniaturki spełniają w zaba-
razem dziecko próbowało
wie swoją rzeczywistą funkcję, dziecko
nie potrafi jeszcze udawać, np. że miotła
Około 3 roku życia dyna- udoskonalić swoje dzieło.
jest koniem. Ponadto dziecko zafascyno-
micznie rozwija się mowa
wane jest samym wykonywaniem danej
czynności, a nie jej rezultatem, dlatego
dziecka, co pozwala mu już Dzieci potrafią nazywać na-
czasami potrafi szybko porzucać swoją
w pełni podjąć zabawę  na rysowane przedmioty i na-
zabawę, aby zająć się czymś ciekaw-
niby . Charakterystyczną ce- szym dla siebie w danym momencie,
dawać im znaczenie dużo
a innym razem wielokrotnie powtarza te
chą tej formy zabawy jest to, wcześniej niż odzwierciedlać
same czynności, wystawiając na próbę
że dziecko wyobraża sobie wiernie ich kształty na rysun-
cierpliwość opiekunów.
lub zmienia przeznaczenie ku. Wynika to z naturalnie póz
-
przedmiotów i miejsc realnie niej rozwijających się funkcji
Na podstawie: Brzezińska, Appelt
istniejących stosownie do i Ziółkowska, 2010, s. 201 203. motoryki małej.
swoich potrzeb. Klocki sta-
ją się telefonem, przez który dziecko rozmawia 1.4. Czynniki ryzyka w rozwoju w okresie
z tatą przebywającym w pracy, a książka staje się dzieciństwa a cele wczesnej edukacji
kierownicą samochodu wyścigowego, pokój jest
kosmosem, do którego dziecko udało się w skon- Każde dziecko jest inne i wychowuje się w różnych
struowanej z kartonu rakiecie. warunkach, istnieje zatem wiele czynników, które
wpływają na jego rozwój i na to, ile i czego się na-
Na kolejnych etapach rozwoju małego dziecka uczy w pierwszych latach swego życia. Wśród nich
pojawiają się różne nowe rodzaje zabawy. wyróżniamy także liczne czynniki ryzyka, które mo-
Aktywność podejmowana przez dziecko w jej żemy podzielić na trzy grupy: tkwiące w dziecku,
trakcie pozwala na równoległe rozwijanie w rodzinie i rodzicach oraz w środowisku, w jakim
umiejętności z zakresu lokomocji, manipulacji funkcjonuje rodzina dziecka. Wszystkie one wpły-
i komunikowania się. wają na jakość aktywności poznawczej dziecka.
21
Tabela 6
Rodzaje zabaw małego dziecka
Wiek Rodzaj zabawy Opis
do 18 przedmioty są  jakieś : badanie przedmiotów i manipulowanie nimi
zabawa sensoryczno-
miesiąca poprzez ssanie, lizanie, dotykanie, oglądanie, potrząsanie, rzucanie, zrzucanie,
-motoryczna
życia uderzanie
od około przedmioty służą czemuś: poznawanie funkcji przedmiotów przez
2 roku zabawa konstrukcyjna budowanie (klocki), układanie (puzzle), formowanie (plastelina, modelina,
życia ciastolina), wylewanie (wiaderko i woda), przesypywanie (wiaderko i łopatka)
przedmioty mogą być  czymś innym niż są : ponieważ główną
od około
rolę w zabawie zaczyna pełnić wyobraz
nia, dziecko przenosi się w jej
3 roku zabawa  na niby
świat, a otaczające przedmioty nabierają różnych znaczeń i mają różne
życia
zastosowania w zależności od potrzeby chwili (liść jest talerzem)
przedmioty są rekwizytami: dzieci w zabawie pełnią różne role, np.:
po
lekarza, nauczyciela, księżniczki, rycerza, przy użyciu różnych przedmiotów
3 roku zabawa tematyczna
 albo  prawdziwych (prawdziwy wózek), albo dowolnych z nadaną im
życia
odpowiednią funkcją (karton po TV  udający rakietę)
Na podstawie: Schaffer, 2005.
Każde dziecko, bez względu na występowanie zrozumiały dla dziecka. Dzięki temu dziecko może
określonych czynników ryzyka lub ich brak, ma skupiać się na pewnych bodz
cach, ofertach czy
jednak przed sobą podobne zadania rozwojowe, sytuacjach i utrzymać na nich przez jakiś czas swo-
choć inna może być droga ich realizacji. ją uwagę. Sprawia to w rezultacie, że dziecko łączy
obecne doświadczenia z wcześniejszymi, porów-
W edukacji wczesnodziecięcej istotna jest prze- nuje je, przeciwstawia sobie i szuka nowych infor-
de wszystkim elastyczność opiekunów macji, tworząc spójny obraz świata.
dziecka, czyli ich zdolność do do-
pasowania wymogów sytuacji, Wczesne rozpoznanie przyczyn trudności
cech poszczególnych zadań oraz dziecka w poszczególnych sferach jego funk-
wsparcia do możliwości dziecka. cjonowania pozwala na szybsze podjęcie
Odbywa się to na zasadzie pro- działań wyrównujących szanse dziecka wzglę-
cesu upośrednionego ucze- dem jego rówieśników. Bardzo ważna jest więc
nia się, który zachodzi, gdy u rodziców i opiekunów oraz pierwszych
osoba dorosła rozumiejąca nauczycieli świadomość obszarów,
specyficzne potrzeby dziecka, w których mogą wystąpić czynni-
jego zainteresowania i zdolno- ki ryzyka, aby im skutecznie prze-
ści pośredniczy między dziec- ciwdziałać. Należy przy tym pa-
kiem a otaczającym je światem, miętać, że całościowa diagnoza
czyli przekształca go tak, aby był nie ogranicza się jedynie do
22
rozpoznania braków dziecka, ale przede wszyst- Wielu rodziców ma złe zdanie na temat instytucji
kim uwzględnia jego indywidualne możliwości wczesnej opieki dla dziecka  że są to placówki
i mocne strony, czyli wszystkie posiadane zasoby, o niskim poziomie usług, słabo wyposażone i nie-
cały dotąd zgromadzony kapitał. doinwestowane  i dlatego decydują się pozosta-
wić dziecko do ukończenia 3 roku życia w domu.
Ważne jest, aby w Polsce zmieniło się dość po- Myślenie takie coraz częściej nie ma jednak od-
wszechnie jeszcze panujące, także w środowisku zwierciedlenia w rzeczywistości. Żłobki i kluby
specjalistów, przekonanie, że edukacja zaczyna dziecięce stają się instytucjami, w których dba
się dopiero po 3 roku życia, a małe dzieci powin- się nie tylko o opiekę, ale stawia się na rozwój
ny przede wszystkim mieć zapewnioną właściwą dziecka. Słabością systemu na poziomie przepi-
opiekę. Dom rodzinny, żłobki czy kluby dziecięce sów administracyjnych jest to, że pierwszeństwo
nie mogą być miejscem, gdzie jedynie dba się w dostępie do tego typu placówek państwo-
o dziecko i je  bezpiecznie przechowuje . Muszą to wych mają rodzice pracujący. Zdecydowanie bar-
być miejsca zapraszające dziecko do różnych ak- dziej zróżnicowana jest oferta wczesnodziecięcej
tywności, a jego indywidualny tok rozwoju musi edukacji ze strony placówek niepublicznych, ale
stać się swoistą  podstawą programową dla pla- wiąże się to z dużymi kosztami i ograniczoną do-
nowanych przez dorosłego działań. stępnością (są najczęściej w miastach).
Tabela 7
Etapy rozwoju rysunku dziecięcego
Wiek Etapy rozwoju
Stadium Cechy charakterystyczne
dziecka rysunku
przypadkowe znaki, będące wynikiem styczności ołówka
do 2 bazgroły (bazgroty
z kartką, niekontrolowane i nieplanowane przez dziecko
roku życia nieprzedstawiające)
zapełnianie płaszczyzny rysunku kreskami, kropkami
Stadium bazgrolenie
2 3 graficzne symbole: proste figury geometryczne, wzory,
głowonogów (bazgroty
rok życia próby domknięcia koła
przedstawiające)
3 4 głowonogi, kombinacja okręgu i linii prostej służąca symbolicznemu
rok życia głowotułowia zaprezentowaniu postaci ludzkiej
symboliczne ujmowanie obiektów, które dziecko widzi
Stadium 4 6 schematy
i poznało w swoim najbliższym otoczeniu (dom, płot,
przejściowe rok życia uproszczone
zwierzęta, ubranie), brak przestrzeni trójwymiarowej
Stadium 7 12 schematy obecność detali w rysunku, zachowanie proporcji części
kanoniczne rok życia wzbogacone w rysowanych obiektach i proporcji obiektów
realizm wrażeniowy: w sposobie rysowania zaznaczają
Stadium 12 13 schematy się indywidualne cechy rysującego, a następnie zanikają,
realistyczne rok życia fizjoplastyczne gdy dziecko dąży do coraz dokładniejszego oddawania
rzeczywistości, pojawia się trójwymiarowość
Na podstawie: Kielar-Turska, 2002.
23
Liliana Piotrowska, 1,5 roku, KRÓWKA, PTASZEK Marcjanna Nowak, 2 lata, OGRÓDEK
Ola Świtała, 2 lata 3 mies., OLA ŚPI Liliana Piotrowska, 2 lata
Tosia Osowska, 3 lata, SA
OńCE Kuba Iwaniec, 2,5 roku, WIELORYB
Rysunek 3. Przykłady rysunków dzieci w wieku do 4 lat.
24
Tabela 8
Rodzaje czynników ryzyka
Czynniki ryzyka
Czynniki ryzyka Czynniki ryzyka
związane ze
związane z dzieckiem związane z rodziną
środowiskiem
Cechy temperamentu dziecka: Stan emocjonalny rodziców: Wsparcie społeczne rodziny:
" obniżenie/chwiejność " brak wsparcia rodziny w jej
" bardzo niska lub bardzo
nastroju lub depresja najbliższym otoczeniu  ze
wysoka wrażliwość na
poporodowa matki strony sąsiadów, krewnych,
bodz
ce
znajomych z pracy
" niska wrażliwość
" bardzo wysokie lub bardzo
emocjonalna " społeczne izolowanie/
niskie zapotrzebowanie na
marginalizowanie/
stymulację " niska empatia
wykluczanie/
dyskryminowanie rodziny
" bardzo wysoka lub bardzo " trudności w kontroli emocji
niska reaktywność
" brak lub niezróżnicowane
Wsparcie instytucjonalne
strategie radzenia sobie
rodziny:
Skutki wczesnej opieki
z własnym napięciem
i wychowania:
" brak informacji
emocjonalnym
o możliwych formach
" tendencja do reagowania
pomocy w lokalnym
lękiem i wycofaniem
Kompetencje rodzicielskie:
środowisku
w nowych sytuacjach jako
" niedostatek wiedzy
skutek braku poczucia
" brak dostępu do instytucji
rodziców/opiekunów
bezpieczeństwa i braku
(duża odległość od miejsca
o rozwoju małego dziecka
pewności siebie, płynących
zamieszkania rodziny)
z braku bliskiej relacji
" stereotypy dotyczące
z opiekunem " brak pomocy w zakresie
pielęgnacji, opieki
przygotowania
i edukacji małego dziecka
" tendencja do reagowania
odpowiedniej
złością i stosowania agresji/
dokumentacji przy
" brak poczucia kompetencji
przemocy jako skutek
ubieganiu się o pomoc
rodzicielskiej
nadmiaru lub braku kontroli
ze strony rodziców " brak lub niska dostępność
" brak lub niski poziom
instytucji pomocy
umiejętności dotyczących
" trudności z wyhamowaniem
specjalistycznej
opieki, wychowania
reakcji jako skutek braku lub
i edukacji dziecka
niejasnych reguł zachowania
Zaplecze geofizyczne rodziny:
Obciążenia rodzinne:
" miejsce zamieszkania
Ograniczenia sprawności
 region Polski, miasto czy
" przeciążenie nadmiarem
i specjalne potrzeby rozwojowe
wieś
obowiązków w rodzinie
oraz edukacyjne jako efekt:
i poza nią
" sieć komunikacyjna
" brak lub niski poziom
" wad wrodzonych lub
" dostęp do nowoczesnej
umiejętności społecznych
nabytych
infrastruktury
i organizacyjnych rodziców
" chorób przewlekłych,
" dostęp do Internetu
" niski poziom zasobów
wymagających stosowania
finansowych i rzeczowych
reżimu dietetycznego, " bogactwo kulturowe
rodziny
sanitarnego, ograniczenia regionu
kontaktów z otoczeniem
" dostęp do sklepu, poczty,
" wypadków i urazów banku, apteki, przychodni
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
25
NAJWAżNIEJSZE&
1. Istnieją trzy rodzaje sytuacji edukacyjnych we wczesnym dzieciństwie
(naturalne, inspirowane i kierowane przez dorosłego), związane z zabawą, nauką
i pracą, które są ze sobą ściśle splecione. Zatem edukacja odbywa się nie tylko
w zaaranżowanych przez dorosłego sytuacjach, ale również spontanicznie,
w toku codziennych rutynowych czynności.
2. Podstawową formą działalności małego dziecka jest zabawa, to poprzez nią
dziecko uczy się najwięcej.
3. Środowisko małego dziecka sprzyjające jego rozwojowi to z
ródło bogatych
i różnorodnych ofert  kuszące i zachęcające do aktywności.
4. Wyznaczanie celów wczesnej edukacji powinno zawsze obejmować kapitał
początkowy dziecka (czyli to, co dziecko wnosi z poprzedniej fazy rozwoju) oraz
mieć perspektywę krótkofalową (na tu i teraz), średniofalową (na najbliższe lata
życia dziecka) i długofalową (uczenie się przez całe życie).
5. W okresie wczesnego dzieciństwa dziecko nabywa trzy podstawowe kluczowe
dla nabycia samodzielności kompetencje: lokomocję, manipulację i komunikację.
6. Jednym z najważniejszych osiągnięć wczesnego dzieciństwa jest zabawa  na
serio .
7. Kluczem w edukacji wczesnodziecięcej jest przede wszystkim elastyczność
opiekunów dziecka  ich zdolność do ciągłego modyfikowania i dopasowywania
wymogów poszczególnych zadań do dynamicznie zmieniających się możliwości
działania dziecka.
8. Wczesne rozpoznanie przyczyn trudności dziecka w poszczególnych sferach jego
rozwoju i udzielenie pomocy przez odpowiednich specjalistów jest warunkiem
koniecznym, by miało ono szanse wyrównać swoje braki w stosunku do
rówieśników.
9. Rodzina jest podstawowym środowiskiem uczenia się dziecka w okresie od
narodzin do 3 roku życia. Zatem warto pamiętać, że wczesna edukacja to nie
tylko edukacja instytucjonalna prowadzona przez specjalistów.
26
jedynie na zaspokajaniu podstawowych potrzeb
2 Rozdział
fizjologicznych, brak pomysłu i chęci na tworzenie
ofert działania dla dziecka, nierozmawianie z nim,
nieprzejawianie tzw. zachowań antycypujących
 to najczęstsze błędy, które mogą prowadzić do
Pułapki wczesnej edukacji
poważnych zaniedbań edukacyjnych o długofa-
lowych skutkach dla przebiegu rozwoju dziecka
2.1. Wprowadzenie, czyli o ryzyku
i procesu edukacji w póz
niejszych latach.
zaniedbania lub nadmiernej stymulacji
małego dziecka
Tak samo ważnym czynnikiem, poważnie zagra-
żającym ciekawości poznawczej i zachowaniom
Od urodzenia do 3 roku życia dzieci najczęściej eksploracyjnym dziecka, jest zbyt duże stymu-
przebywają w domu z najbliższym opiekunem lowanie go przez opiekunów. Dziecko zachę-
(któreś z rodziców) lub osobą przez niego wskaza- cane do działania przez stwarzanie mu wielu
ną: nianią, babcią. Wydawać by się mogło, że jest to różnorodnych sytuacji, zadawanie pytań i ko-
najlepsze rozwiązanie  przebywanie w środowi- mentowanie tego, co robi, rozwija w sobie silną
sku bezpiecznym i przewidywalnym. Jednak zda- orientację poznawczą, dzięki której dąży do ak-
rza się tak, że dziecko pozostawione pod opieką tywnego poznawania swego otoczenia, do coraz
zatrudnianej osoby bez kontroli rodziców lub wy- lepszego rozumienia zjawisk i procesów w nim
chowywane przez rodziców o niskiej świadomo- zachodzących. Jednak im dziecko jest młodsze,
ści edukacyjnej bywa zaniedbane (czasem nawet tym z większą uwagą i wrażliwością należy do-
mimo dobrych intencji opiekunów). Zaniedbanie stosowywać liczbę i zróżnicowanie ofert do jego
to brak zaproszenia do aktywności, która jest dla możliwości biologicznych (rytm snu i czuwania,
małego dziecka podstawowym z
ródłem wiedzy męczliwość) oraz psychicznych (zapotrzebowa-
i doświadczeń edukacyjnych. nie na stymulację, wrażliwość, zdolność do kon-
centracji uwagi).
y
le zaaranżowana przestrzeń
może stać się  ubogim edu- Należy pamiętać, że pod koniec
kacyjnie otoczeniem . Nie 2 roku życia przygotowujemy
chodzi tu o ubóstwo ma- dziecko do podjęcia nowej
terialne, ale o deficyt roli  przedszkolaka, że wszyst-
możliwości eksploracji ko, czego się nauczy w tym
przedmiotów i prze- wczesnym etapie swego
strzeni. Sterylne lub życia, to będzie jego
ubogo wyposażone  kapitał początkowy
pomieszczenia, ale też w momencie startu
takie, w których niczego w przedszkolu, ale będzie to
nie można przestawić, również potencjał do wyko-
dotknąć, otworzyć lub na rzystania przez kolejne trzy
nic nie można się wspiąć, lata, aż do pójścia do szkoły
skupianie się opiekunów podstawowej.
27
Zachowania antycypujące to także mówienie
TROCH
TEORII&
do niemowlęcia przy każdej okazji kontaktu
z nim, komentowanie swoich i jego zachowań,
Zachowania antycypujące dorosłego
opisywanie tego, co widać z wózka na spacerze,
względem dziecka
oglądanie z nim i  czytanie książeczek, a z nie-
Są to zachowania rodzica polegające na trakto- co starszym dzieckiem, 1 2-letnim np.  granie
waniu dziecka tak, jakby było na bardziej zaawan- w proste gry planszowe, zręcznościowe  w pił-
sowanym poziomie rozwoju, niż jest w rzeczywi- kę, w klasy, w gumę. Dziecko nie rozumie jesz-
cze reguł i nawet nie jest w stanie ich zrozumieć,
stości. Uważnie obserwujący dziecko dorosły jest
gdyby mu je wyjaśniać, ale gdy gra ze spokoj-
w stanie zauważyć drobne nawet zmiany w jego
nym i  czytelnym dla niego dorosłym, to próbu-
funkcjonowaniu i zmieniające się zainteresowanie
je go naśladować i w efekcie intuicyjnie czuje,
otoczeniem oraz wykorzystać to.
jak powinno się zachować i co powinno zrobić
w danym momencie.
Dorosły zachowuje się w sposób antycypujący,
gdy podąża za wzrokiem i chwilowym nawet za-
interesowaniem dziecka i zachęca je do sięgnię- Dzięki takim zachowaniom dorosły  wyciąga
dziecko na wyższy poziom rozwoju. Warunkiem
cia po przedmiot, na który dziecko akurat patrzy
pozytywnego efektu rozwojowego jest to, by
 lekko podnosząc czy nieznacznie przysuwając
dorosły  wychodził od tego poziomu, na którym
dziecko do przedmiotu albo trochę przybliżając
jest aktualnie dziecko, i nieco poszerzał repertuar
przedmiot do dziecka.
jego umiejętności, a nie ćwiczył je w wykona-
niu czegoś, do czego zupełnie nie jest jeszcze
Innym przykładem jest rozłożenie na podłodze,
gotowe.
po której dziecko pełza bądz
już raczkuje, różnych
przedmiotów znanych i nieznanych dziecku i za-
chęcanie np. przez poruszanie nimi bądz
stukanie
albo chowanie i pokazywanie, aby dziecko podą-
Opracowanie: Anna I. Brzezińska na podstawie Schaffer,
żyło w ich kierunku.
2005, s. 15.
Trudność w organizowaniu warunków do
2.2. Beztroskie dzieciństwo, czyli pułapka
sprzyjającej rozwojowi wczesnej edukacji po- idealizacji
lega przede wszystkim na stworzeniu takich
sytuacji, jakie z jednej strony pozwolą dziecku
W dzisiejszych czasach ciągle jeszcze w niektórych
podejmować działania typowe dla wczesnego
środowiskach jest moda na tzw. bezstresowe
dzieciństwa, ale jednocześnie w sposób bar- wychowanie i  naukę bez stresu , szczególnie
dziej lub mniej pośredni wyposażą je w nie- w odniesieniu do małych dzieci, ale także starszych,
zbędną wiedzę i kompetencje, które będzie
np. w odniesieniu do 6-latków idących do szkoły.
mogło póz
niej wykorzystać w coraz bardziej
Ten sposób myślenia o wychowaniu i edukacji
samodzielnym uczeniu się w kolejnych miesią- dzieci powstał na przełomie lat 70. i 80. w krajach
cach i latach życia.
skandynawskich, a w latach 90. dotarł do Polski.
28
Wielu młodych rodziców, ale także opiekunów dziecku zbyt dużej swobody przy jednoczesnym
i nauczycieli, nie do końca rozumie te zasady braku konsekwencji ze strony opiekuna bardzo
i pozwala dziecku na dosłownie wszystko. Są często prowadzi do tego, że wymusza ono wszyst-
bezkrytyczni w stosunku do zachowania dziecka ko płaczem czy atakami złości, nawet agresji, nie-
i próbują je traktować po przyjacielsku, jak  rów- chętnie wykonuje polecenia rodziców i staje się
ny z równym . Swój wybór postępowania często  zarządzającym rodziną.
tłumaczą postępem cywilizacyjnym, wzorcami
zza oceanu i dużym naciskiem kładzionym w dys- Opiekunowie, którzy podkreślają na każdym kro-
kusjach publicznych na wychowanie bez  klapsa ku,  że dziecko ma jeszcze czas, żeby się uczyć; na
i naukę bez negatywnych emocji. naukę przyjdzie czas  teraz jest czas zabawy , nie
wspomagają jego rozwoju, a co więcej  ograni-
Wszystkie te argumenty są do pewnego stopnia czają możliwości zdobywania przez nie wiedzy
słuszne, ale trzeba wiedzieć, jak wykorzystywać i różnych umiejętności, podkopują też zaufanie
ten model, by dziecko nauczyło się podstawo- dziecka do siebie. Wiek dziecka ani nie jest uspra-
wych zasad postępowania i konsekwentnego ich wiedliwieniem jego zachowania, ani nie jest prze-
przestrzegania w rodzinie oraz poza nią, by umia- szkodą w stawianiu mu wymagań dostosowanych
ło rozpoznać granice, jakie są między światem  ja do tego, co już wie i umie.
chcę , a światem  ja mogę , ale także, by ucząc się
czegoś nowego, nie rezygnowało od razu, gdy Zatem pierwsza pułapka jako konsekwencja ide-
pojawi się najmniejsza przeszkoda. Pozostawienie alizacji dzieciństwa to traktowanie wczesnego
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Wczesna edukacja jako budowanie gotowości do uczenia się
Czas od narodzin do końca 3 roku życia to bardzo wymagający i trudny okres,
zarówno dla dziecka, jak i dla jego najbliższych. Kształtują się wtedy podstawy
gotowości do uczenia się we wszystkich póz
niejszych etapach edukacji szkolnej:
" wzmacnia się albo osłabia i zanika dziecięca ciekawość poznawcza
" pojawiają się różne formy zachowań eksploracyjnych albo dziecko uczy się
unikania nowych dla siebie sytuacji
" dziecko uczy się zadawania coraz bardziej dociekliwych i różnorodnych pytań
albo gdy dorośli je zbywają lub ignorują, przestaje zadawać pytania
" dziecko uczy się słuchania tego, co mówi do niego dorosły, albo przestaje
zwracać uwagę na jego komentarze słowne.
29
Idealizacja
Infantylizacja
wczesnej edukacji
wczesnej edukacji
" dziecko uczy się samo w sposób
" dziecko należy uczyć w sposób
naturalny w każdej sytuacji, nie
całkowicie dostosowany do
potrzebuje żadnych specjalnych
jego możliwości, nie stawiać mu
Trzy
warunków do uczenia się
wymagań, bo się zrazi
rodzaje błędnych
" nauka małego dziecka przekonań
" nauka małego dziecka musi
to  czysta przyjemność  dotyczących edukacji
być przyjemna i prosta
dla niego małych dzieci
 jako z
ródła pułapek
edukacyjnych
Instrumentalizacja
wczesnej edukacji
" jak najwcześniej należy dziecko uczyć różnych rzeczy po to,
by póz
niejsza nauka  szła mu łatwiej
" nauka małego dziecka to dobra inwestycja w jego przyszłość
Rysunek 4. Trzy pułapki edukacji małego dziecka.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
dzieciństwa tylko jako czasu wspaniałej, nieskrę- w pułapkę  dziecka idealnego , która najczęściej
powanej niczym zabawy i przyjemnego spędza- widoczna jest w momencie porównywania zacho-
nia czasu przez dziecko w otoczeniu życzliwych wania i umiejętności swoich dzieci z innymi. Nie
mu ludzi, gotowych zawsze do zaspokajania nie- biorą pod uwagę tego, że:
zwłocznie jego potrzeb.
" każde dziecko ma swój rytm snu i czuwania,
Druga pułapka wynika z przekonania rodziców, rytm aktywności i związany z tym rytm zaspo-
że dziecko powinno być uśmiechnięte, zadowo- kajania potrzeb i realizacji zadań, a to ozna-
lone, spokojne i  grzeczne . Niektórzy rodzice nie cza, że nie w każdym momencie dnia jest tak
pozwalają dziecku na przeżywanie silnych nega- samo otwarte i chętne do kontaktu z innymi
tywnych emocji, dopatrując się w płaczu, krzyku " uczenie się czegoś nowego u każdego dziec-
czy wzmożonej ruchliwości nie tyle potrzeby re- ka zawsze wiąże się z wysiłkiem i pokonywa-
gulowania nastroju, co niepokojącego, a nawet niem przeszkód, wymaga wytrwałości
 zaburzonego zachowania. Rodzice wpadają " wykonywanie czegoś nowego dla siebie
30
często wiąże się z przeżywaniem silnych emo- zabawek, przyniesienie lub znalezienie swojej
cji  negatywnych, gdy coś idzie nie po myśli ulubionej maskotki. Właśnie od tego momentu
dziecka, i pozytywnych  gdy osiąga to, co poprzez zabawę uczymy dziecko samodzielności,
zamierzało. najlepiej włączając je czynnie w życie domowe.
2.3. Słodkie maleństwo, czyli pułapka To nieprawda, że małe dziecko sobie nie poradzi
infantylizacji z nowym zadaniem  np. nową zabawką. Kiedy
damy mu czytelne instrukcje i będzie ono miało
Przez pierwszy rok życia dziecko jest całkowicie za- możliwość zaobserwowania, jak to robi opiekun,
leżne od opiekuna. Potrzebuje jego pomocy przy to jest w stanie odwzorować daną czynność. Czas
wszystkich życiowych czynnościach. To przyzwy- realizacji zadania przez dziecko bywa, co prawda,
czajenie do kompleksowego wyręczania dziecka wydłużony i jakość wykonania często odbiega od
jest bardzo mocne i bywa zgubne w kolejnych pierwowzoru, ale jest to dla niego bezcennym do-
latach jego życia. Od około 1 roku życia dziecko świadczeniem uczącym samodzielności.
zaczyna się samodzielnie przemieszczać i rozumie
proste polecenia dorosłych. Należy wykorzystać Nie należy wyręczać dziecka w codziennych czyn-
ten potencjał, włączając je od tego momentu nościach pielęgnacyjnych, takich jak nakładanie
w proste domowe czynności, np. posprzątanie pasty na szczoteczkę i mycie zębów, mycie rąk,
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Konsekwencje idealizacji edukacji w okresie dzieciństwa
" Brak wspomagania dziecka w realizacji zadań rozwojowych Ł�  wszystko
przyjdzie z czasem .
" Brak możliwości przeżywania przez dziecko zróżnicowanych emocji Ł�  ono nie
może teraz płakać, coś się z nim złego dzieje .
" Ograniczanie dziecku możliwości zdobywania wiedzy Ł�  jeszcze się zdąży
nauczyć .
" Wzbudzanie u dziecka poczucia nieporadności i niekompetencji Ł�  ono sobie
nie poradzi .
" Izolowanie dziecka od sytuacji trudnych  od sytuacji porażek, konfliktu o zabawki
z innymi dziećmi, ponoszenia konsekwecji za swoje zachowanie Ł�  jeszcze się
nauczy, żeby nie niszczyć .
Opracowanie: Marta Molińska i Aleksandra Ratajczyk.
31
posługiwanie się sztućcami, picie z  normalnego jest odizolowanie dziecka od rówieśników, po-
kubka (a nie z kubka typu wańka-wstańka), ubiera- wodujące, że dziecko nie ma od kogo i z kim się
nie  zakładanie bluzki lub spodenek. Jest ważne, uczyć. Przyczyny mogą być różne: brak możliwo-
żeby dać dziecku odpowiedni dla niego czas na te ści wspólnej zabawy, gdy dziecko wychowuje się
aktywności i udzielać wsparcia, aby nie poddawa- samo (jest jedynakiem) w domu, a w dalszej rodzi-
ło się przy porażkach. nie czy w sąsiedztwie brakuje dzieci w podobnym
wieku czy też nadmierna troska i ochrona dziecka,
Zawstydzanie, popędzanie, a w rezultacie wy- która podyktowana jest strachem rodziców o jego
ręczanie przez opiekuna daje dziecku sygnał, zdrowie ( bo może się zarazić od innych dzieci
że nie musi się starać zakończyć zadania, bo i ciężko zachorować, a jest taki mały ) i życie ( bo
i tak w rezultacie ktoś za nie tę czynność wy- inne dzieci są dużo silniejsze i mogą mu przypad-
kona. Buduje się w nim prze- kowo zrobić krzywdę ).
konanie, że nie jest sprawcą
własnych działań, co nie Kolejny problem to język, jakim mówi-
sprzyja budowaniu własnej my do dziecka. Zdrobnienia, zmięk-
autonomii, a jest to jedno czenia, seplenienie czy
z najważniejszych osiąg- bardzo prosta konstrukcja
nięć rozwojowych wczesnego zdań nie sprzyjają nauce
dzieciństwa. poprawnego języka. Aby
dziecko dobrze i poprawnie
Częstym problemem tego mówiło, musi wokół słyszeć po-
wczesnego okresu życia prawne wypowiedzi. Już od narodzin,
DO PRZEMYśLENIA&
Przejawy infantylizacji edukacji małego dziecka
" Specjalne, małe,  dziecinne łyżeczki i inne sztućce  najczęściej plastikowe
 zamiast prawdziwych do nauki samodzielnego jedzenia.
" Kubki do picia nieprzewracające się i zabezpieczone przed wylaniem czegokolwiek
do nauki samodzielnego picia.
" Specjalne ubranka  fartuszki plastikowe nakładane dziecku przed posiłkiem.
" Nazywanie czynności związanych z jedzeniem, utrzymaniem czystości,
załatwianiem potrzeb fizjologicznych w  dziecinnym języku, naśladującym
sposób mówienia dziecka.
32
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Konsekwencje infantylizacji edukacji w okresie dzieciństwa
" Wytworzenie się poczucia wyuczonej bezradności w wyniku ciągłego wyręczania
dziecka.
" Ograniczanie, opóz
nianie rozwoju czynności samoobsługowych.
" Problemy z rozwojem mowy, wynikające ze stosowania częstych zdrobnień, lub
długo utrzymujące się mówienie przez dziecko o sobie w trzeciej osobie  Jasio
idzie , ponieważ tak do niego zwracano się w domu.
" Blokowanie rozwoju samodzielności i niezależności oraz związane z tym
hamowanie inicjatywy dziecka.
" Trudności w kontroli potrzeb fizjologicznych (nadmiernie długi czas korzystania
z pieluch/pampersów), także głodu i pragnienia.
" Odbieranie zadań stawianych przez dorosłych jako trudnych, niemożliwych do
zrealizowania.
" Strach przed innymi i niechęć do pozostawania w grupie rówieśników.
" Wycofywanie się z kontaktów z innymi dziećmi oraz dorosłymi w sytuacjach
trudnych.
" Nieprzygotowanie dziecka do rozstania z rodziną i pójścia do żłobka czy
przedszkola.
Opracowanie: Marta Molińska i Aleksandra Ratajczyk.
choć nie rozumie, co do niego mówimy, to dosko- Naturalne jest to, że mając przed sobą niemowlę,
nale rozpoznaje melodię i ton wypowiedzi. To zo- nie powiemy:  ale śliczna ręka tylko  rączka/łapka
staje zakodowane w jego mózgu i wraz ze wzro- lub nie  ale malutkie stopy tylko  stópki , jednak
stem świadomości językowej nadbudowuje na ten należy kierować się umiarem i nie nadużywać
ton i melodię znaczenie danego słowa. tego typu zdrobnień lub spieszczeń.
Należy używać takich samych wyrazów i sfor- 2.4. Era małego inżyniera, czyli pułapka
mułowań, rozmawiając zarówno z dorosłymi, jak instrumentalizacji
i z dzieckiem, a nie mówić  idziemy coś zjeść do
osoby dorosłej, a do dziecka  idziemy mniam- Wydaje się, iż w pułapkę instrumentalizacji wpa-
-mniam . Może ono wtedy nie mieć jasności, że da najwięcej rodziców dzieci w wieku 2 3 lata.
chodzi dokładnie o tę samą czynność, a komuni- Chodzi głównie o jakość proponowanych na ryn-
kat kierowany jest do dwóch różnych odbiorców. ku zabawek i rodzaj zabaw, w jakie dorośli bawią
33
się z dziećmi. Oferta zabawek jest bardzo szeroka, odpowiedz
, stolik edukacyjny naszpikowany jest
kolorowa i naszpikowana elektroniką. Zabawki, różnorodnymi przyciskami kryjącymi dz
więki,
które na pierwszy rzut oka mają dziecko rozwijać od których może rozboleć głowa nie tylko dzie-
i nawet nazwano je eduka- cko, ale również przebywa-
cyjnymi, często okazują się jących w pomieszczeniu
Stymulacja
kawałkiem nic niewartego opiekunów.
polisensoryczna
plastiku i po pierwszej za-
bawie zostają rzucone przez Takie  wyspecjalizowane za-
Celowe  dozowanie bodz
ców w celu
dziecko w kąt. Jest to konse- bawki najczęściej nie dają
wywołania zaplanowanych wrażeń
kwencja braku lub bardzo ni- i uczuć. Umożliwia poznawanie przez
możliwości manipulowania,
patrzenie, słuchanie, dotykanie, wą-
skiej funkcjonalności zabawki kombinowania i nie są z
ród-
chanie i smakowanie  czyli tworzenie
 zabawka do niczego nie za- łem polisensorycznej stymu-
globalnego, wielozmysłowego obrazu
danego obiektu. Stanowi podstawę
prasza, nie jest ofertą. lacji, a to właśnie jest podsta-
kształtowania się koordynacji między
wą do budowania wyobraz
ni,
różnymi modalnościami percepcyjnymi,
Wiele zabawek jest tak zapro- która jest niezbędna nieco
np. słuchu ze wzrokiem.
jektowanych, by wyręczać póz
niej  w zabawie  na niby .
dziecko w myśleniu, tzn. nie
pobudzają do wysiłku intelektualnego, a dają go- Warto zwracać większą uwagę na to, czym i jak
towe rozwiązania, np. przy zwierzątku, które miało się bawi małe dziecko, tym bardziej że w tej
być odnalezione przez dziecko na  tablicy eduka- fazie jego życia to osoby dorosłe mają bezpo-
cyjnej , zapala się czerwona lampka sugerująca średni i silny na to wpływ. Dostarczajmy mu
DO PRZEMYśLENIA&
Na czym polega instrumentalizacja edukacji małego dziecka?
" Oferowanie dziecku zabawek, które mają je przede wszystkim nauczyć ,,czegoś
i oczekiwanie, że dziecko będzie się nimi bawiło tylko w określony sposób.
" Bawienie się z dzieckiem tylko w taki sposób, aby zawsze je czegoś  nauczyć .
" Wykorzystywanie każdej sytuacji w czasie karmienia, kąpieli, ubierania, usypiania,
by dziecko  czegoś się nauczyło.
" Śledzenie postępów w rozwoju dziecka i sztywne planowanie kolejnych jego
działań czy rodzajów aktywności.
" Bardzo wczesne włączanie nauczycieli/instruktorów/trenerów  nauka pływania,
języka obcego, chodzenie do kina, teatru nie dla przyjemności dziecka i swojej,
ale  dla nauki .
34
zróżnicowanych materiałów do zabawy, a nieko- materiałów, plastikowe kubeczki i miseczki dają
niecznie zawsze gotowych zabawek. Rozwijaniu małemu dziecku możliwość poznawania właści-
wyobraz
ni sprzyja aranżowanie przestrzeni tak, wości przedmiotów, ale przede wszystkim po-
by była zróżnicowana, dostępna i nie do koń- zwalają wykorzystać je do zabawy w taki spo-
ca wygodna. Rozłożona mata lub koc, podusz- sób, o jakim sobie tylko dziecko zamarzy lub jaki
ki, puste plastikowe butelki, kawałki różnych akurat  wymyśli .
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Konsekwencje instrumentalizacji edukacji w okresie dzieciństwa
" Interaktywne zabawki  wbrew pozorom  często nie pobudzają wyobraz
ni,
a bywają z
ródłem zbyt wielu bodz
ców naraz, szczególnie dla dziecka do
pierwszego roku życia; takie zabawki nie stanowią oferty dla dziecka, nie
 zapraszają do różnorodnych działań.
" Kontakt dziecka jedynie czy głównie z zabawkami  gotowymi , którymi może
bawić się w ściśle określony sposób, a nie dowolnie, czyli gdy brak zarówno
różnorodności doświadczeń wzrokowych, słuchowych i dotykowych, jak
i emocjonalnych (pudełko wywołuje złość, gdy nie od razu daje się otworzyć), nie
sprzyja uczeniu się i rozwojowi dziecka.
" Gotowe rozwiązania zawarte w zabawkach-miniaturach świata dorosłych czy
w zabawkach edukacyjnych nie zachęcają dziecka do działania, nie stymulują
jego wyobraz
ni, umożliwiają jedynie odtwarzanie pewnych czynności.
" Wielość i różnorodność zabawek bez obecności i aktywnego udziału opiekuna
 sama z siebie nie powoduje wzrostu aktywności dziecka.
" Pozostawienie dziecka sam na sam z nawet najlepszą pod względem edukacyjnym
zabawką nie przyniesie oczekiwanych przez dorosłych korzyści  małe dziecko
niczego samo się nie nauczy, musi mieć obok inną osobę, z którą może wejść
w rozmaite interakcje, która bawiąc się zabawką, pokazuje dziecku, że można to
robić inaczej, niż ono dotąd to robiło.
35
NAJWAżNIEJSZE&
1. Pułapki edukacji dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa wynikają z błędnego
myślenia dorosłych o swojej roli jako ich nauczyciela. Podstawowy błąd to
przecenianie swojej roli jako nauczyciela i traktowanie małego dziecka jak
 ucznia albo  odwrotnie  przyjmowanie, że na  naukę jest jeszcze czas
i zaniedbywanie tej strony aktywności dziecka przez ograniczanie miejsca,
sytuacji i dostępu do różnych przedmiotów, nie tylko zabawek.
2. Rodzic jako dobry nauczyciel pełni funkcję pośrednika, czyli reguluje relacje
małego dziecka ze środowiskiem po to, aby stymulacja ze strony otoczenia
była utrzymana na poziomie optymalnym ze względu na cechy temperamentu
dziecka (zapotrzebowanie na stymulację, wrażliwość i reaktywność) oraz etap
jego rozwoju (możliwości poznawcze).
3. Oferty, które zawiera w sobie każde otoczenie, muszą być dopasowane do
możliwości ich  odczytania i poradzenia sobie z nimi przez dziecko, zatem
jednym z podstawowych zadań dorosłego-nauczyciela małego dziecka
jest odpowiednia modyfikacja przestrzeni, w jakiej się ono porusza; chodzi
o optymalne z punktu widzenia możliwości ruchowych i poznawczych dziecka
nasycenie jej różnymi ofertami.
4. Od samego początku życia należy patrzeć na dziecko jako aktywne i chcące się
uczyć, a zatem należy stawiać mu wymagania i zadania oraz pomagać w ich
wypełnianiu.
5.  Wyspecjalizowane zabawki najczęściej nie dają możliwości wielorakiego
manipulowania nimi, kombinowania i nie są z
ródłem atrakcyjnych dla dziecka
ofert działania. Małe dziecko powinno mieć łatwy dostęp do różnych zabawek
i różnych przedmiotów w swym najbliższym otoczeniu.
6. Pozostawienie dziecka samego, nawet w bogato wyposażonej przestrzeni, nie
wystarcza  ono od początku potrzebuje dorosłego-nauczyciela, pomagającego
w pokonywaniu przeszkód i jednocześnie komentującego to, co się dzieje.
36
W pierwszych dniach, tygodniach i miesiącach,
a potem latach życia dzięki relacji z najbliższym
Rozdział
opiekunem dziecko zdobywa i umacnia w sobie
podstawową ufność, czyli wiarę w to, że świat jest
dobry i bezpieczny. Stanowi to dla niego podstawę
 swoistą  bazę czy  punkt startu  do podejmo-
Edukacja w środowisku
wania zachowań eksploracyjnych, zainteresowania
naturalnym
otoczeniem i chęci poznawania go.
3.1. Wprowadzenie, czyli o poznawaniu Najbliższa rodzina spełnia bardzo ważną funkcję
świata w rodzinie w procesie uczenia się dziecka, nie tylko przez
tworzenie odpowiednich do tego warunków
Środowisko rodzinne jest pierwszą i najważniejszą zewnętrznych. Już od pierwszych dni życia nie-
przestrzenią, w której dziecko podejmuje aktyw- mowlę zachowuje się tak, aby jak najczęściej
ność poznawczą. Rodzina nie wchodzić w kontakt z inny-
tylko opiekuje się dzieckiem mi ludz
mi i maksymalizować
i zaspakaja wszelkie jego po- liczbę bodz
ców dopływają-
Zachowania
trzeby rozwojowe i eduka- cych właśnie z tego z
ródła.
eksploracyjne
cyjne. Ona przede wszystkim Zjawisko to nazywane jest
Jeśli umieści się organizm żywy w no-
je wzbudza i kształtuje przez preadaptacją społeczną.
wym dla niego środowisku można
tworzenie zróżnicowanych
zaobserwować wiele ruchów, których
widocznym celem jest kontakt z różny- Interakcje z członkami rodziny
ofert działania w najbliższym
mi elementami tego otoczenia. Takie
otoczeniu dziecka, z których w różnym wieku są dla dziecka
zachowania eksploracyjne były prob-
może korzystać i w rezulta- z
ródłem bogatych i różnorod-
lemem we wczesnych teoriach uczenia
się, ponieważ pozornie nie ma żadne-
cie podejmowanych przez nych doświadczeń. Oznacza
go stanu popędowego motywującego
siebie działań włączać nowe to, iż każda funkcja psychiczna
do takiego zachowania. Rozwiązaniem
doświadczenia do konstru- tej zagadki było wysunięcie przypusz- dziecka rozwija się w kontek-
czenia o istnieniu popędu eksploracyj-
owanego w swoim umyśle ście społecznym. Małe dziec-
nego. Współcześnie uważa się, że tego
obrazu świata i siebie. ko potrzebuje innych ludzi
typu zachowanie jest  naturalne i po-
wszechne dla gatunków przemiesz-
najpierw jako  pomocników
czających się (włączając w to homo
Dla małego dziecka każdy w dotarciu do różnych miejsc
sapiens), które potrzebują informacji
i zwracaniu uwagi na różne
czas, kiedy nie śpi, jest cza- o naturze nowych sytuacji, aby móc
właściwie, czyli szybko i adekwatnie na
sem edukacyjnie aktywnym, obiekty wokół (podnoszenie
nie reagować.
co oznacza, że każdy mo- i przenoszenie dziecka, od-
ment dnia i każda przeży- wracanie w kierunku
Na podstawie: Reber, 2000, s. 184.
wana sytuacja ma potencjał czegoś ciekawego,
stać się dla dziecka sytuacją edukacyjną. Dziecko podpieranie przy siadaniu), a potem jako
jest gotowe od początku swego życia, aby reporterów i komentatorów tego, co się
czerpać naukę ze zdobywanych doświadczeń. dzieje wokół.
37
przez proste wzorce zachowań (imitowanie, na-
3.2. Fizyczne i społeczne środowisko
przemienność, wymiana przedmiotów), to niejed-
rodziny jako  szkoła życia
nokrotnie odzwierciedlają one złożone operacje
umysłowe, które wtedy dokonuje jego umysł.
W pierwszym roku życia dziecka rodzina zapewnia
mu przede wszystkim bezpieczeństwo, które staje
się podstawą do samodzielnej eksploracji i zbu- Relacje z osobami w różnym wieku zapewnia-
ją dziecku odmienne możliwości uczenia się.
dowania poczucia ufności wobec świata. W tym
Kontakt małego dziecka z dorosłym to relacja
okresie dla rozwoju dziecka ważna jest stałość
pionowa, w której większość władzy (w sensie
opiekuna i wynikająca z tego przewidywalność
kontroli i panowania nad otoczeniem) i wiedzy
jego zachowania. Jednakże już w drugim roku
życia dziecko potrzebuje coraz większego zróżni- o otoczeniu jest po stronie osoby dorosłej. Dziecko
jest zdominowane przez osobę, która je rozumie,
cowania w swoich doświadczeniach społecznych.
Ważną rolę zaczynają pełnić kontakty z rówieśni- umie odczytać jego intencje lub się ich domyśleć.
Dominujący w tych interakcjach pozostaje rów-
kami, starszymi dziećmi oraz innymi dorosłymi.
nież punkt widzenia dorosłego, przez co dziecko
Gdy dziecko nie uczęszcza do żłobka albo nie
ma rodzeństwa, rodzicie powinni szczególnie za- często ma trudność w odróżnieniu własnej ak-
tywności poznawczej od aktywności poznawczej
dbać o to, aby nie zabrakło różnych osób w jego
dorosłego. Z jednej strony pozwala to dziecku
otoczeniu.
przekraczać granice dotychczasowych możliwości
i realizować zadania ze strefy najbliższego rozwoju,
Relacje z innymi ludz
mi są dla dziecka nie tylko
z
ródłem rozwoju społecznego, ale przede wszyst- czyli trudniejsze niż te, z którymi poradziłoby sobie
całkowicie samodzielnie, ale z drugiej utrudnia mu
kim poznawczego  dziecko uczy się w obecności
innych, dzięki nim i z ich pomocą. Choć interak- przekraczanie egocentryzmu, czyli wychodzenie
poza swój subiektywny punkt widzenia.
cje społeczne małego dziecka wyrażają się często
o k
Dziecko
Relacja pionowa Relacja pozioma
" nierównowaga władzy/ " podobieństwo władzy/siły
panowania nad otoczeniem
" podobieństwo wiedzy
" nierównowaga wiedzy o otoczeniu
o otoczeniu
" negocjowanie punktu
" dominujący punkt widzenia widzenia
dorosłego
" naprzemienność ról
" uczenie się pod i wymiana zasobów
kierunkiem dorosłego lub
" wspólne uczenie się
naśladowanie go
Rysunek 5. Pionowe i poziome relacje edukacyjne małego dziecka.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska
38
o
n
a
k
j
n
a
a
j
k
u
a
i
y
u
c
ł
n
z
c
s
ś
y
z
e
o
i
c
r
y
i
c
o
e
w
i
e
l
ó
D
l
R
Dalsze miejsca i okolice
Rodzice jako:
miejsca pobytu wakacyjnego w Polsce i za granicą,
" opiekunowie
miejsce zamieszkania dalszej rodziny, pobliskie miejscowości,
" towarzysze
lasy/łąki wokół miejscowości zamieszkania
" pośrednicy
" pomocnicy
" pierwsi nauczyciele
Miejscowość zamieszkania i instytucje
" pierwsi instruktorzy
sklepy, rynek/targowisko/bazarek, przychodnia, apteka, poczta, bank,
piekarnia, kawiarnie, restauracje, sale zabaw
" pierwsi trenerzy
Przestrzeń fizyczna, która dobrze służy Dalsze otoczenie okołodomowe
rozwojowi małego dziecka: park, plac zabaw, mieszkanie sąsiadów, dziadków, wujostwa
" jest bezpieczna i dostępna dla
dziecka
" ma różne powierzchnie (drewno,
Bliskie otoczenie okołodomowe
kamień, plastik, piasek, woda, trawa)
podwórko, klatka schodowa, schody do domu, część ulicy, taras, ogród
" przedmioty mają różne faktury
" umożliwia samodzielne lub
z pomocą dorosłego: wchodzenie,
Dom rodzinny
schodzenie, wspinanie się,
wszystkie pomieszczenia
bieganie, skakanie, przeskakiwanie,
zeskakiwanie, huśtanie się, kołysanie,
ślizganie, jazdę na rowerku,
sięganie po coś, rzucanie, wieszanie
Miejsce dziecka
i zdejmowanie
pokój dziecka albo jego kącik w domu/w mieszkaniu
Rysunek 6. środowisko fizyczne małego dziecka: poszerzanie się pola eksploracji.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
Relacje z rówieśnikami, określane jako relacje po- Fizyczne środowisko rozwoju małego dziecka to
ziome, charakteryzują się z kolei równowagą zdol- nie tylko otoczenie domowe, ale również każde
ności poznawczych i wiedzy u obu partnerów. miejsce, do którego dziecko chodzi razem z rodzi-
Sprawia to, że szczególnie w sytuacjach spornych, cami lub opiekunami. Różne miejsca pozwalają
dzieci są zmuszane sytuacją do kontrolowania bowiem dziecku na zdobywanie nowej wiedzy
swojego postępowania i porównywania własnych i doświadczeń. Warto pamiętać o tym, że na każ-
punktów widzenia, a następnie ich uzgadniania. dym kolejnym etapie rozwoju inne przedmioty
Przyczynia się to do kształtowania mocnych pod- i inne sytuacje będą stanowiły dla dziecka atrak-
staw trudnej umiejętności współdziałania, rozwią- cyjne oferty zachęcające je do podejmowania
zywania konfliktów, dzielenia się, negocjowania. działania.
39
WARTO WIEDZIEĆ&
Kontakt dziecka z przyrodą: świat poznawany na wycieczkach
" W pierwszych miesiącach i latach życia małego dziecka nie powinno zabraknąć
licznych kontaktów z przyrodą. Realizowane one mogą być pod postacią
codziennych spacerów przy każdej pogodzie (poza sytuacjami skrajnymi) czy
rodzinnych wycieczek bliższych i dalszych, odwiedzin znajomych, wypraw do
dalekiej rodziny, wypraw wakacyjnych.
" W każdej z tych sytuacji warto zwracać uwagę dziecka na nowe elementy
otoczenia w parku, lesie, na łące, nad rzeką, w ogrodzie: na rośliny i zwierzęta,
kamyki i piasek, wodę, zmiany pogody.
" Nowe widoki, zapachy i odgłosy dostarczają dziecku wyjątkowych wrażeń
zmysłowych, których nie doświadcza na co dzień. Dodatkowym walorem
jest okazja do wzbogacania zasobu słów dziecka, np. poprzez nazywanie
i naśladowanie głosu czy sposobu poruszania się napotkanych zwierząt,
wsłuchiwanie się w śpiew ptaków i próby imitowania go, nazywanie roślin,
porównywanie kształtów liści.
" Warto wykorzystać wszystkie niecodzienne elementy ukształtowania terenu
jako pretekst do zabaw i gier ruchowych razem z dzieckiem, np. murki, niskie
płotki, leżące drzewa, niewielkie kałuże, górki piasku, wąskie strumyki. Warto
to robić, nawet gdy dziecko jeszcze samo nie chodzi  dziecko na rękach
poruszającego się w pewnym rytmie dorosłego doświadcza wielu bodz
ców,
o czym warto pamiętać.
" Warto się nieco przygotować, szczególnie przed wyprawami w nowe miejsca,
i zwracać uwagę dziecka na zmiany związane z porami roku, np. opadanie liści,
dojrzewanie kasztanów, żołędzi i jarzębiny, dojrzewanie owoców w sadach;
zamarzanie wody w kałużach, rodzaje płatków śniegu, sople lodu; wczesne
wiosenne kwiaty, przygotowanie pól, sadzenie roślin; dbanie o rośliny, sianokosy
i żniwa czy wykopki.
Pokoik dziecięcy i domowa przestrzeń zabawy w rozwoju i każde realizowane zadanie będzie wy-
dziecka powinny być projektowane przez doro- magało pewnych zmian w aranżacji domowej prze-
słego dla dziecka tak, aby przede wszystkim za- strzeni w odpowiedzi na rosnące potrzeby dziecka.
pewnić mu bezpieczeństwo i dostępność. Nie
sposób oczywiście całego domu dostosować do Dziecko warto jest ze sobą zabierać w różne
najmłodszego mieszkańca, ale każdy kolejny krok miejsca, w które samemu trzeba się udać w celu
40
załatwienia różnych spraw. Wyjścia z mamą do Rodzic jako pomost do strefy najbliższego
sklepu, z tatą czy dziadkiem na pocztę bądz
do rozwoju
szewca nie tylko uczą dziecko, że w każdym z tych
miejsc należy zachowywać się nieco inaczej, ale Rodzice są nie tylko opiekunami i wychowaw-
również pozwalają na poznawanie pracy osób cami dla swoich dzieci, ale przede wszystkim
o różnych zawodach, obserwowanie działania są pierwszymi nauczycielami. To oni przekazu-
różnych nowych sprzętów czy uczenie się, w ja- ją wiedzę na temat otaczającego świata, uczą,
kich miejscach co można zrobić. Rolą rodzica jest jak rozwiązywać problemy i jak współpracować
komentowanie i wyjaśnianie dziecku sytuacji. Nie z innymi, by osiągać pożądany przez siebie cel.
tylko pogłębia to jego rozumienie, ale także wzbu- Najbliższy opiekun jako osoba kompetentna
dza zainteresowanie, które pozwala wytrzymać i doświadczona jest pomostem między dziec-
np. długi czas oczekiwania w kolejce. kiem i jego możliwościami działania z jednej stro-
ny, a tym, czego oczekuje czy wymaga od niego
3.3. Rodzice jako pierwsi nauczyciele otoczenie z drugiej. Opiekun zwykle intuicyjnie
tworzy optymalną przestrzeń do działania dla
Rodzice są pierwszymi ważnymi osobami w życiu dziecka:
dziecka, które nie tylko odkrywają przed nim świat,
ale także uczą je odkrywać ten świat samodzielnie. " organizuje czas i przestrzeń
Dziecko początkowo uczy się od rodziców po- " dobiera odpowiednie przedmioty
przez obserwację tego, co robią, i wierne imitowa- " współpracuje z dzieckiem, udzielając mu róż-
nie ich ruchów, a nieco póz
niej  przez naśladowa- norodnej pomocy, gdy trzeba.
nie wykonywanych przez nich czynności.
telefon do przyjaciela pół na pół
rodzic udziela rodzic tworzy
RODZICE
koniecznej pomocy rusztowanie
jako
dla uczenia się
POMOST
do strefy najbliższego
rozwoju
pytanie do publiczności
rodzic zachęca
do szukania pomocy
u innych
Rysunek 7. Zadania rodziców we wczesnym dzieciństwie.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
41
Telefon do przyjaciela, czyli rodzic udziela wspólne z dzieckiem zaangażowanie w dany
pomocy dziecku problem. Zachęcając dziecko do podjęcia interak-
cji i podtrzymania jej, dorosły kompensuje w ten
Realizowanie zadań ze strefy najbliższego rozwoju sposób rozpraszalność kruchej jeszcze uwagi
oznacza wykonywanie z dzieckiem tych zadań, któ- dziecka i ułatwia mu doprowadzenie podjętego
rych nie jest ono jeszcze w stanie wykonać samo- działania do końca. Dziecko działa według swego
dzielnie. Dzięki osobie dorosłej dziecko  wspina się planu i w swoim tempie oraz rytmie, ale pomoc
na wyżyny swoich umiejętności, a współpraca z ro- dorosłego pozwala mu działać w miarę płynnie
dzicem jest jak telefon do bardziej kompetentne- i, co najważniejsze  pozwala nie rezygnować, gdy
go przyjaciela, który udziela pewnych wskazówek, pojawiająca się przeszkoda przekracza możliwości
jak podołać wyzwaniu, i pomaga w zrealizowaniu dziecka.
zadania.
Pół na pół, czyli rodzic tworzy dziecku
Rodzice stosują różnorodne strategie w zależno- rusztowanie dla uczenia się
ści od wieku dziecka i jego możliwości oraz trud-
ności zadania, by pomóc dziecku w rozwiązaniu Według Lwa S. Wygotskiego, uczenie się czegoś
problemu, na który natrafia (np. jak to zrobić, by nowego przez człowieka zawsze oparte jest na
wieża z klocków była wysoka i się nie przewra- dojrzewających dopiero funkcjach psychicznych,
cała). Podstawą takich działań pomocowych jest tak samo jest we wczesnym dzieciństwie. Właśnie
Dziecko w danym etapie swego rozwoju
czynności
Strefa Strefa
wykonywane
aktualnego rozwoju: najbliższego rozwoju:
we współpracy
czynności czynności niemożliwe
wykonywane do podjęcia przez
samodzielnie dziecko bez pomocy
przez dziecko innej osoby
kompetencje kompetencje kompetencje
nabyte nabywane  do nabycia
 kapitał na starcie bliskie cele edukacji dalekie cele dukacji
Rysunek 8. Strefa aktualnego i najbliższego rozwoju.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
42
Przyszłość
Przeszłość
Dziecko Dziecko
do końca 1 roku życia w 2 3 roku życia
Co mogą zrobić rodzice, Co mogą zrobić rodzice,
by pomóc dziecku: by pomóc dziecku:
przytrzymywać coś, podawać dziecku Zmiana formy pomocy mówić po kolei w tempie działania
z bezpośredniej
po kolei klocki, podpierać budowlę, dziecka, co ma robić  najpierw
(pomoc przy wykonaniu)
mocniej uderzyć łopatką w wiaderko, to& , potem to& ; komentować
na pośrednią za pomocą
by  babka się udała, dolać wody do   jak teraz zrobimy tak, to co się
słowa (instruowanie)
piasku, by lepiej się lepił, związać stanie za chwilę? ;  ja zrobię to, a ty
coś sznurkiem, by się nie rozpadło spróbuj zrobić to&  ;  pamiętasz, jak
i mocniej stało, wyciąć czy przeciąć ostatnio tak zrobiliśmy to& ?
Rysunek 9. Zmiana form pomocy dziecku we wczesnym dzieciństwie.
to, że czegoś nie potrafimy zrobić, oznacza, że po- w samodzielnym rozwiązaniu problemu. W tym
siadane zasoby (wiedza i umiejętności) są niewy- celu używa wielu strategii: zainteresowanie te-
starczające i czas na naukę. Rodzic jako nauczyciel, matem, ustalenie planu działania, kontrolowa-
jeśli rzeczywiście chce stymulować rozwój swego nie, ocenianie, motywowanie. Proces uczenia się
dziecka, powinien jak najczęściej stawiać przed przez dziecko jest wspólnym wysiłkiem dorosłe-
nim zadania, których jeszcze nigdy nie wykonywa- go i dziecka, powstającym i doprowadzanym do
ło samodzielnie, czyli  ich nie umie , ale ich wyko- końca w wyniku ciągłej wymiany i działania wg
nanie stanie się możliwe w wyniku procesu ucze- zasady  raz ty  raz ja , czasem różne zadania są
nia się, czyli działania w obecności czy nawet pod rozdzielane pomiędzy rodzica i dziecko, czasem
kierunkiem opiekuna bądz
z jego pomocą. razem pracują nad tym samym zadaniem. Rodzic
jest więc dziecku niezbędny, ale jednocześnie to
Najczęściej celem działań opiekuna jest wzbudze- dziecko samo osiąga cel. Dzięki takim interakcjom
nie w dziecku zainteresowania danym zadaniem dziecko uczy się wytrwałości i nabywa stopniowo
lub tematem, tak by wykonało je z maksymal- zdolności do samoregulacji.
nym zaangażowaniem emocjonalnym,
a potem udzielanie wskazówek tak, by Pytanie do publiczności, czyli rodzic
dziecko w jak największym stopniu zachęca dziecko do szukania
działało samodzielnie. Nazywane jest pomocy u innych
to budowaniem rusztowania.
Dorośli jako pierwsi nauczyciele
Budowanie rusztowania dziecka są jego przewodnika-
jest złożonym procesem, mi po świecie. Początkowo
w którym rodzic dobiera rodzic pomaga dziecku
rodzaj i zakres pomocy, we wszystkim, czego nie
tak aby pomóc dziecku potrafi ono zrobić samo.
43
Dziecko
Bawi się obok rówieśników,
spogląda na nich, naśladuje ich
Dziecko
zachowania i czasem wymienia się
Bawi się samo i potrzebuje swojej
z rówieśnikiem swoją zabawką. Nie
własnej zabawki. Najczęściej nie
jest to jednak jeszcze zabawa razem
zwraca uwagi na inne dzieci i nie
z kimś  raczej obok siebie.
traktuje ich jako potencjalnych Zabawa Zabawa
kompanów do zabawy.
indywidualna równoległa
Opiekun
Aby pomóc dziecku przejść do
Opiekun
kolejnej fazy  zabawy wspólnej
Na tym etapie dorosły
 rodzic powinien dbać o różnorodne
może podejmować próby
kontakty dziecka z rówieśnikami.
zainteresowania dziecka
Może zachęcać je do nawiązywania
rówieśnikami, aby utorować mu
kontaktów, np. prośby o przesunięcie
drogę przejścia do następnej fazy
się w piaskownicy, pożyczenie łopatki
poprzez kładzenie czy sadzanie
 początkowo robić to samemu
małych dzieci naprzeciwko siebie,
w obecności dziecka, potem razem
Faza I Faza II
tak aby się widziały i miały okazję
z nim, by stopniowo wymagać od
zwrócić na siebie uwagę.
niego coraz większej samodzielności,
np.  idz
do nich i poproś tak, jak
mama cię uczyła .
Dzieci
Bawią się razem, często wspólny
jest już sam pomysł zabawy. Edukacja szkolna:
Dzieci czasem w toku długich
Faza III Faza IV
" I etap edukacji szkolnej:
negocjacji rozdzielają role i zadania
klasy I III szkoły podstawowej
i konsekwentnie przestrzegają
swoich ustaleń.
" II etap edukacji szkolnej:
klasy IV VI szkoły
podstawowej
Opiekun
" III etap edukacji szkolnej:
Aby dziecko mogło w sposób
gimnazjum
naturalny przejść w kolejnym
okresie swego rozwoju, czyli pod
" IV etap edukacji szkolnej:
koniec wieku przedszkolnego,
Zabawy i gry
szkoła ponadgimnazjalna
do ostatniej, końcowej fazy
z regułami:
Zabawa
w procesie rozwoju zabawy, czyli
pod koniec
wspólna
do gier, dorosły powinien jak
wieku
najczęściej tłumaczyć dziecku
przedszkolnego
znaczenie zasad i zachęcać je do
zabawy tematycznej. Ciekawym
Edukacja w ciągu życia
pomysłem może być także granie
(lifelong learning)
w gry planszowe, terenowe
i komputerowe  najlepiej
z dorosłym.
Rysunek 10. Fazy rozwoju zabawy i rola dorosłego we wspomaganiu dziecka w przechodzeniu do kolejnej fazy.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska i Aleksandra Kram.
44
Gdy dziecko uczy się np. budować wieżę z kloc- zainteresowanie jest zapośredniczone przez
ków, rodzic najpierw sam stawia klocki, a dziecko przedmioty, czyli kontakt między dziećmi utrzy-
to obserwuje, potem ustawia klocki razem z dziec- mywany jest dzięki zainteresowaniu tym samym
kiem (teraz ty  teraz ja), potem pomaga mu przy- przedmiotem. U dzieci w pierwszym roku życia
gotować klocki i teren do budowy, ale już ich sam wyraża się to w zabawie polegającej na  obdaro-
nie ustawia, ewentualnie instruuje dziecko, co wywaniu rówieśnika różnymi przedmiotami lub
i gdzie ma postawić. Cały ten proces widać najle- wymienianiu się z nim (zabawa  masz i daj ). Jest
piej w tym, jak zmienia się zabawa dziecka. to pierwszy przejaw dostrzegania przez dziecko
związku między przedmiotem a rówieśnikiem
Ważne jest, aby pomoc dorosłego była stopnio- oraz wnioskowania o intencji kompana zabawy.
wo wycofywana. Dzięki temu dziecko, nawet
gdy nie będzie umiało samo wykonać zadania, Dzieci, obserwując działanie rówieśnika, mogą
nabędzie umiejętności szukania pomocy u in- włączać je do repertuaru swoich zachowań na
nych i zwracania się oraz proszenia o nią. Rodzic trzy różne sposoby:
uczy więc dziecko, jak zadać  pytanie do pub-
liczności , czyli jak poprosić kogoś w najbliższym 1. powtarzając to samo działanie na innym
otoczeniu o udzielenie wsparcia, które pomoże przedmiocie
zrealizować wyznaczony cel lub rozwiązać ist- 2. scalając kombinację dwóch działań rówieśni-
niejący problem. ka w jedno swoje działanie
3. obserwując niepowodzenie rówieśnika, uczą
3.4. Bawmy się razem, czyli o roli się na jego błędach i swoje działanie wykonu-
rodzeństwa i rówieśników w edukacji ją poprawnie.
dziecka
W zabawie z dorosłymi dziecko zazwyczaj ma
W drugim roku życia dominantą rozwoju staje się możliwość prawie nieograniczonego realizo-
rozwój społeczny, a wtedy kontakty z rówieśnika- wania własnej woli. Natomiast zabawa z innymi
mi nabierają dla dziecka wyjątkowego znaczenia. dziećmi niejednokrotnie wymaga od dziecka
Badania nad współpracą rówieśniczą wskazują, że porzucenia swojej koncepcji działania
dzieci usiłujące rozwiązać jakiś problem szybciej i wypracowania (choć najczęściej
dochodzą do rozwiązania, gdy pracują w ze- z pomocą dorosłego) pewnego
spole niż indywidualnie. Uczenie się razem kompromisu. Stanowi to zręby
z rówieśnikami to kwestia wspólnych od- uczenia się decentracji, czyli
kryć, podczas których dzieci konfrontują wychodzenia poza swój
swoje pomysły i wspólnie dochodzą do własny punkt widzenia
rozwiązania. i rozumienia tego,
że inni ludzie mogą
W interakcji pomiędzy ma- mieć inne potrzeby
łymi dziećmi wzajemne i pragnienia.
45
przedmiotami. Przedmioty sprawiają także, że
CIEKAWOSTKA Z BADAń
większe grupy dzieci pozostają dłużej w jednym
miejscu. Ponadto dzieci mające większe doświad-
Dzieci i przedmioty
czenie społeczne lepiej koordynowały zachowa-
Badania wykazują, że większość interakcji po- nia ukierunkowane jednocześnie na przedmiot
między dziećmi w wieku 12 18 miesięcy nawią- i na rówieśnika.
zuje się w trakcie ich zaangażowania w zabawę
Na podstawie: Musatti, 1995, s. 107 146.
NAJWAżNIEJSZE&
1. Dla małego dziecka czas czuwania w ciągu dnia może być czasem eduka-
cyjnie aktywnym. Dziecko od początku swego życia jest bowiem gotowe do
uczenia się i łatwo je czymś zainteresować. Zatem tylko od wrażliwości rodzi-
ców i opiekunów dziecka zależy to, czy czas czuwania  w porach karmienia,
mycia, przewijania, bawienia się  stanie się rzeczywiście czasem edukacyjnie
aktywnym i  czasem dla dziecka , a nie  czasem dla dorosłego , potrzebnym
na wykonanie różnych czynności pielęgnacyjnych przy dziecku.
2. Najważniejsza jest uważna obserwacja dziecka i trafne rozpoznanie jego
potrzeb w danej chwili. Szczególnie w pierwszym roku życia ważne jest
podążanie za dzieckiem  za tym, na co patrzy, w jakim kierunku wyciąga
rękę, dokąd chce pójść, czy chce, by je zanieść. Dziecko sygnalizuje w ten
sposób swoje zainteresowanie czymś i gotowość uczenia się czegoś.
3. Równie ważna, jak wrażliwość i aktywna postawa dorosłego wyznaczana
 orientacją na dziecko , jest aranżacja domowej i przydomowej
przestrzeni fizycznej, w jakiej wychowuje się dziecko. Im więcej w tej
przestrzeni różnorodnych ofert, zapraszających dziecko do robienia
czegoś, tym  potencjalnie  bardziej sprzyja ona rozwojowi dziecka.
4. Najważniejszym obiektem w przestrzeni domowej jest dorosły  najpierw
główny opiekun dziecka, potem inni domownicy czy przyjaciele domu.
To dorosły jest pośrednikiem między tym, czego potrzebuje, a czego chce
dziecko, między tym, co potrafi, a czego nie.
5. Od jakości kontaktu i zróżnicowania interakcji dziecka i jego opiekuna zależy
gotowość dziecka do poznawania otoczenia przez przejawianie zachowań
eksploracyjnych, potem przez aktywne eksperymentowanie i wreszcie przez
zadawanie pytań.
46
po pewnym czasie  dąsania się będzie uśmiecha-
ło się i przytulało. Siłę tej pierwotnej więzi może-
Rozdział
my podtrzymywać każdego dnia, skupiając się
na dziecku i jego potrzebach, czyli dbając o to,
by czas jego aktywności był w jak największym
stopniu  czasem dla niego .
Edukacja w środowisku
instytucjonalnym
Wybierając formę i miejsce opieki nad dzieckiem
 babcię, nianię, domowe przedszkole, żłobek
4.1. Wprowadzenie, czyli o poznawaniu
czy klub dziecięcy  należy zwrócić uwagę głów-
świata poza rodziną
nie na kompetencje opiekuna. Chodzi tu przede
wszystkim o spójność zachowań nowego opie-
Zmiana środowiska pobytu dziecka z domowego kuna i rodziców, o jego gotowość do wchodze-
na pozadomowe to duże przeżycie nie tylko dla nia z dzieckiem w kontakt i wrażliwość na jego
rodziców, ale przede wszystkim dla niego samego. potrzeby, o zaangażowanie w rozwijanie zdol-
Wynika to z faktu, że właśnie w tej fazie życia dziec- ności poznawczych i społecznych dziecka oraz
ka kształtuje się pierwotne przywiązanie. Rodzice zwracanie uwagi na jego indywidualne potrzeby,
bardzo często, zostawiając dziecko w żłobku lub możliwości, ale także ograniczenia.
pod opieką innej osoby na dłuższy czas, zadają so-
bie pytanie:  Jak dziecko zniesie rozstanie i czy gdy Dziecko musi mieć zapewnioną możliwość wspi-
wrócę, będzie mnie pamiętało? . nania się po kolejnych szczeblach drabiny edu-
kacyjnej, a żeby ta drabina była stabilna, musi
Obawy są uzasadnione, ponieważ wczesne dzie- mieć mocne oparcie. Dlatego rodzice i najbliż-
ciństwo jest czasem najbardziej intensywnego sze otoczenie dziecka powinni ze sobą współ-
rozwoju przywiązania, a tzw. zachowania pracować. Powtarzać należy w domu to, czego
przywiązaniowe towarzyszą człowieko- dziecko nauczyło się w żłobku czy w domu
wi przez całe życie. Jednak podstawo- dziadków, tak by nabrało wprawy w określo-
wy   bazowy  styl przywiązania roz- nych czynnościach i by widziało sens konty-
wija się do około 6 8 miesiąca życia, nuowania zastosowań nowo opanowanych
czyli w okresie, w którym dziecko umiejętności.
najczęściej przebywa z matką
lub ojcem. Odtąd niemowlę czy Placówki opiekuńczo-wychowawcze to
małe dziecko będą  pamiętać nie jedyne miejsca edukacji małych dzieci,
tę bliską, silną relację ze swym są nimi również miejsca użyteczno-
głównym opiekunem. I za każ- ści publicznej i instytucje kultury,
dym razem po powrocie do do których zabieramy dziecko,
domu dziecko będzie reago- jak banki, urzędy, przychodnie,
wało w podobny sposób, czyli szpitale, muzea, teatry, kina,
47
Instytucje
kultury
Żłobki
teatry, kina,
muzea
Instytucje publiczne
Inne miejsca
banki, urzędy,
Dom
transport publiczny,
przychodnie, szpitale,
ulice, parki
sklepy, restauracje,
dworce
Kluby Domowe
dziecięce przedszkola
Rysunek 11. Miejsca edukacji małych dzieci.
restauracje, sklepy. Miejscem edukacji jest bo- wybierać się na wycieczki z małym dzieckiem do
wiem zawsze każda taka przestrzeń, w której dzie- dużego miasta w takie właśnie miejsca. Po pierw-
ci zdobywają nowe doświadczenia i uczą się no- sze, napotka ono zupełnie nowe oferty w otocze-
wych umiejętności. W sklepie 2/3-latek może się niu, a po wtóre, będzie miało możliwość zdobycia
nauczyć, czym jest kasa fiskalna, jak to działa i skąd nowych społecznych i poznawczych doświad-
się biorą w niej pieniądze. Idąc na obowiązkowe czeń. Jest to nauka na całe życie, bowiem obycie
szczepienie, dowiaduje się, po z nowym otoczeniem daje
co się szczepi dzieci, jak działa dziecku możliwość oswo-
Uczenie się
stetoskop, strzykawka i jak zro- jenia się z różnorodnością
spontaniczne
bić zastrzyk, żeby mniej bolało. otaczającego je świata.
Typ uczenia się występujący u małych
dzieci. Polega na spontanicznym,
Zabierajmy małe dzieci do in- Takich miejsc, które są przy-
naturalnym, mimowolnym zdobywa-
stytucji kultury, nawet jeżeli stosowane do odwiedzin
niu i zapamiętywaniu wiedzy i umie-
jeszcze nie do końca rozumie- jętności. Ukierunkowane jest przez małych dzieci, jest coraz
wewnętrzne popędy, ciekawość dziecka
ją, czym jest sztuka lub szero- więcej, szczególnie w du-
i jego chwilowe, szybko zmieniające się
ko rozumiana kultura. Chodzi żych miastach. Tworzone są
zainteresowania.
o to, by dziecko poprzez by- specjalne kąciki dla dzieci
Na podstawie: Wygotski, 1971.
wanie w różnorodnych środo- w sklepach, place zabaw,
wiskach zdobywało coraz lep- ale również toalety i miej-
szą orientację w regułach społecznych, które są sca wyspecjalizowane w świadczeniu usług dla
niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie. dzieci, np. fryzjer, dentysta, sklepy z zabawkami,
Rodzice z małych miejscowości i wsi powinni muzea, kina, restauracje i kawiarnie.
48
WARTO WIEDZIEĆ&
Etnowyprawka Malucha
Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Pr�fferowej w Toruniu
przygotowało specjalny program pod nazwą Etnowyprawka Malucha. Jest to
cykl zajęć muzealnych dla małych dzieci (edycja I  dla dzieci w wieku od 6 do
20 mies. oraz edycja II  dla dzieci w wieku od 21 mies. do 3 lat) i ich opiekunów.
Każde spotkanie to niezwykła wyprawa w świat polskiej kultury ludowej, tak
skonstruowana, by odpowiadać potrzebom małych odbiorców poznających
rzeczywistość wszystkimi zmysłami.
Multibabykino
Sieć kin ogólnopolskich już od kilku lat świadczy usługę umilającą życie
młodym mamom. Multibabykino to nie jest zaproszenie na filmowe poranki
z kreskówkami. To seanse premierowych filmów wyświetlanych w specjalnych,
przyjaznych młodym rodzicom warunkach. Sale są specjalnie przygotowane dla
małych dzieci  podczas projekcji filmów jest ciszej i cieplej.
Dentysta dla dzieci Żyrafa Zębala
To gabinet stomatologiczny, który powstał specjalnie dla dzieci. Dentysta oferuje
szereg udogodnień, które zachęcą dziecko do wizyty  między innymi specjalny
fotel w kształcie dinozaura, bezbolesne znieczulenie, kolorowe plomby i nagrody
dla  dzielnych pacjentów .
Na podstawie: http://www.etnomuzeum.pl/etnowyprawka;
http://www.multikino.pl/wydarzenia/kobiety/multibabykino;
http://www.zyrafazebala.pl
49
starszych można wprowadzać już elementy pro-
4.2. Rola i zadania nauczyciela małego
gramu zewnętrznego, jednakże, aby dziecko pod-
dziecka
jęło się jego realizacji, musi on zostać najpierw
przez nie uwewnętrzniony, uznany za własny.
Głównym zadaniem opiekunów w placówkach
Lew S. Wygotski określił to mianem uczenia się
edukacyjno-opiekuńczych dla dzieci do 3 roku
spontaniczno-reaktywnego.
życia jest stworzenie środowiska edukacyjnego
odpowiadającego potrzebom dzieci. Podstawową
rolą nauczyciela małego dziecka jest więc dostar- 4.3. Organizacja fizycznego i społecznego
środowiska uczenia się w instytucji
czanie okazji do uczenia się i raczej tworzenie tych
okazji w codziennych sytuacjach niż tworzenie
Specyfiką organizacji przestrzeni fizycznej w insty-
 specjalnych zadań edukacyjnych.
tucjach opieki i edukacji małych dzieci jest to, iż
Nauczyciel małego dziecka powinien mieć w pa- prawie w całości są one przeznaczone dla dzieci.
W domu rodzinnym dziecko ma zwykle swoje
mięci fakt, że najmłodsze dzieci uczą się według
własnego, naturalnego, całkowicie spontaniczne- miejsce wydzielone w jakimś pokoju, a w najlep-
szym razie oddzielny pokój, który można dostoso-
go programu. Przykładem może być uczenie się
wać do jego potrzeb.
mowy przez dziecko. Natomiast u dzieci nieco
WARTO SI
ZASTANOWIĆ&
Do jakiej aktywności zaprasza dziecko sala w żłobku czy w przedszkolu?
" Ile jest pustej wolnej przestrzeni w sali?
" Czy w tej wolnej przestrzeni dzieci mogą  robić, co chcą ?
" Czy w sali są jakieś kąciki odgrodzone parawanem bądz
półką, dające dziecku
poczucie prywatności?
" Czy w sali jest  skrzynia skarbów bądz
miejsce z różnymi materiałami
i przedmiotami, gdzie dziecko może wybrać sobie coś do zabawy?
" Jak eksponuje się zabawki  czy wszystkie są widoczne, czy część jest schowana?
" Czy sala jest urządzona z troską o optymalną stymulację dzieci, czy też jest
przeładowana przedmiotami?
50
Tabela 9
Charakterystyka przestrzeni do zabawy dla dzieci w wieku 0 3 lat
Dziecko do 1 roku życia Dziecko w 2 roku życia Dziecko w 3 roku życia
Miejsce do zabawy
" przestrzeń pozwala na " przestrzeń zaspokaja potrzebę " przestrzeń jest nastawiona
ćwiczenie umiejętności autonomii dziecka i stymuluje na rozwijanie samodzielności
lokomocyjnych (z zakresu do rozwoju poczucia i własnej woli dziecka  lekkie
motoryki dużej), a więc samodzielności i własnej woli stoliki i krzesełka pozwalają
umożliwia przemieszczanie się, ( skrzynie skarbów , kąciki na na dowolne ich ustawianie
wspinanie, turlanie własne zabawy,  magazyny , i zestawianie
własna półka czy teczka albo
" przestrzeń pomaga dziecku " przestrzeń stymuluje rozwój
pudełko na  swoje sprawy )
rozeznać się w granicach wyobraz
ni i samokontroli
własnych możliwości (drabinki " przestrzeń zapewnia możliwość  dziecko samo zapełnia
na ścianach, narysowane linie samodzielnego działania, przestrzeń wystawową
na podłodze, miarka do oceny planowania i realizowania
" warto zapewnić dziecku
wzrostu, waga) swoich pomysłów (puste
miejsce, w którym może samo
miejsce w sali, duży stół)
" polem do zabawy może być urządzić swoją  kryjówkę , mieć
podłoga z kocem, poduszkami swoją  skrzynię skarbów
i krzesełkiem
Przedmioty do zabawy
" ważny jest kontakt " zabawki i różne przedmioty " zabawki nie muszą być już
z przedmiotami dającymi codziennego użytku czy wiernym odzwierciedleniem
różnorodne wrażenia zmysłowe, pudełka i kubeczki, do przedmiotów używanych przez
a więc o różnej wielkości których można wkładać dorosłych, tak aby dawały
i ciężarze, o różnych wzorach, kasztany, kamyczki lub możliwość twórczego ich
kolorach i fakturze, wydających fasolę, umieszczać jedno wykorzystania
różne dz
więki w drugim, otwierać i zamykać,
" coraz większa precyzja
dają dziecku możliwość
" ciekawymi i wielofunkcyjnymi ruchów pozwala dziecku na
naśladowania dorosłych
zabawkami są piszczące piłeczki zabawę coraz drobniejszymi
w codziennych czynnościach
lub woreczki wypełnione przedmiotami, układanie
oraz ćwiczenia motoryki małej,
grochem konstrukcji z coraz mniejszych
precyzji chwytu, koordynacji
klocków i tworzenie ciekawych
wzrokowo-ruchowej
prac plastycznych
Aranżacja i organizacja przestrzeni dla małego i wyposażona, tym trudniej każdemu dziecku
dziecka w instytucji wiąże się z dwoma rodzaja- wpływać na jej kształt i działać twórczo. Pozostaje
mi ryzyka. Pierwsze z nich polega na tym, iż do- mu jedynie działanie w taki sposób, do jakiego
rośli  profesjonalni opiekunowie  urządzają tę owa przestrzeń i znajdujące się w niej przedmioty
przestrzeń, kierując się swoją wiedzą o potrze- je zapraszają, czyli w sposób z góry zaprogramo-
bach  typowego małego dziecka i swoimi do- wany przez dorosłych.
świadczeniami praktycznymi. Zatem im bardziej
ta przestrzeń jest dostosowana do  typowego Przestrzeń organizowana dla dziecka 2/3-letnie-
dziecka, tym trudniej znalez
ć się w niej dziecku, go powinna przede wszystkim zaspokajać jego
które jakkolwiek od tej typowości odbiega. Po potrzebę samodzielności. Dlatego ważne jest,
drugie, im bardziej ta przestrzeń jest urządzona aby wszelkie zabawki były umieszczane tak, żeby
51
WAżNE&
" wkładanie, wyjmowanie, odkręcanie
Materiały i wyposażenie placówki " chwytanie: klocki, puste pojemniki po róż-
edukacyjnej dla dzieci do 3 r.ż. nych produktach, różne drobne przedmioty.
Dzieci mają dostęp do materiałów stymulują- W sali powinno znajdować się lustro, tak żeby dzieci
cych zmysły: mogły oglądać całą sylwetkę swoją i innych osób.
" dotyk:  koszyk skarbów z różnymi naturalny- Uwaga:
mi materiałami o rozmaitych fakturach " jak najbardziej różnorodne materiały
" wzrok: różne kolory materiałów, naturalne edukacyjne
światło tworzące cienie " wyposażenie (materiały do zabaw) powinno
" słuch: instrumenty i przedmioty wydają- być odnawiane i zmieniane regularnie  co
ce dz
więki  uwaga na głośne pozytywki najmniej raz na tydzień, poprzez dodawanie
i muzykę. nowych (drobnych, niewielkich) elementów
Dzieci mają dostęp do materiałów umożliwiają- do już istniejących sfer działania dziecka lub
cych manipulację: tworzenie nowych.
dziecko mogło samo bez przeszkód i bez pomo- przed problemem organizowania dziecku jakie-
cy dorosłych po nie sięgnąć i z nich korzystać. goś zajęcia.
Również prace tworzone przez małych artystów
powinny być eksponowane na wysokości ich oczu Ważne jest więc, by pozostawić dziecku prze-
i w ich zasięgu, tak, by w każdym momencie dziec- strzeń do zabawy, tak by samo ją zaaranżowało,
ko mogło podejść do swojej pracy i ją obejrzeć czy wykorzystując w tym celu różne dostępne (i co
o niej opowiedzieć. ważne  bezpieczne!) materiały, np. kartony, bu-
telki plastikowe, wełnę, zakrętki od słoików, liście,
Dobrze zorganizowana przestrzeń ce- kasztany, guziki, pudełka różnej wielkości.
chuje się nie tylko tym, że dziecko Taka zabawa sprzyja pobudzaniu wyobraz
ni
samodzielnie potrafi z niej korzystać, i wspomaga abstrakcyjne myślenie, które po-
ale również tym, że dane miejsca, np. jawi się dopiero w póz
nym wieku
 strefa do zabawy , zachęcają dziec- szkolnym, ale we wczesnym
ko do podejmowania określonych dzieciństwie kształtują się jego
czynności, np. rysowania, oglądania podwaliny.
książeczek lub zaspokajania potrze-
by ruchu. Dzięki temu, że dziecko Gotowe, urządzone przez dorosłych kąciki
podejmuje te aktywności w przy- tematyczne i kąciki zabaw w domu, żłobku
stosowanych do tego miejscach, czy przedszkolu nie pozwalają na twórczą
jest ono bezpieczniejsze, a jego zabawę, dają jedynie możliwość wierne-
opiekunowie nie stają nieustannie go naśladowania i odtwarzania znanych
52
sobie i obserwowanych wokół zachowań doro- zaawansowaną technologią. Urządzenia mobilne
słych. Warto zatem dość często zmieniać ustawie- stają się kuszącą alternatywą  czasami bardzo
nie mebli i przedmiotów w sali tak, aby zachęcać atrakcyjną  dla tradycyjnych zabawek.
dzieci do nowych zabaw i samodzielnego aranżo-
wania przestrzeni zgodnie z ich nowymi możliwoś- Od wczesnego dzieciństwa należy więc dawać
ciami i oczekiwaniami czy pomysłami. dziecku możliwość korzystania z nowinek tech-
nicznych, jednak trzeba to robić w sposób prze-
Zmiana ustawienia stolików i krzesełek, zmiana myślany, a więc:
zawartości kącików zabawy, kącików czytania czy
majsterkowania, korzystanie z dywanu i poduszek " dozować dziecku owe nowinki małymi kro-
na podłodze nie tylko po to, by dzieci wyciszyć, kami i wplatać je w zabawy i inne codzienne
praca nad jakimś zadaniem przy dużym stole czynności dziecka, aby widziało ich użytecz-
czy na podłodze  to wszystko zachęca dzieci do ność, a nie tylko atrakcyjność
wchodzenia w interakcje z coraz to innymi dzieć- " ograniczać dziecku czas korzystania z me-
mi w nowych układach. diów, ale nie przez zakazy, a przez włączanie
ich w atrakcyjne dla niego zajęcia, zabawy
Dziecko musi mieć warunki do pracy samodzielnej, i gry, przede wszystkim ruchowe
w parach czy trójkach i w większych zespołach. " dopasować rodzaj mediów do wieku dziecka,
Dzięki temu uczy się funkcjonowania w różnych czyli zwracać uwagę nie tylko na treść, ale tak-
rolach, czekania na swoją kolej, uzgadniania, ustę- że na sposób ekspozycji treści (ruch, migotli-
powania, przekonywania i zauważania, że swoje we obrazy, dz
więki)
zachowanie musi dostosować do możliwości part- " zawsze towarzyszyć dziecku w poznawaniu
nera relacji, jeśli chce razem z nim coś osiągnąć. i korzystaniu z tego typu urządzeń.
4.4. Nowe technologie w edukacji Bardzo często rodzice, zajęci domowymi obowiąz-
małego dziecka kami, włączają dzieciom ulubione bajki lub gry,
tak by w spokoju móc dokończyć swoje zadania.
W dzisiejszych czasach już od najmłodszych lat Czasami nie zdają sobie sprawy z tego, ile czasu
rewolucję w edukacji dzieci wpro- ich dziecko spędza przed telewizorem lub ekra-
wadzają różne nowe technolo- nem komputera i w Internecie.
gie oraz ich innowacyjne wy-
korzystanie, takie jak telewizja Należy pamiętać, że korzystanie z nowych tech-
czy Internet i elektroniczne nologii w procesie edukacji jest niezbędne, ale nie
gadżety. Rozwój cywiliza- należy pozostawiać dziecka
cji wymaga nabywania bez kontroli. Sytuacja jest
wprawy w posługiwaniu edukacyjna tylko wte-
się coraz nowocześ- dy, kiedy rodzic lub
niejszą i bardziej opiekun towarzyszy
53
Z BADAń& " 70% rodziców daje swoim dzieciom tablet
w celu dobrej zabawy
Korzystanie z urządzenia mobilnego " 50% rodziców udostępnia dziecku urządzenia
przez dzieci w wieku 1 10 lat mobilne w celach edukacyjnych
" 71% dzieci w wieku 1 3 lat korzysta z laptopa
i smartfonu co najmniej kilka razy w tygodniu.
Z badań przeprowadzonych w Polsce w roku 2013
przez Research.NK na grupie 402 rodziców dzieci
Na podstawie: Badanie Research.NK pt.: Cyberniania i dzieci
w wieku 1 10 lat wynika, że: przyszłości. Baza: Rodzice cyberdzieci, 2013.
dziecku podczas gry komputerowej, zabawy in- emocjonalnymi czy zaburzeniami w obszarze
teraktywnymi zabawkami, a nawet oglądania funkcji poznawczych.
bajki. Tylko wtedy dziecko się uczy, kiedy ma
obok siebie  instruktora/tłumacza , który pomoże Producenci urządzeń mobilnych prześcigają się
mu zrozumieć i przyswoić dany przekaz eduka- w wymyślaniu aplikacji, które pobudzają różne
cyjny. Ważne jest również, aby od samego po- funkcje poznawcze dziecka. Ale ani tablet, ani kom-
czątku cierpliwie uczyć dzieci zasad i reguł w ko- puter nie zastąpią rodzica  wspólne granie lub
rzystaniu z urządzeń elektronicznych. Taka forma odkrywanie cyberświata jest dla dziecka nie tylko
edukacji  z wykorzystaniem najnowocześniej- dużą frajdą, ale też z
ródłem wiedzy. Należy zatem
szych mediów elektronicznych  może okazać dbać o to, by każda nowa technologia stawała się
się szczególnie efektywna dla dzieci, które mają ważnym, ale tylko dodatkiem w edukacyjnym świe-
trudności w uczeniu się, związane z zaburzeniami cie dziecka, a nie jego podstawowym towarzyszem.
Zosia Dzięgielewska, 3,5 roku
54
NAJWAżNIEJSZE&
1. Placówki oświatowe nie są jedynymi miejscami edukacji małych dzieci, są
nimi również miejsca użyteczności publicznej i instytucje kultury, do których
zabieramy małe dziecko.
2. Dziecko poprzez bywanie w różnorodnych miejscach stopniowo odkrywa
także niepisane reguły społeczne, które są niezbędne do funkcjonowania
w społeczeństwie.
3. Miejscem edukacji jest taka przestrzeń, w której dzieci zdobywają nowe
doświadczenia i uczą się nowych umiejętności. Stanowi to ich kapitał na całe
życie, daje możliwość oswojenia się dziecka z różnorodnością otaczającego
je świata.
4. Dobrze zorganizowana przestrzeń dla 2/3-latka cechuje się nie tylko tym, że
dziecko samodzielnie potrafi z niej korzystać, ale również tym, że dane miejsce,
np.  strefa do zabawy , zachęca dziecko do podejmowania określonych
czynności, np. rysowania, oglądania książeczek, uważnego obserwowania
czy słuchania lub zaspokajania potrzeby ruchu.
5. Gotowe, urządzone w każdym szczególe przez dorosłych kąciki tematyczne
i kąciki zabaw w domu czy żłobku nie pozwalają na twórczą zabawę, dają
jedynie możliwość wiernego naśladowania i odtwarzania znanych sobie
i obserwowanych wokół zachowań dorosłych.
6. Korzystanie z nowych technologii w procesie edukacji może przynieść
dziecku wiele korzyści, ale nie należy z nimi przesadzać i pozostawiać dziecko
bez kontroli, bo to może przyczynić się do powstawania różnych problemów
emocjonalnych, trudności w funkcjonowaniu społecznym czy nawet zaburzeń
zachowania.
7. Sytuacja ma walor edukacyjny tylko wtedy, kiedy rodzic lub opiekun
towarzyszy dziecku  podczas gry komputerowej, zabawy interaktywnymi
zabawkami, oglądania bajki.
55
Marcjanna Nowak, 2 lata, MOTYL FARBKAMI
Nina Dzięgielewska, 1,5 roku
56
Zakończenie edukacji, które ukierunkowują działania otoczenia
na danym etapie życia dziecka. Najbardziej cha-
rakterystyczną formą działalności we wczesnym
dzieciństwie jest zabawa i to najczęściej w jej trak-
Jeśliby ująć edukację jako przygotowanie dziecka cie i poprzez nią dziecko uczy się nowych umie-
do realizacji kolejno czekających je zadań i jako jętności, ćwiczy nabyte już sprawności, poszerza
fundament jego funkcjonowania w świecie, moż- swą wiedzę. W ten sposób całkowicie naturalnie
na stwierdzić, że proces edukacji trwa od początku przeplatają się w tym wieku trzy główne formy ak-
życia dziecka. Wczesna edukacja (do 3 roku życia) tywności człowieka  zabawa, nauka i praca.
często bywa niedoceniana, lekceważona, a nawet
utożsamiana z opieką bądz
traktowana jako wręcz Cele wczesnej edukacji, zarówno w wieku nie-
zagrażająca dzieciństwu ujmowanemu przez pry- mowlęcym (do końca 1 roku życia), jak i po-
zmat beztroskiej zabawy. niemowlęcym (2 i 3 rok życia), odnoszą się do
trzech podstawowych grup kompetencji, któ-
Przed małym dzieckiem, tak jak przed dorosłym, re dziecko musi w tym okresie nabyć, aby stać
w każdej kolejnej fazie rozwoju stają liczne nowe się samodzielnym, czyli: lokomocji, manipulacji
zadania rozwojowe. Z zadań tych wynikają cele i komunikacji.
Kompetencje dziecka rozpoczynającego Kompetencje dziecka rozpoczynającego
etap edukacji domowej (0 1 roku) etap edukacji pozadomowej (2/3 lata)
" specyficzna wrażliwość na głos ludzki
" potrafi sprawnie komunikować się z otoczeniem,
" specyficzna wrażliwość na widok twarzy człowieka
używa zróżnicowanych form porozumiewania się
(werbalnych i niewerbalnych)
" wyposażenie umożliwiające kontakt fizyczny
z opiekunem  przywieranie, zaciskanie dłoni przy
podrażnieniu jej wnętrza
" nawiązuje relacje z osobami spoza kręgu
najbliższych opiekunów
" wyposażenie umożliwiające kontakty
społeczne  reakcja uśmiechu
Zmiana
" posiada umiejętności w zakresie
" różne sposoby komunikacji  niewerbalne
motoryki dużej i małej, sprawnie porusza się
i prewerbalne  stosowane w funkcji
w przestrzeni fizycznej, chętnie eksploruje
sygnalizowania potrzeb i informowania
najbliższe otoczenie
o aktualnym stanie dziecka (pobudzenie
 wyciszenie)
" wykazuje koordynację i integrację zmysłowo-
-ruchową, precyzję ruchów, potrafi wytrwale
" próby nawiązywania relacji z opiekunami (osobami
manipulować prostymi przedmiotami
najczęściej kontaktującymi się z dzieckiem): wodzenie
wzrokiem, obracanie głowy, wyciąganie rąk
Rysunek 12. Zmiany kompetencji dziecka w ciągu pierwszych trzech lat życia.
Opracowanie: Anna I. Brzezińska.
57
Kształcenie małych dzieci nie wymaga posiada- dorosłych do strefy najbliższego rozwoju dziecka,
nia specjalistycznych przedmiotów, zabawek czy czyli dzięki ciągłej weryfikacji tego, co jest już jego
sprzętów. Aranżując przestrzeń dla dziecka, warto zasobem (co potrafi wykonać samodzielnie), a co
przede wszystkim myśleć o tym, do jakich aktyw- jest dla niego wyzwaniem (działania, do wykona-
ności będzie je ona zachęcała, jakie oferty są w niej nia których potrzebuje pomocy i wsparcia doro-
zawarte. Przy odrobinie kreatywności opiekunów słego). Warto dziecko od samego początku włą-
zwyczajne rzeczy codziennego użytku (np. krzesło czać w życie rodzinne, wyznaczając mu obowiązki,
i poduchy) mogą stać się niezastąpionymi narzę- oraz stawiać przed nim nowe wymagania. Ważne,
dziami do ćwiczenia nowych umiejętności (np. by były one odpowiednie do wieku dziecka, a rolą
samodzielnego stawania lub bezpiecznego wspi- dorosłego jest cierpliwe wspieranie go w próbach
nania się). sprostania tym zadaniom.
Społeczne i fizyczne środowisko edukacji dziecka Faza wczesnego dzieciństwa jest fazą gromadze-
to nie tylko dom czy żłobek, ale każde miejsce, do nia kapitału początkowego, z którego dziecko
którego dziecko udaje się razem z opiekunami, i jego otoczenie będą mogli korzystać w każdym
a więc plac zabaw, sklep, przychodnia, dom dziad- kolejnym etapie edukacji. Im bogatszy i bardziej
ków. Cały czas czuwania dziecka może bowiem zróżnicowany jest kapitał początkowy, tym łatwiej
być dla niego czasem edukacyjnie aktywnym, przychodzi dziecku opanowywanie kolejnych
czyli takim, w którym jest ono gotowe czegoś się umiejętności i tym szybciej zyskuje ono poczucie
nauczyć. To, jak ten czas zostanie wykorzystany, kompetencji oraz sprawstwa, a także jest gotowe
zależy od opiekuna i jego wrażliwości na sygnały do uczenia się poza domem, także w instytucjach,
dziecka. Jest to możliwe dzięki odwoływaniu się takich jak przedszkole i szkoła.
Ola Świtała, 2 lata 3 mies., PIESKI BYA
Y W SZKOLE
58
Kuba Iwaniec, 2,5 roku, BUZIA Kuba Iwaniec, 2,5 roku, BUZIA
Ola Świtała, 2 lata 5 mies., BAA
WAN ŚPI NA PODUSZCE
59
Warto przeczytać&
Korzystano z&
1. Brzezińska, A. I., Rawecka, J. i Wojciechowska, M. (2009). 1. Alternatywne formy opieki rozwojowej dla dzieci poniżej
Otoczenie dziecka: ludzie czy przedmioty: Okres prena- 3 roku życia. (2009). Poznań: Instytut Małego Dziecka
talny i perinatalny. Remedium, 11, 6 7. im. Astrid Lindgren.
2. Brzezińska, M., Kaczmarska, D., Szymańska, M. i Wysota, K. 2. Bradley, B. S. (2000). Dzieciństwo jako raj. W: A. Brzezińska,
(2012). Trzylatek myje zęby. Wychowanie w Przedszkolu, 8, T. Czub, G. Lutomski i B. Smykowski (red.), Dziecko w za-
57 59. bawie i świecie języka (s. 295 327). Poznań: Wydawnictwo
Zysk i S-ka.
3. Grobelny, B., Czajeczny, D. i Garbowski, P. (2013).
Przygotowanie do roli rodzica. Remedium, 7 8, 47. 3. Brazelton, T. B. i Sparrow, J. D. (2013). Rozwój dziecka.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
4. Gronowska, M. i Sosnowska, M. (2012). Po co Polska czyta
dzieciom? Remedium, 4, 1 3. 4. Brzezińska, A. I., Appelt, K. i Ziółkowska, B. (2010).
Psychologia rozwoju człowieka. W: J. Strelau i D. Doliński
5. Kaczmarska, D., Mularska, M., Szymańska, M. i Wysota, K.
(red.), Psychologia akademicka. Podręcznik (t. 2, s. 95 292).
(2012). Dlaczego dziecko płacze za mamą? Wychowanie
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
w Przedszkolu, 8, 28 31.
(II wyd. popr.).
6. Kaczmarska, D. i Zamęcka, N. (2012). Różne oblicza zaba-
5. Brzezińska, A. I., Czub, M. i Czub, T. (2012). Krótko- i długo-
wek. Wychowanie w Przedszkolu, 7, 14 18.
falowe korzyści z wczesnej opieki nad dzieckiem i eduka-
7. Molińska, M. (2014). Rodzic małego dziecka a kryzys roz-
cji. Polityka Społeczna, numer tematyczny 1, 23 27.
wodowy. Remedium, 1, 22 24.
6. Czub, M. (2005). Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać poten-
8. Rawecka, J. (2009). Jak tworzyć przestrzeń sprzyjającą
cjał dziecka? W: A. I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portre-
rozwojowi dziecka? Remedium, 10, 6 7.
ty człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa (s. 41 66).
9. Rawecka, J. (2010). Przed przedszkolem - drugi i trzeci rok
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
życia. Remedium, 2, 4 5.
7. Czub, M. i Appelt, K. (2013). Wczesna edukacja i opieka
10. Rawecka, J. (2011). Jak kształtować przestrzeń wokół
nad małym dzieckiem jako wyzwanie dla systemu edu-
dziecka? Wychowanie w Przedszkolu, 4, 32 36.
kacji. Studia Edukacyjne, 27, 113 128.
11. Rawecka, J. i Nawrocka, E. (2010). Otoczenie fizyczne
8. Czub, M., Brzezińska, A. I., Czub, T. i Appelt, K. (2012).
dziecka w pierwszym roku życia. Remedium, 1, 4 5.
Wczesna opieka nad dzieckiem i edukacja jako wyzwanie
dla polityki społecznej i oświatowej. Polityka Społeczna,
12. Streb, M. (2011). Zabawy a role związane z płcią u dzieci
numer tematyczny 1, 19 23.
przedszkolnych. Remedium, 7 8, 16 17.
9. Czub, T. (2003). Znaczenie wstydu w procesie socjali-
zacji. W: A. Brzezińska, S. Jabłoński i M. Marchow (red.),
Niewidzialne z
ródła. Szanse rozwoju w okresie dzieciństwa
(s. 71 83). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
10. Hornowska, E., Brzezińska, A. I., Appelt, K. i Kaliszewska-
-Czeremska, K. (2014). Rola środowiska w rozwoju małe-
go dziecka  metody badania. Warszawa: Wydawnictwo
Scholar.
11. Kielar-Turska, M. (2002). Średnie dzieciństwo. Wiek
przedszkolny. W: B. Harwas-Napierała i J. Trempała (red.),
Psychologia rozwoju człowieka (s. 83 129). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
60
Korzystano z&
12. Klein, P. S. (1994). Całościowa ocena i interwencja 18. Schaffer, H. R. (1994). Społeczny kontekst rozwoju psy-
w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. W: chobiologicznego. W: A. Brzezińska i G. Lutomski (red.).
A. Brzezińska i G. Lutomski (red.), Dziecko w świecie ludzi Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów (s. 72 95). Poznań:
i przedmiotów (s. 189 216). Poznań: Wydawnictwo Zysk Wydawnictwo Zysk i S-ka.
i S-ka.
19. Schaffer, H. R. (1994). Wzajemność kontroli we wczes-
13. Korczak, J. (1993). Jak kochać dziecko. Internat. W: Dzieła, nym dzieciństwie. W: A. Brzezińska i G. Lutomski (red.)
t. 7, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona. Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów (s. 125 149). Poznań:
Wydawnictwo Zysk i S-ka.
14. Musatti, T. (1995). Wczesne relacje rówieśnicze według
Piageta i Wygotskiego. W: A. Brzezińska, G. Lutomski 20. Schaffer, H. R. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa:
i B. Smykowski (red.), Dziecko wśród rówieśników i doro- Wydawnictwo Naukowe PWN.
słych (s.107 146). Poznań Wydawnictwo Zysk i S-ka.
21. Schaffer, H. R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i mło-
15. Olechnowicz, H. (red.). (1999). U z
ródeł rozwoju dziecka: dość. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
o wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego.
22. Siegel, D. (2009). Rozwój umysłu. Jak stajemy się tym,
Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
kim jesteśmy. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
16. Reber, A. S. (2000). Słownik psychologii. Warszawa: Jagiellońskiego.
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
23. Wygotski, L. S. (1971). Wybrane prace psychologiczne.
17. Schaffer, H. R. (1994). Epizody wspólnego zaangażowa- Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (przekład Edda
nia jako kontekst rozwoju poznawczego W: A. Brzezińska i Józef Flesznerowie).
i G. Lutomski (red.), Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów
(s. 150 188). Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Liliana Piotrowska, 1,5 roku, KOń
61
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I. Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
i SWPS w Warszawie
Rozwój dziecka. Wczesne dzieciństwo dr Magdalena Czub
Rozwój dziecka. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
Rozwój dziecka. Wczesny wiek szkolny mgr Anna Kamza
mgr Małgorzata Rękosiewicz
Rozwój dziecka. Środkowy wiek szkolny
mgr Paweł Jankowski
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Wczesna faza dorastania dr Beata Ziółkowska
dr Julita Wojciechowska
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Póz
na faza dorastania dr Julita Wojciechowska
dr Beata Ziółkowska
Seria II. Opieka i wychowanie w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Maria Ledzińska, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
dr Karolina Appelt
Opieka i wychowanie. Wczesne dzieciństwo
mgr Monika Mielcarek
Opieka i wychowanie. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
dr Sławomir Jabłoński
Opieka i wychowanie. Wczesny wiek szkolny
mgr Aleksandra Ratajczyk
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Środkowy wiek szkolny
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Wczesna faza dorastania
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Póz
na faza dorastania
dr Małgorzata Wiśniewska
62
Seria III. Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Kwieciński, Wydział Nauk Pedagogicznych
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
mgr Aleksandra Kram
Wczesna edukacja dziecka
mgr Monika Mielcarek
mgr Marta Molińska
Edukacja przedszkolna
mgr Aleksandra Ratajczyk
Edukacja wczesnoszkolna dr Barbara Murawska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Edukacja szkolna. Środkowy wiek szkolny
mgr Joanna Szymczak
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Wczesna faza dorastania mgr Adam Mroczkowski
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Póz
na faza dorastania mgr Goretta Siadak
Seria IV. Monitorowanie rozwoju w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Monika Mielcarek
Wczesne dzieciństwo mgr Aleksandra Ratajczyk
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Ratajczyk
Wiek przedszkolny mgr Monika Mielcarek
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Wczesny wiek szkolny mgr Aleksandra Kram
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Środkowy wiek szkolny mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Kram
Wczesna faza dorastania mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Marta Molińska
Póz
na faza dorastania mgr Aleksandra Kram
63
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela  seria III.
Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
Tom
4 5 6
Etap
Drugi etap edukacji szkolnej Trzeci etap edukacji szkolnej Czwarty etap edukacji szkolnej
edukacji
Faza
Środkowy wiek szkolny Wczesna faza dorastania Póz
na faza dorastania
rozwoju
Wiek
8/9 11/12 11/12 14/15 14/15 19/20
w latach
Miejsce Szkoła podstawowa, klasy IV VI Gimnazjum Szkoła ponadgimnazjalna
" kształtowanie poczucia " transfer poczucia " kształtowanie
kompetencji, sprawstwa kompetencji, sprawstwa umiejętności samokontroli
i odpowiedzialności i odpowiedzialności na i samodyscypliny w zakresie
sytuacje pozaszkolne uczenia się
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie myślenia " kształtowanie umiejętności
samodzielnego uczenia się problemowego/ samokształcenia
(indywidualnie i w zespole) projektowego
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie umiejętności " kształtowanie kompetencji
uczenia się i współpracy realizacji różnych ról pracownika przyszłości,
Cele
z rówieśnikami w procesie uczenia się w tym budowania projektu
kształcenia
własnego życia
Kształtowanie kompetencji kluczowych (wg listy Strategii Lizbońskiej z roku 2000)
" kształtowanie umiejętności " kształtowanie gotowości " kształtowanie umiejętności
korzystania z kompetencji do transferu kompetencji samodzielnego transferu
kluczowych w nietypowych kluczowych na sytuacje kompetencji kluczowych na
sytuacjach szkolnych pozaszkolne różne sytuacje
" uczenie się we współpracy " uczenie się indywidualne " uczenie się indywidualne
w toku rozwiązywania i w zespole przez i w zespole w toku dyskusji
problemów rozwiązywanie problemów
i konstruowanie projektów
" zespołowe konstruowanie
Metoda " udział w projektach i realizacja projektów
kształcenia
" metapoznawcze strategie " strategie zarządzania
" poznawcze strategie
uczenia się zasobami  własnymi
uczenia się
i otoczenia
Rola
facylitator przewodnik przewodnik doradca doradca mentor
nauczyciela
Opracowanie: Anna I. Brzezińska, Monika Mielcarek i Aleksandra Ratajczyk.
Instytut Badań Edukacyjnych
Głównym zadaniem Instytutu jest prowadzenie badań, analiz i prac
przydatnych w rozwoju polityki i praktyki edukacyjnej.
Instytut zatrudnia ponad 150 badaczy zajmujących się edukacją 
pedagogów, socjologów, psychologów, ekonomistów, politologów
i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych  wybitnych specjalistów
w swoich dziedzinach, o różnorakich doświadczeniach zawodowych,
które obejmują, oprócz badań naukowych, także pracę dydaktyczną,
doświadczenie w administracji publicznej czy działalność w organizacjach
pozarządowych.
Instytut w Polsce uczestniczy w realizacji międzynarodowych projektów
badawczych, w tym PIAAC, PISA, TALIS, ESLC, SHARE, TIMSS i PIRLS, oraz
projektów systemowych współfinansowanych przez Unię Europejską ze
środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. [phone] | [e-mail] | www.ibe.edu.pl
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.