IX.5 Analiza nowożytnych przedmiotów metalowych (Konrad Kupis)
Na stanowisku Nowe Grocholice 1 odkryto łącznie 41 fragmentów metalowych duża część z
nich to niecharakterystyczne fragmenty sztućców, gwoz
dzie, fragmenty drutu. Do dalszej analizy
wytypowano 23 zabytków które można podzielić na trzy kategorie: militaria (6 szt.); numizmaty (6
szt.); pozostałe (11 szt.). Zabytki te należy datować na okres nowożytny  od XVIII do XX wieku.
IX.5.1 Militaria
Pocisk typu Mini�1
Opracowany w 1849 roku stożkowy, samouszczelniający się pocisk karabinowy (tzw. pocisk
ekspansywny). Pocisk charakteryzował się średnicą minimalnie mniejszą od kalibru karabinu, oraz
wgłębieniem w dennej części. Przy wystrzale denna część pocisku ulegała rozszerzeniu w wyniku
działania ciśnienia gazów prochowych, a ścianki pocisku dokładnie przylegały do kanału
gwintowanej lufy karabinu. System ten sprawdził się w działaniach zbrojnych, w związku z czym w
latach 1850-1860 karabiny systemu Mini� zastąpiły starsze, gładkolufowe, karabiny. W armii
rosyjskiej system Mini� przyjęto w połowie XIX wieku, używano dwóch standardów amunicji: 17,8
mm do karabinu kalibru 7 linii, oraz, od 1856 roku 15,24 mm, dla karabinu 6 linii. Pociski systemu
Mini� produkowano do broni różnych kalibrów, istniały wersje z żłobkami na zewnętrznej stronie
pocisku jak i bez nich. W ostatnich dekadach XIX wieku system Mini� ustąpił miejsca amunicji
scalonej oraz broni ładowanej odtylcowo. System Mini� stanowi, bez wątpienia, ważny rozdział w
rozwoju broni strzeleckiej, po raz pierwszy opracowano i wdrożono do służby efektywną broń
gwintowaną (wcześniejsze karabiny gwintowane charakteryzowały się bardzo długim procesem
załadunku broni). (Czarniawski W. 2004 str. 30-37, Hording D. str. 111, Kwaśnikiewicz W. str. 170-
171)
Pocisk odkryty w obiekcie 437 na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1
charakteryzuje się czterema żłobkami na zewnętrznej części oraz kalibrem 16,2 mm.
Można założyć iż pocisk ów może mieć związek z powstaniem styczniowym, choć
niewykluczone, iż został on zagubiony w innych okolicznościach.
Pocisk karabinowy2
Odkryty w obiekcie 365 na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1. Stan
1 223 nr inw. zab.
2 215A nr inw. zab.
zachowania zabytku uniemożliwia dokonanie dokładnych pomiarów długości i kalibru omawianego
pocisku.
Można jedynie stwierdzić iż mamy do czynienia z ostrołukowym pociskiem karabinowym o
kalibrze ok. 8 mm. Takich pocisków używano w niemal wszystkich rodzajach karabinów
powtarzalnych i maszynowych używanych podczas obu wojen światowych, zaś po raz pierwszy
ostrołukowe pociski pojawiły pod koniec XIX wieku.
A
uska karabinowa3
Odkryta w obiekcie 437 na stanowisku Nowe Grocholice 1. Stan zachowania zabytku należy
określić jako zły, łuska jest w dwóch, pogniecionych, częściach. Stopień zniszczenia zabytku
uniemożliwia precyzyjny pomiar kalibru i długości łuski.
A
uskę wykonano z mosiądzu, wokół spłonki widoczne, niemal nieczytelne, resztki oznaczeń
producenta. Jedynym charakterystycznym elementem pozostaje wystająca kryza. Wśród typów
karabinów, które mogły być używane w tym rejonie, za najbardziej prawdopodobny należy uznać
karabin Mosin wz. 1891, bądz
którąś z jego wersji rozwojowych, kolejną ewentualnością może być
karabin Lebel wz. 1886/93. (Zasieczny A. 2010 str.225).
A
uska karabinowa4
Kolejna mosiężna łuska karabinowa z wystającą kryzą, podobnie jak w wypadku opisanej
powyżej, jej stan zachowania należy uznać za zły  zachowała się jedynie od spłonki do ok. 2/3
swej długości, stąd też pomiar kalibru jest niemożliwy. Za najbardziej prawdopodobną należy
przyjąć hipotezę iż to łuska po pocisku do karabinu Mosin wz. 1891, bądz
którejś z jego
rozlicznych wersji rozwojowych. Omawiany zabytek zalegał w warstwie humusu, i nie można go
powiązać którymkolwiek z wydzielonych obiektów archeologicznych. (Zasieczny A. 2010 str.225).
Orzeł wz. 175
Orzeł występuje w polskich oznaczeniach wojskowych od zarania państwowości,
egzemplarz odkryty na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 został wykonany wedle
wzoru opracowanego w 1917. Emblemat noszono na czapce, zaś jego umiejscowienie i wymiary
zostały dokładnie określone w przepisach dotyczących umundurowania opracowanych w 1919
3 216B nr inw. zab.
4 251 nr inw. zab.
5 204A nr inw. zab.
roku. Orzeł może również pochodzić z oznaki Ochotniczej Legii Obywatelskiej z 1920 roku.
Pomimo opracowania i przyjęcia szczegółowych przepisów dotyczących umundurowania i
oznaczeń, w kwestii orła nie stosowano ich zbyt rygorystycznie. Poszczególne jednostki wojskowe
stosowały własne emblematy, a różnice nie ograniczały się do nazwy jednostki. (Ubiór Polowy
Wojska Polskiego r. 1919, str.7, tabl. XVI, XVII, XVIII; Moś W. B. 2003 str.166)
Orzeł odkryty w obiekcie 260 A na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1
zachował się w stanie który należy określić jako zły, stąd też trudno określić z którego roku
pochodzi. Stopień skorodowania uniemożliwia stwierdzenie czy, i ewentualnie jakie oznaczenia
znajdowały się w polu pod orłem. Wysokość:..cm, Szerokość:& cm.
Plakietka rosyjska6
Odkryty w obiekcie 430 fragment plakietki, będący najprawdopodobniej ułamkiem
tabliczki, o nieustalonej na chwilę obecną funkcji. Zachowany fragment pozwala domniemywać, iż
tabliczka mogła posiadać kształt profilowanego prostokąta z półokręgiem ujętym dwoma wolutami
wystającym u góry pośrodku.
W półokręgu wyraz
nie widoczny wizerunek dwugłowego orła z berłem w prawej łapie i
tarczą herbową na piersi, oraz, znajdujące się pod nim, resztki napisu:  (ułamane) - EHHOE , -
(ułamane)  ' 8   (ułamane)   ( - (ułamane) . Brak przesłanek dotyczących szerokości
tabliczki, w połączeniu z ułamkami słów, skutecznie uniemożliwia stwierdzenie jaki napis się na
niej znajdował. Druga strona tabliczki pozbawiona jest śladów zdobień i napisów, można założyć,
iż, w okresie użytkowania tabliczki, nie była widoczna.
IX.5.2 Numizmatyka
Trojak7 Stanisława Augusta Poniatowskiego 1770 r.
W roku 1766 król Stanisław August Poniatowski wprowadził pierwszą, za swego
panowania, reformę monetarną. Stanowiła ona próbę ratunku krajowej gospodarki przed zalewem
monet-falsyfikatów emitowanych przez Fryderyka II Hohenzollerna, miała również ułatwić obrót
handlowy na terenie państwa (duża ilość monet o niskiej wartości powodowała, iż, aby uiścić
wysoką opłatę, należało dostarczyć sprzedawcy nieraz i beczkę pieniędzy) . Powstały mennice:
 srebrna w Warszawie, oraz  miedziana w Krakowie. Mennica toruńska zaprzestała swej
działalności, zaś mennica gdańska sporadycznie emitowała niewielkie ilości monet. Jedną z
6 220 nr inw. zab.
7 246 nr inw. zab.
wprowadzonych podówczas monet był trojak, którego pojedynczy egzemplarz odkryto na
stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 w obiekcie 540.(Szwagrzyk J. A. 1990 str. 150-
151).
Na awersie widoczne wytarte popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego otoczone
napisem:  STANISLAVUS AUG. D. C. REX POL. M. D. (uszkodzenie)  Stanisław August, z
Bożej łaski król polski, wieki książę (uszkodzenie   L  litewski). Na rewersie widoczna kolista
tarcza polsko litewska z herbem Poniatowskich pośrodku, zwieńczona koroną  symbol
charakterystyczny dla monet Stanisława Augusta, otoczony wieńcem laurowym oraz napisem:
 GROSSUS POLON TRIPLEX 1770  grosz polski potrójny. Monetę wyemitowano w ilości
1 986 253 egzemplarzy, materiałem użytym do produkcji była miedz
. Średnica:2,66cm. (Szwagrzyk
J. A. 1990 str.244).
Pół kopiejki8 1898 r.
Moneta te stanowiły następczynie monet o nominale � kopiejki wybijanych przez
poprzednich carów (Mikołaja I, Aleksandra II), a jedynymi różnicami są data wybicia oraz inicjały
władcy. Monety te emitowała mennica w Petersburgu. Omawiany egzemplarz okryto w obiekcie
524.
Na awersie widoczne stylizowane inicjały Mikołaja II Romanowa, oraz motyw roślinny. Na
rewersie napis:  � KOPIEJKI oraz data. Średnica: 1,62 cm, waga:1,6098 g, materiał : miedz
.
Moneta pozostawała w obiegu do lat Pierwszej Wojny Światowej, kiedy to na całym
obszarze kraju mieszały się waluty trzech państw zaborczych. (Szwagrzyk J. A. 1990 str. 266).
20 groszy9 1923 r.
W roku 1924 wycofano z obiegu marki polskie, wprowadzając, jako jedyną walutę, polski
złoty. Monetę 20 groszową zaprojektował W. Jastrzębowski (przy nogach orła widoczna sygnatura
W-J), wykonywano ją z niklu. Monety te emitowano bardzo długo. Jeszcze w czasach okupacji
niemieckiej, na terenach Generalnego Gubernatorstwa, wprowadzono do obiegu monety 20
groszowe, emitowane przez mennicę warszawską, z niezmienioną datą 1923 (używano polskiego
stempla). W trzech okupacyjnych emisjach (1941, 1943, 1944), wybito łącznie ok. 40 000 000
egzemplarzy rzeczonej monety. (Kałkowski T. 1974 str. 410-411; Szwagrzyk J. A. 1990 str. 324-
325).
Na awersie widoczne godło państwowe, o nieustawowej formie otoczone napisem:  -1923-
8 250 nr inw. zab.
9 216A nr inw. zab.
RZECZPOSPOLITA POLSKA . Na rewersie:  20 GROSZY otoczone motywem roślinnym.
Średnica: 2 cm; masa: 3 g; obecna wartość monety zależy od tego z której emisji pochodzi
dany egzemplarz. Awers lekko uszkodzony przy krawędzi, ogólny stan zachowania monety można
ocenić jako dobry.
Opisywaną monetę odkryto na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1, w obiekcie
437.
5 groszy10 1949 r.
W 1945 roku powstał Narodowy Bank Polski, jednak dopiero w 1950 roku, w związku z
wymianą emitowanych do 1947 roku banknotów na nowe, wprowadzono monety o nominałach: 1,
2, 5, 10, 20, 50 groszy; oraz 1 złoty. Na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 w
obiekcie 54011 odkryto monetę 5 groszy z datą 1949.
Na awersie widoczne godło państwowe oraz napis:  RZECZPOSPOLITA POLSKA 1949 .
Na rewersie napis  5 GROSZY oraz wawrzyn. Monetę wyemitowała mennica w Bazylei, zaś
autorami wzoru byli: A. Peter, A. Ham oraz J. Koreń. Materiałem użytym do produkcji monety była
miedz
, co odróżnia rzeczoną emisję od kolejnych: aluminiowych i wykonanych z alupolonu.
(Szwagrzyk J. A. 1990 str. 298-299, 349).
3 kopiejki12
Omawiany zabytek odkryto w obiekcie 365. Stan zachowania należy określić jako zły,
jedynymi widocznymi śladami stempli są okręgi widoczne tak na rewersie, jak i na awersie monety.
Są to wyjątkowo niecharakterystyczne elementy, występujące zarówno na monetach Jana III
Sobieskiego, jak i, dla przykładu, monetach 3 kopiejkowych z końcowego okresu panowania
Mikołaja II. Biorąc pod uwagę wymiary i wagę numizmatu, należy identyfikować omawiany
zabytek jako monetę o nominale 3 kopiejek, wyemitowaną pod koniec XIX, bądz
na początku XX
wieku. (Szwagrzyk J. A. 1990 Katalog) Średnica: 2,62 cm; masa: 11 g; monetę wykonano z miedzi.
Niezidentyfikowana moneta miedziana13
10 248 nr inw. zab.
11 Materiał ceramiczny znaleziony w rowie 540 wskazywał na wcześniejszą metrykę obiektu (przed XX wiekiem).
Wydaje się, że moneta ta znaleziona na powierzchni rowu 540 mogła pochodzić z warstwy ornej bezpośrednio nad
obiektem.
12 208 nr inw. zab.
13 226 nr inw. zab.
Moneta ta odkryta była w obiekcie 437. Na awersie widoczny mocno zatarty orzeł (nie
widać czy dwugłowy), z emblematem (krzyża maltańskiego?) na piersi. Rewers nieczytelny.
Średnica: 1,5 cm, monetę wykonano z miedzi.
IX.5.6 Pozostałe zabytki metalowe
Plomba ołowiana14
Odkryta w obiekcie 260A ołowiana plomba o średnicy ok. 2 cm. Krawędzie plomby
uszkodzone, z jednej strony widoczny napis:  KOS (nieczytelne) K , z drugiej: 1/ (nieczytelne).
Brak dat i oznaczeń państwowych, opisany powyżej napis jest najprawdopodobniej
oznaczeniem przedsiębiorcy  producenta bądz
handlarza. Zabytek należy datować na XIX bądz

XX wiek.
Plomba ołowiana15
Odkryta w obiekcie 559 plomba zaciskowa. Z jednej strony czytelny fragment napisu:
 CZ(nieczytelne) . Strona druga gładka. Średnica: 1,5 cm. Nad napisem zachowane uszko do
zamocowania plomby.
Zabytek należy datować na XIX bądz
XX wiek.
Plomba ołowiana z zawieszką16
Odkryta w obiekcie 430 ołowiana plomba z zawieszką. Z jednej strony nieczytelne resztki
napisu okalającego plombę wzdłuż jej krawędzi, strona druga zniszczona. Krawędzie zabytku
uległy uszkodzoniu, stąd też trudno dywagować jaki napis się na nich znajdował. Średnica: 2,5 cm.
Zabytek należy datować na XIX bądz
XX wiek.
Plomba młyńska rodziny Krausse17
Odkryta w obiekcie 540, dobrze zachowana plomba ołowiana. Z jednej strony czytelny
napis:  BRACIA Krausse LUBLIN , z drugiej:  1/0 , otoczone:  -MA
YN-PAPIERNIA . Średnica:
14 204C nr inw. zab.
15 247 nr inw. zab.
16 221 nr inw. zab.
17 245 nr inw. zab.
2,2  2,5 cm.
Młyn ów stał się własnością braci Adolfa i Henryka Krausse w 1874 roku, nowi właściciele
inwestowali w rozwój przedsiębiorstwa, w 1880 roku wybudowali nowy młyn wodno-parowy z
turbiną o mocy 200 KM, zaś w 1898 zainstalowano oświetlenie elektryczne. Przedsiębiorstwo
pozostawało własnością rodziny Krausse aż do upaństwowienia w okresie po Drugiej Wojnie
Światowej. (Michalska G. 1995 str.1-12).
Medalik z Matką Boską18
Noszony na szyi owalny, złoty medalik z uszkiem i z wyobrażeniami Przemienienia
Pańskiego oraz Matki Boskiej. Tego typu dewocjonalia są, po dziś dzień, bardzo popularne w
społeczeństwie polskim.
Po jednej stronie medalika widoczne tradycyjne przedstawienie wydarzenia opisanego w
Ewangeliach wg Świętych Mateusza, Marka i A
ukasza. Unoszący się w powietrzu Jezus rozmawia
z Mojżeszem i Eliaszem (na medaliku wyglądających jak anioły?), u ich stóp leżą przerażeni
uczniowie Jezusa: Piotr, Jakub i Jan. Powyżej opisanego wizerunku, wokół krawędzi zabytku
widnieje czytelny napis:  PRZEMIENIENIE PAC
SKIE .
Wizerunek, delikatnie rzecz ujmując, nie sprawia wrażenia dzieła wybitnego artysty.
Postacie przedstawione są schematycznie, jak już wspomniałem, prorocy wyglądają jak anioły.
Na drugiej stronie widoczne wyobrażenie Św. Marii z Dzieciątkiem Jezus, wzorowane na
obrazie znanym z klasztoru OO Paulinów w Częstochowie. Otoczone napisem:  (nieczytelne)
MARIA CZ
STOCHOWSKA . Jakość wykonania wizerunku jest zauważalnie wyższa niż
opisanego powyżej wyobrażenia Przemienienia Pańskiego.
Jest to luz
ne znalezisko, nie powiązane z żadnym z obiektów archeologicznych, datowane
na XX wiek.
Figurka ołowiana19
Odkryta w obiekcie 40 figurka, przedstawiająca mężczyznę niosącego worek. Zabytek
zachował się fragmentarycznie  brak nóg, korpus uległ zgnieceniu, dobrze zachowane głowa oraz
ręce figurki. Obecna wysokość ok. 7 cm, pierwotnie zapewne ok. 12 cm.
Na dobrze zachowanej twarzy figurki widoczne wąsy oraz broda a także z
renice oczu.
Nakrycie głowy: czapka lub hełm. Prawa ręka zwisa swobodnie wzdłuż ciała, lewa przytrzymuje
dwa, niezidentyfikowane przedmioty. Przewieszony przez lewe ramię pasek podtrzymuje niesiony
18 249 nr inw. zab.
19 90 nr inw. zab.
na plecach worek. Mężczyzna jest ubrany w płaszcz z stojącym kołnierzykiem. Ogólnie, jakość
wykonania figurki nie budzi zastrzeżeń.
Opisana figurka była najprawdopodobniej zabawką, ewentualnie bibelotem. Zabytek należy
datować na XIX bądz
XX wiek.
Guzik z pruskiego munduru20
Odkryty w obiekcie 260A wypukły, mosiężny guzik z wizerunkiem czarnego orła pruskiego
w tarczy herbowej, oraz koroną ponad nią. Guzik nosi ślady uszkodzenia i naprawy: na awersie
widoczne pęknięcie przebiegające wzdłuż dolnej krawędzi korony, rewers został wypełniony
ciemną masą (ołowiem ?), z której wystaje oczko do przyszycia guzika. Z powodu zasłonięcia
rewersu, oznaczenia producenta pozostają niewidoczne.
Guzik ów pochodzi z munduru urzędnika pruskiego, przy czym, warto wspomnieć, iż takie
guziki są bardzo częstymi znaleziskami na pierwszowojennych pobojowiskach.
Zabytek ów należy datować od końca XIX wieku do lat Pierwszej Wojny Światowej, przy
czym mógł on być w użytku również w póz
niejszym okresie21. (Czerniewicz D. 2010 str.7-10).
Fragment niezidentyfikowanego mechanizmu22
W ob. 260A znaleziono również fragment bliżej niezidentyfikowanego mechanizmu.
Niestety stan zachowania przedmiotu nie pozwolił ustalić jego funkcji. Autor nie wyklucza, że mógł
to być fragment zegarka (kształt kolisty). Przedmiot ten nie posiadał żadnych cech
charakterystycznych i może być datowany ogólnie na XX wiek. Artefakt miał kolisty kształt i
wymiary ?? na ?? na ?? cm.
Nożyczki23
W ob. 365 znaleziono fragment żelaznych nożyczek o długości ok. 15 cm. Biorąc pod
uwagę militarny charakter obiektu 365, można założyć, że nożyczki te mogły pochodzić z apteczki
wojskowej i mieć zastosowanie w trakcie opatrywania żołnierzy (cięcie bandaży itp.) Przedmiot ten
mógł pochodzić z wyposażenia armii rosyjskiej lub z czasów niewiele póz
niejszych i pochodzić z
20 204B nr inw. zab.
21 Tego typu guziki stosowano często w polskiej armii w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, zwłaszcza w
oddziałach ochotniczych lub pomocniczych, gdzie niekompletne bądz
nieregulaminowe umundurowanie było
rzeczą spotykaną dość często.
22 204D nr inw. zab.
23 215B nr inw. zab.
wyposażenia nowo sformowanej polskiej armii.
A
yżka żelazna24
W ob. 365 znaleziono fragment łyżki żelaznej o długości ok. 18,5 cm. Przedmiot ten nie
posiadał żadnych cech charakterystycznych i może być wydatowany zarówno na koniec XIX
wieku, jak i na na okres wieku XX. Mając jednak na względzie militarną funkcję ob. 365, można z
dużą dozą prawdopodobieństwa datować ten przedmiot na początek wieku XX.
A
yżka żelazna25
W ob. 540 znaleziono fragment łyżki żelaznej o długości ok. 5 cm (zachował się tylko .
Przedmiot ten nie posiadał żadnych cech charakterystycznych i może być wydatowany zarówno na
koniec XIX wieku, jak i na na okres wieku XX.
IX.5.4 Podsumowanie
Analizie poddano 22 zabytki metalowe datowanych na okres nowożytny. Wśród militariów
zauważalną jest przewaga ilościowa zabytków datowanych na pierwsze dekady XX wieku. Obiekty
militarne ze stanowiska Nowe Grocholice 1 mogły pochodzić zarówno z czasów I WŚ, jak i z lat
20-tych XX wieku. W takim wypadku użytkowane byłyby podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Nie wyklucza się również możliwości, że posterunek wojskowy złożony z kilkunastu obiektów
militarnych z czasów I WŚ należący do wojsk rosyjskich został opuszczony26, a następnie wtórnie
zaadoptowany na potrzeby Armii Polskiej. W tym przypadku stacjonowały by tu wojska rezerwowe
mające ubezpieczać  tyły armii broniącej Warszawy w przypadku próby otoczenia miasta.
Jedynym zabytkiem militarnym, który nie może mieć związku z czasami Pierwszej Wojny
Światowej jest pocisk ekspansywny typu Mini�, w armii carskiej zaprzestano ich użycia po
wprowadzeniu do uzbrojenia karabinów Bredan około 1870 roku. Pociski tego typu są częstymi
znaleziskami na pobojowiskach datowanych na okres powstania styczniowego.
Dyskusyjną jest kwestia orła wz. 17. Należy przyjąć iż nie ma on związku z ewentualnym
posterunkiem, choć niewykluczone iż istniejące już pierwszowojenne okopy zostały ponownie
wykorzystane podczas wojny 1920 roku.
Kolejnym zabytkiem budzącym wątpliwości pozostaje plakietka z inskrypcją. Była to,
24 215C nr inw. zab.
25 244 nr inw. zab.
26 Zapewne po ofensywie niemieckiej z roku 1914.
najprawdopodobniej, tabliczka informacyjna, zaś zakwalifikowanie jej do kategorii militariów
wynika z fragmentu napisu:  EHHOE  najprawdopodobniej:  27 . Z pozostałych słów,
jedynym zachowanym w stopniu wystarczającym dla dywagacji dotyczących jego brzmienia, jest:
  (  najprawdopodobniej:   (28 . Fragmentaryczne zachowanie zabytku
uniemożliwia stwierdzenie tak elementarnych faktów jak długość inskrypcji.
27  Wojskowy ros.
28  Warszawa ros.