M. Jaszczyńska
Wiadomości Zootechniczne, R. XLIV (2006), 4: 56-60
Ochrona zasobów genetycznych pszczół
rasy środkowoeuropejskiej
Maria Jaszczyńska
Instytut Zootechniki  Państwowy Instytut Badawczy,
Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,
32-083 Balice k. Krakowa
szczoły mają bardzo du\
e znaczenie, za- Cechami charakterystycznymi pszczół rasy
P równo dla człowieka jak i dla całej przy- środkowoeuropejskiej są:
rody. Lista produktów pszczelich wykorzysty-  ciemne ubarwienie oskórka z brunatnym lub
wanych przez człowieka jest coraz dłu\
sza: szarym owłosieniem, bez wyraz
nych pier-
miód, mleczko, pyłek, wosk, pierzga, jad, propo- ścieni owłosienia (tzw.  czarna pszczoła ),
lis. Produkty te nie tylko karmią, lecz równie\
 silna budowa ciała, długie skrzydła,
leczą i pomagają zachować młodość i urodę; sam  krótki języczek,
tylko miód to bogactwo energii oraz składników  zdolność dostosowania rozwoju wiosennego
mineralnych. do zmiennej pogody, odporność na nieko-
Znaczenie pszczół dla przyrody jest rzystne warunki długiej zimowoli
ogromne  zapylają ponad 90% roślin owado- i chłodnego przedwiośnia,
pylnych, co umo\
liwia ich rozmna\
anie. Bez  dostosowanie do zapylania roślin leśnych
nich rośliny obcopylne nie wydają prawie oraz do lotów nawet w dni pochmurne
w ogóle owoców i nasion, a plony gatunków i przy niskich temperaturach,
o niskim stopniu samopylności są ni\
sze o 30-70%.  silne kitowanie gniazda jesienią, dzięki
Korzyści związane z zapylaniem roślin mają po- czemu do zimowoli wchodzą silne, co
nad 15-krotnie wy\
szą wartość ni\
produkty umo\
liwia dobre wykorzystanie po\
ytków
pszczele i oceniane są na około 900 mln zł. wczesnych,
Pszczoła środkowoeuropejska (podgatu-  silny instynkt obronny,
nek pszczoły miodnej Apis mellifera mellifera)  ruchliwość na plastrze - w czasie przeglądu
od tysięcy lat zasiedlała cały północny pas Eu- gniazda robotnice zbiegają szybko w dół
ropy poprzez Niemcy, Skandynawię, Polskę ramki i zwieszają się tworząc charaktery-
i Rosję a\
po Ural, dając początek wielu lokal- styczne  grona ,
nym populacjom. Pierwotnie występowała ona  zasklepianie zapasów miodu  na biało (po-
na obszarze całej Polski z wyjątkiem Pogórza. zostawiając warstwę powietrza pomiędzy
Napływ pszczół z importu w ciągu ostatnich 40 miodem a zasklepem).
lat spowodował zmieszańcowanie pogłowia W krzy\
owaniu towarowym pszczoły te popra-
i wypieranie pszczół miejscowych, dających ni\
- wiają u mieszańców \
ywotność i elastyczność
szą produkcję miodu, ale odznaczających się środowiskową, przez co zwiększają ich potencjał
wybitnymi walorami zimotrwałości, odpornością produkcyjny. Jako komponent krzy\
owania oraz
na niekorzystne warunki środowiskowe oraz w czystym chowie są niezastąpione na terenach,
bardzo dobrym wykorzystaniem ró\
norodnych gdzie panują trudne warunki klimatyczno-po\
yt-
po\
ytków. kowe.
Prace przeglądowe
56
Ochrona zasobów genetycznych pszczół
Ochroną zasobów genetycznych pszczół łąki z pojedynczymi drzewami i krzewami
objęte są cztery linie rasy środkowoeuropejskiej. miododajnymi. Rzadziej zdarzają się tereny
Dwie z nich: M Augustowska i M Kampinoska posiadające bardziej zwarte kompleksy roślin
zostały zachowane w swojej pierwotnej formie miododajnych. Uprawy polowe wykorzystywane
w rejonach ich naturalnego występowania przez pszczoły, głównie rzepak, spotyka się na
(Puszcza Augustowska i Kampinoski Park obrze\
ach rejonu kampinoskiego.
Narodowy), a dwie następne M Północna i M Od początku lat 80. XX wieku istnieje na
Asta zostały udoskonalone przy zachowaniu terenie Kampinoskiego Parku Narodowego
najcenniejszych cech pszczół rodzimych. zamknięty rejon hodowli zachowawczej tej linii,
mający na celu zabezpieczenie naturalnej
M Kampinoska populacji pszczół przed introdukcją obcych
Naturalnym siedliskiem pszczół linii M rasowo genów. Wśród pszczelarzy przewa\
ają
Kampinoska jest Puszcza Kampinoska, gdzie ludzie starsi, hołdujący tradycyjnym metodom
występują obszary zwartych kompleksów gospodarki pasiecznej w ulach najstarszego
leśnych z podszyciem niezbyt bogatym w rośliny w Polsce typu warszawskiego zwykłego,
atrakcyjne dla pszczół oraz du\
e obszary zrobionych własnoręcznie lub dziedziczonych
pozbawione drzew  ubogie, często podmokłe z ojca na syna. Ze względu na oddalenie od
Prace przeglądowe
57
M. Jaszczyńska
większych ośrodków, w pasiekach tych M Północna
przetrwały bardziej prymitywne systemy Populacja linii M Północna wywodzi się
gospodarki pasiecznej, nastawione na rójki, od pszczół miejscowych, utrzymywanych
gdzie nie stosuje się metod ograniczania i selekcjonowanych w naturalnych warunkach
czerwienia matek i sterowania rozwojem klimatyczno-po\
ytkowych północnej Polski.
pszczół, a pszczołom nie odbiera się całego Powstała ona z połączenia dwóch linii pszczół
miodu przed zimą. Tradycyjne, a nawet środkowoeuropejskich: Mazurki oraz Pomor-
obrzędowe traktowanie pszczół, z jakim mamy skiej. Prace hodowlane nad wyprowadzeniem
tu do czynienia, jest zanikającym elementem linii Mazurka oraz poprawieniem jej walorów
historycznym kultury rolniczej i miejscowego u\
ytkowych zostały podjęte na początku lat
folkloru. sześćdziesiątych XX wieku przez dr Wandę
Linia M Kampinoska zapasy miodu Ostrowską w pasiece Zootechnicznego Zakładu
gromadzi nad czerwiem, chętnie w nadstawkach, Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Siej-
a pyłek w sposób uporządkowany wokół czerwiu niku i następnie kontynuowane przez mgr An-
i na sąsiednich plastrach; wykazuje skłonność do drzeja Ejsmonta. Selekcja linii M Pomorska
rabunku podczas przerw w po\
ytkach; tworzy w warunkach Pomorza Zachodniego prowadzona
du\
e i silne rodziny. była w pasiece Okręgowej Stacji Hodowli Zwie-
rząt w Szczecinie w latach 90. ubiegłego wieku.
M Augustowska Linia M Północna utrzymuje du\
ą siłę ro-
Na terenie Puszczy Augustowskiej, która dzin przez cały sezon, dzięki czemu mo\
e być
jest naturalnym siedliskiem pszczół linii M Au- wykorzystywana w gospodarce wędrownej.
gustowska, istnieje od lat 70. XX wieku rejon W okresie bezpo\
ytkowym odznacza się zwięk-
hodowli zachowawczej tych pszczół, podzielony szoną skłonnością do rabunków; swego gniazda
na strefę centralną o promieniu około 10 km oraz broni energicznie. Zapasy miodu i pyłek groma-
strefę izolacyjną, obejmującą pas szerokości dzi wokół czerwiu, w sposób nieuporządkowany.
około 10 km od granicy strefy centralnej. Rejon
ten charakteryzuje się ubogimi po\
ytkami nekta- M Asta
rowymi i pyłkowymi, wynikającymi z bardzo Linia M Asta jest populacją pszczół rasy
słabych gleb oraz ostrym klimatem kontynental- środkowoeuropejskiej, selekcjonowaną przez
nym z okresami niskich temperatur latem i długą najdłu\
szy okres czasu. Jej nazwa pochodzi od
zimą  wpłynęło to na ukształtowanie specyficz- inicjałów hodowcy  Aleksandra Stasińskiego
nych cech u\
ytkowych pszczół augustowskich. z Radomska, który hodowlę tej linii rozpoczął
Podobnie jak w przypadku linii M Kampi- w 1937 r. Od roku 1977 linia utrzymywana jest
noska, wśród pszczelarzy przewa\
ają ludzie starsi, w systemie hodowli zachowawczej na terenie po-
hołdujący tradycyjnym metodom oraz bardziej wiatów radomszczańskiego i piotrkowskiego.
prymitywnym systemom gospodarki pasiecznej. W rejonie występowania tej linii, oprócz natural-
Równie\
w tym rejonie pszczoły są zanikającym nej roślinności, upraw oraz kompleksów leśnych
elementem historycznym kultury rolniczej znajdują się bełchatowskie zwałowiska i hałdy
i miejscowego folkloru. powstałe na skutek odkrywek podczas wydoby-
Charakterystyczny dla tych pszczół jest wania węgla brunatnego. Przy ich rekultywacji
sposób uło\
enia zapasów pokarmu na zimę  gdy i zagospodarowaniu, zwłaszcza w okresie wcze-
rodzina nie obsiada wszystkich plastrów snowiosennym, niezbędne są zapylacze przysto-
w gniez
dzie, to zapasy ze skrajnych plastrów sowane do bytowania w trudniejszych warun-
gniazda przenosi do tej części, gdzie uwią\
e się kach środowiskowych, właśnie takie jak
kłąb zimowy. W czasie trwania sezonu po\
ytko- pszczoły linii M Asta.
wego, przy braku pokarmu cukrowego czy pył- Typową cechą tej linii jest skłonność do
kowego, zauwa\
a się loty pszczół nawet przy cichej wymiany matek. Pszczoły nie ograniczają
stosunkowo zimnej i wietrznej pogodzie. matek w czerwieniu, przy obfitych po\
ytkach
Pszczoły te nie wykazują skłonności do rabunku dobrze zagospodarowują ule stojaki. Zbierają
i nie dają się rabować, na brak po\
ytku nie re- du\
o pyłku i bardzo dobrze odbudowują węzę
agują zwiększoną złośliwością. (zabudowują wolne przestrzenie).
Prace przeglądowe
58
Ochrona zasobów genetycznych pszczół
 poddawanie pszczół ocenie wartości
Wymogi programu ochrony
u\
ytkowej i hodowlanej,
Programy ochrony zasobów genetycznych  realizowanie zadań określonych w pro-
pszczół rasy środkowoeuropejskiej realizowane gramach ochrony,
są przez właścicieli pasiek utrzymujących matki  prowadzenie dokumentacji hodowlanej.
pszczele chronionych linii, Krajowe Centrum Realizacja programów wspomagana jest dotacją
Hodowli Zwierząt, prowadzące ocenę wartości na utrzymywanie populacji objętych ochroną
u\
ytkowej i hodowlanej oraz księgi dla linii ho- zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich,
dowlanych pszczół, Instytut Zootechniki  PIB, zgodnie z corocznym rozporządzeniem Ministra
koordynujący realizację tych programów. Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie stawek do-
Ochrona zasobów genetycznych poszcze- tacji przedmiotowych dla ró\
nych podmiotów
gólnych linii oparta jest na współpracy pomiędzy wykonujących zadania na rzecz rolnictwa. Dota-
stadem zachowawczym wiodącym i stadami za- cją objęte są następujące zadania:
chowawczymi współpracującymi, a w przypadku  utrzymanie rodziny pszczelej w stadach
linii M Kampinoska i M Augustowska równie\
zachowawczych,
z pasiekami w rejonach hodowli zachowawczej.  utrzymanie rodziny pszczelej w strefie
Na terenie rejonów hodowli zachowawczej wpro- centralnej rejonu hodowli zachowawczej
wadzony jest administracyjny zakaz przywo\
enia pszczół augustowskich,
i utrzymywania pszczół innych linii. Podstawową  utrzymanie rodziny pszczelej w strefie izo-
rolę w realizacji programów odgrywają stada lacyjnej rejonu hodowli zachowawczej pszczół
zachowawcze wiodące, które kierują całością prac augustowskich oraz na terenie rejonu hodowli
hodowlanych w danej populacji  zakres zadań zachowawczej pszczół kampinoskich,
wykonywanych na poszczególnych poziomach jest  realizacja przez stada zachowawcze wio-
określony w programach ochrony. dące zadań określonych w programach ho-
Warunkiem uczestnictwa w programie dowlanych ochrony zasobów genetycznych
ochrony zasobów genetycznych chronionych li- pszczół rasy środkowoeuropejskiej.
nii pszczół jest: Na lata 2007-2013 planowane jest utrzymanie
 utrzymywanie minimum 10 matek takiego samego systemu dotowania ochrony
danej linii wpisanych do księgi lub zasobów genetycznych pszczół z krajowych
spełniających warunki wpisu, środków bud\
etowych.
Liczebność populacji pszczół rasy środkowoeuropejskiej w 2005 r.
w stadach zachowawczych
Population size of Central European bees in conservation herds in 2005
Stado wiodące Stada współpracujące
Leading herd Cooperating herds
Linia
Line
liczba matek liczba stad liczba matek
nazwa - name
no. of mothers no. of herds no. of mothers
M Kampinowska SHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy, 83 2 47
Pasieka Hodowlana w Olecku,
Sekcja Hodowlana w Parzniewie
M Północna SHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy, 25 4 78
Pasieka Hodowlana w Olecku
M Augustowska SHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy, 63 3 59
Pasieka Hodowlana w Olecku
M Asta MCHiRZ, Sp. z o.o. w A
owiczu, 50 3 113
Pasieka Zarodowa w Kocierzowych
Prace przeglądowe
59
M. Jaszczyńska
Liczebność populacji pszczół rasy środkowoeuropejskiej w 2005 r.
w rejonach hodowli zachowawczej
Population size of Central European bees in the regions of conservation breeding in 2005
M Kampinoska około 850-900 rodzin
approx. 850-900 families
M Augustowska około 473 rodzin
approx. 473 families
GENETIC RESOURCES CONSERVATION OF CENTRAL EUROPEAN BEES
Su mmary
Four lines of the Central European breed of bees are included in the conservation programme. Two of
them, M Augustowska and M Kampinoska were preserved in their original form in their natural habitats (the
Augustów Forest and the Kampinos National Park), while M Północna and M Asta were improved while
maintaining the most valuable characteristics of native bees.
The genetic resources conservation programme of Central European bees is carried out by owners of
apiaries that keep mothers of the protected lines  the National Animal Breeding Centre, which evaluates the
performance and breeding value and keeps herdbooks for bee lines bred, and the National Research Institute of
Animal Production, which coordinates these programmes. The implementation of the programmes is supported
by subsidies for the maintenance of populations included in the genetic resources conservation programme, in
accordance with the annual regulation of the Ministry of Agriculture and Rural Development concerning the
rates of subsidies for different entities working for agriculture.
fot. archiwum
Prace przeglądowe
60