Zoja Sobolewska
Fundacja Dzieci Niczyje
Interwencje, diagnoza, terapia
dzieci - ofiar przemocy seksualnej
z doświadczeń terapeutów Centrum Dziecka i Rodziny
Fundacji Dzieci Niczyje
W artykule przedstawiona jest charakterystyka przypadków wykorzystywania seksualnego
dzieci prowadzonych w działającym od 6 lat w Warszawie Centrum Dziecka i Rodziny
oraz rodzaje postępowania diagnostycznego i terapeutycznego podejmowanego w tych
przypadkach. Prezentacja działań terapeutów Centrum pokazuje, w jaki sposób wiek
dziecka różnicuje wykorzystywane techniki diagnostyczne oraz formy pomocy udzielanej
dzieciom i ich rodzinom.
Centrum Dziecka i Rodziny rozpoczęło poszerzana. Obecnie wykorzystywanie sek-
swoją działalność w Warszawie w 1996 r. sualne dzieci to najczęściej zgłaszana do
Zespół terapeutów świadczy pomoc dzie- Centrum forma krzywdzenia dzieci. Arty-
ciom-ofiarom różnych form krzywdze- kuł ten jest podsumowaniem sześciolet-
nia: przemocy, wykorzystywania seksual- nich doświadczeń terapeutów pracują-
nego, krzywdzenia emocjonalnego i za- cych w Centrum na rzecz dzieci-ofiar prze-
niedbań. Ze względu na coraz liczniej- mocy seksualnej. Prezentuje wnioski do-
sze zgłoszenia do Centrum przypad- tyczące charakterystyki przypadków, z któ-
ków wykorzystywania seksualnego dzie- rymi pracowano w tym okresie w Cen-
ci i specyfikę pomocy udzielanej dzie- trum, oraz stosowanych metod interwen-
ciom wykorzystywanym oferta pomo- cji, diagnozy, terapii i warunkujących je
cy tej grupie podopiecznych jest ciągle czynników.
1
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
1. Charakterystyka podopiecznych
Centrum Dziecka i Rodziny
Przedstawione niżej ustalenia są efek- Znacznie rzadziej zgłaszane były przy-
tem pogłębionej analizy danych dotyczą- padki wykorzystywania seksualnego chłop-
cych klientów przyjętych w Centrum ców (18,9 % ofiar) niż dziewczynek (81,1 %).
Dziecka i Rodziny w 2000 r. Analizie Najwięcej ofiar (7 chłopców i 33 dziew-
poddano przypadki 239 dzieci, w tym 74 czynki) było w wieku 13 18 lat. Licznie
ofiar przemocy seksualnej, które pozosta- reprezentowana była też grupa wieku
wały pod dłuższą opieką placówki (wię- 7 12 lat (21 dziewczynek i 3 chłopców).
cej niż 3 spotkania). Liczba ta nie obej- W tych dwóch kategoriach mieściło się
muje dzieci-ofiar przemocy seksualnej, 86,5% wszystkich dzieci wykorzystywa-
na rzecz których przeprowadzano w Cen- nych seksualnie pozostających pod opieką
trum badania i sporządzano psycholo- Centrum. Dane te odzwierciedlają tenden-
giczne opinie sądowe, przeprowadzono cje zauważane w wielu badaniach ofiar
przesłuchania prokuratorskie lub policyjne, przemocy seksualnej (Pospiszyl 1994; Lew-
jak też przypadków badań i konsultacji -Starowicz 2000) i pokazują, że wiekiem
w celu weryfikacji hipotezy wykorzysta- ryzyka dla krzywdzenia seksualnego za-
nia seksualnego, prowadzonych na proś- równo dla chłopców, jak i dziewczynek
bę rodziny czy domu dziecka bez podję- jest przedział 7 12 lat, jak również wiek
cia dalszej opieki nad samą ofiarą1. pokwitania 13 18 lat.
1.1. Wiek i płeć 1.2. Formy wykorzystywania seksualnego
Rozkład płci i wieku dzieci, które zo- Jak pokazuje tabela 2, dzieci trafiające
stały w analizowanym roku podopieczny- do Centrum najczęściej doświadczały ze
mi Centrum ze względu na doświadcze- strony dorosłych przemocy seksualnej anga-
nie wykorzystania seksualnego, przedsta- żującej dotyk oraz doprowadzane były do
wia tabela 1. współżycia seksualnego w formie penetracji
Tabela 1. Wiek i płeć dzieci (N = 74)
Wiek dzieci Chłopcy Dziewczynki Razem %
0-3 lata 2 2 3 4,1
4-6 lat 2 - 2 2,7
7-12 lat 3 21 24 32,4
13-18 lat 7 33 40 54,1
18 i więcej 1 4 5 6,7
Razem 14 60 74 100,0
1
W przypadku małych dzieci przebywających w domu dziecka prowadzone są konsultacje dla wychowawców
bądz
rodzin zastępczych czy adopcyjnych. W przypadku dzieci z innych miast, po diagnozi sprawę przejmują
lokalne placówki często pozostając z Centrum w telefonicznym, konsultacyjnym kontakcie.
2
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
1.3. Sprawcy
genitalnej, oralnej i analnej. Znacznie rzad- Ważnym kryterium decyzji dotyczą-
szą formą wykorzystania seksualnego były, cych formy oddziaływań podejmowa-
zachowania seksualne bez dotyku. Na ogół nych na rzecz dzieci-ofiar przemocy sek-
zachowania te towarzyszyły inwazyjnym sualnej i ich rodzin jest relacja ofiary
formom przemocy seksualnej. ze sprawcą.
Współwystępowanie różnych form wy- Najliczniejszą kategorią sprawców wy-
korzystywania seksualnego dzieci prezen- korzystywania seksualnego podopiecz-
tuje tabela 3. U większości (81,6%) dzieci nych Centrum byli ojcowie  stanowili
zdiagnozowano jedną lub dwie, spośród oni 39,5% sprawców w badanej próbie
wymienionych w tabeli 2, formy przemocy oraz osoby z poza rodziny  34,2%. Do
seksualnej. Mała liczba przypadków spół- kategorii sprawcy  matka zaliczone zo-
występowania różnych formy wykorzysty- stały głównie przypadki współuczestni-
wania seksualnego dziecka może świad- czenia matek w przemocy seksualnej wo-
czyć o określonych preferencjach spraw- bec dzieci. Dane te potwierdzają wyniki
ców, bądz
też  co bardziej prawdopodobne wielu innych badań (Lew-Starowicz 2000),
 o koncentrowaniu się relacji dzieci na te- w których wykazano, że przemoc seksu-
mat form doświadczonej przemocy na tych alna najczęściej spotyka dzieci w ich wła-
najbardziej drastycznych. snych rodzinach.
Tabela 2. Formy zachowań seksualnych wobec ofiar
Rodzaj krzywdzenia seksualnego Liczba %
Pochwowe stosunki seksualne z dzieckiem 23 30,3
Oralne stosunki seksualne z dzieckiem 5 6,6
Analne stosunki seksualne z dzieckiem 8 10,5
Wprowadzanie palca bądz
przedmiotów do pochwy lub odbytu 13 17,1
Nakłanianie dziecka do dotykania lub całowania narządów
16 21,1
płciowych dorosłego
Dotykanie, całowanie narządów płciowych dziecka 31 40,8
Dotykanie, całowanie innych części ciała dziecka w celach
23 30,3
erotycznych
Pokazywanie dziecku materiałów o treści erotycznej 4 5,3
Oglądanie narządów płciowych dziecka w celach
4 5,3
erotycznych/podglądanie dziecka
Robienie dziecku pornograficznych zdjęć lub filmowanie 2 2,6
Inne 10 13,2
Uwaga: Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami kilku form zachowań seksualnych.
3
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
1.4. Zaburzenia funkcjonowania dziecka
Konsekwencją wykorzystywania sek- szło połowy ofiar. Miały one trwale obni-
sualnego może być wiele różnych zabu- żony nastrój, lub depresję lub charaktery-
rzeń funkcjonowania emocjonalnego i spo- zowały się trwale podniesionym pozio-
łecznego dzieci. W grupie podopiecznych mem aktywności w postaci zwiększonego
Centrum Dziecka i Rodziny rozpoznane niepokoju, nadruchliwości, tików, zabu-
zaburzenia charakteryzuje tabela 5. rzeń koncentracji.
Warto zwrócić uwagę na kategorię W kategorii  fobie, lęki i natręctwa
 zmiany nastroju identyfikowaną u prze- występowały np. natręctwa mycia ciała
Tabela 3. Liczba współwystępujących form wykorzystywania seksualnego dziecka
Liczba form
Częstotliwość %
wykorzystania dziecka
1 42 55,3
2 20 26,3
3 7 9,2
4 3 3,9
5 1 1,3
6 2 2,6
7 1 1,3
Razem 76 100,0
Tabela 4. Sprawcy przemocy seksualnej wobec dzieci
Osoba Liczba %
Matka 8 10,5
Ojciec 30 39,5
Ojczym 5 6,6
Rodzeństwo 8 10,8
Inni członkowie rodziny 5 6,6
Osoba spoza rodziny 26 34,2
Nie wykryty 3 3,9
Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami więcej niż jednego sprawcy,
np. ojca i brata, ojca i dziadka, brata i kuzyna.
4
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
lub rąk, fobie społeczne. Podniesiony po- nania brzucha czy ramion i przedramion,
ziom lęku identyfikowany był głównie intensywne stosowanie używek, myśli
u ofiar wykorzystywania seksualnego, któ- i próby samobójcze.
re były jednocześnie ofiarami przemocy fi- Jako  zaburzenia rozwoju psychosek-
zycznej lub emocjonalnej ze strony spraw- sualnego identyfikowane były zaburze-
ców wykorzystywania lub innych osób nia w rozwoju tożsamości psychoseksual-
w rodzinie. nej, maskowanie płci, nieadekwatna do
Do  zaburzeń psychosomatycznych wieku erotyzacja, powielanie roli ofiary
zaliczane były zaburzenia snu, łaknienia, przemocy seksualnej, podejmowanie za-
wydalania  wtórne moczenie nocne, za- chowań seksualnych w grupach rówie-
parcia, wtórne zanieczyszczanie się, na- śniczych lub wobec innych dorosłych.
wracające nudności, bóle brzucha itp.
 Zachowania destrukcyjne to przede 1.5. Rodziny ofiar
wszystkim przemoc wobec innych, uciecz- wykorzystania seksualnego
ki, wagarowanie, nasilona konfliktowość.
W kategorii  zespołu stresu pourazo-
Jednym z ważnych czynników ryzyka
wego identyfikowane były wtargnięcia,
wykorzystania seksualnego w dzieciń-
czyli nawracające obrazy przemocy, wraz
stwie jest nieobecność jednego z rodzi-
z grupą zaburzeń wymienianych w innych
ców lub wychowywanie się w rodzinie
kategoriach.
zrekonstruowanej poprzez powtórny zwią-
 Zachowania autodestrukcyjne to naj-
zek małżeński matki (Finkelhor, Browne
częściej samookaleczenia w postaci naci-
1986). Jak pokazuje tabela 6, jedynie
Tabela 5. Rozpoznane objawy zaburzeń u ofiar przemocy seksualnej przed terapią
Objawy Liczba %
Zespół stresu pourazowego 12 15,8
Fobie, lęki i natręctwa 28 36,8
Zaburzenia psychosomatyczne 23 30,3
Zaburzenia nastroju 43 60,0
Zachowania destrukcyjne 22 28,9
Zachowania autodestrukcyjne 11 14,5
Zaburzenia rozwoju
11 14,5
psychoseksualnego
Inne objawy symptomatyczne 8 10,5
Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami więcej niż jednego sprawcy,
np. ojca i brata, ojca i dziadka, brata i kuzyna.
5
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
połowa objętych badaniem ofiar przemo- powodem rozpadu rodziny były rozwody
cy seksualnej pochodziła z rodzin peł- i śmierć rodzica. Blisko 10% dzieci żyło
nych. 33,8% dzieci wychowywało się w rodzinach zrekonstruowanych.
w rodzinach niepełnych. Najczęstszym
Tabela 6. Status rodziny ofiary
Status rodziny %
Rodzina pełna 50,7
Niepełna
 rozwód 19,7
 śmierć jednego rodzica 12,7
 niezamężna matka 1,4
Zrekonstruowana 9,9
Zastępcza 4,2
Inne 1,4
2. Etapy i warianty pomocy
dziecku wykorzystywanemu seksualnie i jego rodzinie
2.1. Zgłoszenie
Ofiary przemocy seksualnej trafiają do Osoby zgłaszające przypadki krzyw-
Centrum Dziecka i Rodziny w różny spo- dzenia dzieci informowane są o tym, ja-
sób. Zgłaszają je: kie warunki muszą być spełnione, aby
umówić wizytę dziecka w Centrum. Zgo-
� rodzice lub jedno z nich, starsze ro- dę na taką wizytę wyrazić musi aktualny
�
opiekun prawny dziecka. Najczęściej jest
dzeństwo lub dziadkowie dziecka,
to rodzic, przedstawiciel placówki opie-
� wychowawcy placówek opiekuń-
�
kuńczej, w której przebywa dziecko, lub
czych,
osoba, której powierzona została przez
� pedagodzy lub psycholodzy szkolni,
�
sąd opieka nad dzieckiem. W przypadku
� lekarze różnych specjalności, pedia-
�
braku zgody rodzica na wizytę dziecka
trzy i ginekolodzy dziecięcy,
w Centrum do sądu rodzinnego zgłaszany
� pracownicy instytucji wymiaru
�
jest wniosek o wgląd w sytuację wycho-
sprawiedliwości  policjanci, proku-
wawczą dziecka. W takich przypadkach
ratorzy, sędziowie,
sądy często wydają postanowienia o zba-
� zgłaszają się same ofiary.
�
daniu dziecka i jego sytuacji rodzinnej.
6
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
2.2. Interwencja,
postępowanie diagnostyczne, terapia
W celu zaprezentowania najczęściej warunków, w jakich przebiegały, scha-
wieloetapowych i długotrwałych sposobów rakteryzowanie rodziny dziecka, ustale-
udzielania pomocy dzieciom-ofiarom prze- nie roli i wpływu na jego zachowanie
mocy seksualnej, jak i poprzedzającej je znaczących dla dziecka osób.
diagnozy, warto wskazać czynniki naj- Do badania dorosłych członków rodzi-
bardziej wpływające na ich kształt. Są to: ny dziecka oraz innych osób służą najczę-
ściej pogłębione, kierowane wywiady
� stopień zagrożenia bezpieczeństwa
�
psychologiczne oraz  rzadziej stosowane
dziecka;
 testy, badające rozwój intelektualny
� wiek dziecka, poziom jego rozwoju
�
i strukturę osobowości. Ważna jest też
i prezentowane zaburzenia;
obserwacja psychologiczna w trakcie
� wiedza na temat sprawcy  ustalenie kontaktu z dorosłym. Badania sprawców
�
czy sprawca lub podejrzany pocho- mają swą odrębną metodologię, często
dzi z kręgu rodziny dziecka, czy jest wymagają ekspertyz seksuologów lub
dla dziecka osobą obcą; psychologów.
� stopień pewności co do tego, czy ma- Precyzyjne ustalenie, jakie stany czy
�
zachowania dziecka stanowiły podstawę
my do czynienia z ofiarą przemocy
hipotezy, że jest ono ofiarą krzywdzenia
seksualnej (sprawca zidentyfikowany
seksualnego, oraz kto i w jakich okolicz-
i skazany lub izolowany), czy też istnie-
nościach je zaobserwował jest ważną
je tylko podejrzenie co do tego, że
przesłanką dla dalszych kroków związa-
dziecko jest ofiarą.
nych z diagnozą urazów dziecka, wskaza-
Zdiagnozowanie bezpośredniego za-
niem sprawcy, diagnozą potrzeb dziecka
grożenia zdrowia lub życia dziecka po-
w zakresie interwencji i pomocy.
woduje uruchomianie natychmiastowej
Konieczne jest wykluczenie, że alarm
interwencji na podstawie przewidzianych
związany z podejrzeniami o wykorzysty-
w tego rodzaju sytuacjach procedurach
wanie seksualne dziecka wynika z braku
umieszczania dzieci u rodzin zastęp-
wiedzy dorosłych na temat rozwoju psy-
czych, placówkach opiekuńczych (dom
choseksualnego dzieci bądz
jest próbą
dziecka, pogotowie opiekuńcze) lub pla-
pomówienia kogoś o wykorzystanie dziec-
cówkach służby zdrowia, w tym zajmu-
ka w celu rozegrania osobistych porachun-
jących się opieką psychiatryczną. Sąd
ków lub uzyskania tą drogą wyłącznej
rodzinny może wydać postanowienie
opieki nad dzieckiem. Sytuacje takie nie
o umieszczeniu dziecka w takiej placów-
są częste, ale zdarzało się, że tego rodzaju
ce po przedstawieniu mu diagnozy stanu
motywacja kierowała zgłoszeniem podej-
i sytuacji dziecka.
rzeń o skrzywdzenie dziecka.
Niezależnie od tego, kto zgłasza przy-
Duże znaczenie dla reakcji rodziców
padek krzywdzenia dziecka, jeżeli tylko
na zmianę sytuacji dziecka ma ich własna
jest to możliwe informacji diagnostycz-
historia wykorzystania. Reakcje rodzi-
nych dostarczają rodzice dziecka oraz
ców na postrzeganie symptomów wyko-
osoby mające wiedzę na temat dziecka,
rzystywania dziecka są bardzo zróżnico-
na przykład inni członkowie rodziny, wy-
wane. Lokują się na kontinuum  od
chowawcy dziecka, czasami również do-
skrajności:  nic nie widzę, bo denerwuje
mniemany sprawca.
mnie to i przypomina mi własny los , do
Celem przeprowadzanych badań jest
skrajnej nadwrażliwości i kontroli wszyst-
ustalenie doświadczeń życiowych dziecka,
kich kontaktów dziecka. Z badań amery-
7
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
kańskich wynika, że rodzice, którzy sami korzystywania, zabarwienie emocjonalne
byli w dzieciństwie wykorzystywani sek- relacji ze sprawcą/współwystępowanie
sualnie, raczej nie doceniają symptoma- innych form przemocy, pozycja pożycia
tycznych zachowań u własnych dzieci. dziecka w rodzinie, reakcja otoczenia na
Znacznie więcej niepokojących zmian w za- ujawnienie wykorzystywania, rodzaj po-
chowaniu dzieci widzą np. nauczyciele czy mocy udzielonej przez pierwsze osoby
inne osoby kontaktujące się z dziećmi. dowiadujące się o krzywdzeniu dziecka.
Rodzice lub opiekunowie dziecka, któ- Dla czytelnej prezentacji sposobów
rzy najczęściej w fazie potwierdzenia się diagnozy i udzielania pomocy dzieciom
hipotezy wykorzystania dziecka przeży-  ofiarom przemocy seksualnej, ich opisy
wają ostry kryzys, dostają wsparcie i po- pogrupowane są ze względu na kryte-
moc psychologiczną oraz pomoc prawną rium wieku dziecka.
w celu ukarania sprawcy.
Jeżeli sprawcą jest ojciec dziecka,
Diagnoza i pomoc dzieciom
starszy brat, kuzyn lub inny członek bli- w wieku 0 4 lata
skiej rodziny interwencję podejmuje się
dwuwątkowo. Z jednej strony dotyczy Diagnoza
ona bezpośredniej pomocy dziecku, z dru-
giej zaś nastawiona jest na pomoc rodzi- Do diagnozy małych dzieci służą lalki,
nie. Rodzina przechodzi adaptację do no- kukiełki, lalki anatomiczne, zabawki imi-
wej sytuacji pod okiem specjalistów, tujące miejsca zabaw, kąpieli, zasypiania
otrzymuje pomoc w podejmowaniu kolej- itp. W diagnozie dzieci, które posługują
nych kroków wobec sprawcy oraz w usta- się choćby w ograniczonym zakresie mo-
leniu relacji wszystkich członków rodzi- wą, najczęściej wykorzystywane są zaba-
ny, których sytuacja po ujawnieniu prze- wy tematyczne i projekcyjne, aranżowa-
mocy seksualnej wobec dziecka uległa ne pod kątem niepokojących zachowań
zmianie. Tę fazę adaptacji do nowej sytu- dziecka lub sytuacji i zdarzeń, w których
acji i nowego układu ról w rodzinie naj- brało udział. Z dzieckiem prowadzona
częściej stymulują i monitorują zespoły jest rozmowa kierowana lub testy, przy
interdyscyplinarne specjalnie powołane pomocy których ustalany jest poziom roz-
dla danej sprawy. Czasami przyjęcie po- woju dziecka, jego podatność na sugestię,
stawy odpowiedzialności za dalsze losy poziom wiarygodnego odtwarzania sytu-
rodziny przez nie krzywdzącego rodzica acji, w których dziecko się znajdowało.
wymaga niemałej pracy edukacyjno-tera- Diagnozowane są relacje emocjonalne
peutycznej prowadzonej przez zespół psy- dziecka z opiekunami i domniemanym
chologów oraz wspomaganej przez in- sprawcą.
nych specjalistów, takich jak lekarz, W uzasadnionych przypadkach, kiedy
prawnik, adwokat, pracownik socjalny wykorzystanie zdarzyło się w niedalekiej
czy wychowawca. przeszłości i podejrzewamy, iż wywołało
Na kliniczny obraz zaburzeń dziecka, urazy fizyczne lub chorobę weneryczną,
a więc i na podejmowane działania tera- trzeba diagnozę uzupełnić specjalistycz-
peutyczne, ma wpływ wiele czynników: nymi badaniami lekarskimi, w tym bada-
wiek, stopień spokrewnienia ze sprawcą, niami prowadzonymi przez ginekologa
czas trwania wykorzystywania, formy dziecięcego.
i częstotliwość zachowań seksualnych W tej grupie wieku, oprócz ujawnień
wobec dziecka, wiek dziecka w momen- wykorzystania seksualnego dziecka po-
cie rozpoczęcia przekraczania intymnych przez zidentyfikowanie urazów somatycz-
granic jego ciała, poziom rozwoju i typ nych, takich jak uszkodzenia sfer genital-
osobowości dziecka, świadomość wy- nych czy wykrycie plemników w jamach
8
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
ciała dziecka lub zdiagnozowanie choro- jeżeli badanie zlecone jest przez instytucje
by wenerycznej, do ujawnienia seksual- wymiaru sprawiedliwości.
nych zachowań wobec dziecka dochodzi
Pomoc
czasami na drodze relacjonowania przez
dziecko  według jego mniemania nor-
Oddziaływania terapeutyczne wobec
malnych  kontaktów z osobą dorosłą lub
dzieci w tym wieku najczęściej ograni-
starszą wiekiem. Znacznie trudniej do-
czają się do:
chodzi do ujawnienia takich sytuacji, je-
żeli dziecko jest zastraszone przez spraw-  uwolnienia ich z poczucia winy i wsty-
cę  oddziaływania terapeutów skierowa- du, jeżeli zdiagnozowane są takie stany,
ne na wzrost poczucia bezpieczeństwa  zwolnienia ich z odpowiedzialności za
to, co się stało, jeżeli myślą, że to one
dziecka oraz wydłużenie czasu diagnozy
przynoszą pozytywne efekty. Ich uzyska- są złe (jest to bardzo częsta sytuacja),
nie jest łatwiejsze, jeżeli sprawcą jest oso-  edukacji w zakresie dobrego i złego
dotyku i możliwości ujawniania niedo-
ba spoza kręgu rodzinnego dziecka.
Już u dzieci w wieku 3 4 lat obserwu- brych tajemnic.
je się dążenia do ochrony sprawcy, nawet
Odpowiedzialność za dalszy rozwój
jeżeli w kontaktach z nim dziecko doznało
dziecka i jego bezpieczeństwo spoczywa
bólu i cierpienia. Jeśli sprawcą jest rodzic
na rodzinie lub opiekunach.
lub opiekun, dziecko stara się być lojalne
Opiekunowie dziecka są informowani
wobec niego i zachować tajemnicę, jeżeli
o możliwych zaburzeniach w jego zacho-
zostało do niej zobligowane.
waniach i o tym, jak należy w takich sytu-
Oprócz słownego opisu przez dziecko
acjach postępować, aby nie pogłębiać ura-
sytuacji związanej z przekraczaniem
zów dziecka i pomagać mu na nowo bu-
w jakiejkolwiek formie granic jego ciała
dować np. zdrowe granice z dorosłymi
lub opisu uczestniczenia przez nie w sy-
i dziećmi. Dostają ponadto informacje
tuacjach związanych z zachowaniami
o etapach rozwojowych kryzysowych dla
seksualnymi innych osób, do diagnozy
dziecka będącego ofiarą przemocy seksual-
służą wskaz
niki sugerujące wykorzysta-
nej, w których może pojawić się potrzeba
nie seksualne np. erotyzacja dziecka nie-
pomocy terapeutycznej zarówno dziecku,
zgodna z wiekiem rozwojowym, zaburze-
jak i jego najbliższym.
nia psychosomatyczne, czasami obserwo-
Nasilone zaburzenia zachowania, np.
wane przez terapeutę dopiero po dłuż-
snu, wymagają włączenia lekarza w pro-
szym kontakcie z dzieckiem. Wystąpienie
ces terapii dziecka.
kilku takich wskaz
ników stanowić może
dowód na potwierdzenie hipotezy o nad-
Diagnoza i pomoc dzieciom
użyciu dziecka. Wskaz
niki te są widoczne
w wieku 5 7 lat
w zachowaniach dziecka np. w kontakcie
z określonymi osobami, np. postać wujka Diagnoza
powoduje silną reakcję emocjonalną.
W tej kategorii wieku diagnoza jest
Materiał taki nabiera sensu i jednoznacz-
znacznie ułatwiona, gdyż terapeuta ma
ności w połączeniu z danymi na temat sy-
do dyspozycji więcej technik diagnostycz-
tuacji, w jakich dziecko uczestniczyło.
nych. Oprócz wymienionych wyżej do-
Wskaz
niki symptomatyczne dla przemocy
chodzą: rysunek postaci ludzkiej, rysunek
seksualnej pochodzą więc zarówno z ba-
drzewa, rysunek rodziny oraz inne rysun-
dania dziecka i kontaktu z dzieckiem, jak
ki tematyczne. Wzrastają też możliwości
i z materiału zebranego od opiekunów
ekspresji werbalnej i pozawerbalnej
dziecka. Czasami są też zawarte w mate-
dziecka. W jego zabawach tematycznych
riale zamieszczonym w aktach sprawy,
9
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
lub projekcyjnych pojawiają się treści bo- kiem utrzymywany jest dłużej, jeżeli ma
gato ilustrujące świat jego przeżyć. Bar- ono zeznawać w sądzie, co najczęściej
dziej diagnostyczne stają się wytwory przywraca urazy dziecka i stwarza ko-
plastyczne dziecka, które często odzwier- nieczność dalszej opieki i wsparcia.
ciedlają jego urazowe doświadczenia. Oprócz pracy z dzieckiem nad jego
Wzrostowi wiarygodności przekazów wyjściem z poczucia winy, wstydu, odpo-
werbalnych dzieci w tym wieku, z uwagi wiedzialności, poniżenia, zdrady, zepsu-
na dobrą na ogół orientację w czasie, cia, zbrukania, zabrania czegoś ważnego
znajomość mapy ciała itp., towarzyszy czy przywiązania do seksualnego charak-
silniejsze poczucie wstydu, winy, upoko- teru kontaktu ze sprawcą, ważna jest pra-
rzenia, zdrady oraz dziwności i niesto- ca nad granicami budowanymi przez
sowności podejmowanych wobec nich dziecko zarówno z dziećmi, jak i dorosły-
zachowań. Dla wielu dzieci uczucia te mi. Ważna jest także pomoc w przezwy-
mają blokujący wpływ na ujawnienie ciężeniu lęku przed ponownymi urazami
kontaktów seksualnych. Obawiają się, oraz poczucia, że jest inne, co może po-
ponieważ przewidują  na ogół trafnie wodować unikanie dalszych kontaktów
 konsekwencje dla sprawców i rodziny. tak ważnych dla każdego dziecka zwłasz-
Bywa, że chronią swój związek ze spraw- cza w następnym etapie jego rozwoju.
cą ze względu na psychologiczne i mate- Skrócenie procesu interwencji praw-
rialne gratyfikacje, jakimi są przez niego nej, zwłaszcza dla dzieci w wieku 5 7 lat,
obdarzane. Zbudowanie dobrej relacji mogłoby podnieść wagę ich zeznań. Po
dziecka z terapeutą, wzbudzenie u dziec- roku bądz
dłuższym okresie od ustania
ka zaufania i przekonania, że po ujawnie- przemocy, dzieci pozostające w terapii
niu terapeuta pokieruje jego sytuacją tak,  domykają urazowe przeżycia i koncen-
aby zminimalizować koszty, jakie przewi- trują się na aktualnym życiu. Wchodząc
dywało dziecko, zwiększa szansę, że dzie- w kolejne etapy intensywnego jeszcze
ci zdecydują się przełamać opór i ujaw- w tym wieku rozwoju, zapominają co by-
nić czasami długo noszoną tajemnicę. ło ich udziałem w przeszłości.
W tej grupie wieku dziewczynki ła- Dla utrwalenia się efektów terapii
twiej i szybciej, licząc czas od nawiązania ważna jest wspierająca dziecko i rozu-
kontaktu z dzieckiem, ujawniają przypad- miejąca jego trudności postawa rodziców
ki przemocy, zwłaszcza kiedy sprawca jest lub opiekunów. Dlatego równolegle
spoza rodziny. U chłopców ten proces trwa z pracą z dzieckiem trwają w Centrum
dłużej. Zarówno chłopcy, jak i dziewczyn- wspierająco-terapeutyczne kontakty z ro-
ki w tym wieku mogą odtwarzać w kon- dzicami lub opiekunami dziecka.
taktach z rówieśnikami adresowane
uprzednio do nich zachowania seksual- Diagnoza i pomoc dzieciom
ne, co niejednokrotnie stanowi przesłan- w wieku 8 12 lat
kę do podejmowania procedury diagno-
stycznej i ewentualnie interwencyjnej. Diagnoza
W tym przedziale wieku, oprócz wymie-
Pomoc
nionych już technik diagnostycznych, uży-
Praca terapeutyczna z dziećmi w tym wa się też technik związanych z pisaniem,
wieku trwa na ogół dłużej, i zależy a więc testów niedokończonych zdań,
przede wszystkim od obrazu zaburzeń uzupełniania i dokańczania historyjek,
dziecka oraz wsparcia ze strony członków opisów obrazków, pisania opowiadań, te-
rodziny. Najczęściej w ramach dziesięciu stów słownych oraz testów rysunkowych.
cotygodniowych spotkań udaje się zreali- U chłopców-ofiar przemocy seksualnej
zować cele terapeutyczne. Kontakt z dziec- rejestruje się więcej zaburzeń w postaci
10
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
agresji, ucieczek, kradzieży. Natomiast pośredniej obecności dziecka (gdy wszyst-
u dziewczynek częściej pojawiają się za- ko słyszy, bądz
ma opuścić pokój lub dom
burzenia psychosomatyczne  zaburzenia z wiadomych dla niego względów). Takie
łaknienia, snu. U dzieci obojga płci często zachowania dorosłych mają erotyzujący
stwierdzany jest trwale podniesiony lub ob- wpływ na dzieci, który przejawia się
niżony nastrój i poczucie niższej wartości. w zainteresowaniu treściami erotyczny-
mi, jak i podejmowaniu zachowań tego
Pomoc rodzaju wobec innych.
Zdarza się, że do Centrum (autorka ar-
Oprócz indywidualnych sesji terapeu-
tykułu wielokrotnie przyjmowała takie
tycznych realizowanych relatywnie do
zgłoszenia) zgłaszane są 3 6-osobowe grupy
potrzeb dziecka, istnieje możliwość
dzieci w tym wieku, zarówno dziewcząt,
udziału dzieci w pracy grupowej. W Cen-
jak i chłopców, w których doszło do wza-
trum opracowany został program cyklu
jemnych zachowań seksualnych. Zachowa-
12 spotkań grupowych dla dzieci w wie-
niom tym towarzyszyła czasem silna agre-
ku 8 12 lat. W trakcie sesji dzieci pracują
sja. W przypadku chłopców takie zacho-
nad swą emocjonalnością, mocnymi stro-
wania seksualne wyraz
nie były używane
nami w kontaktach z ludz
mi, budowa-
jako sankcja we wzajemnych kontaktach
niem zdrowych granic psychologicznych
związanych z rywalizacją lub kłótnią.
i fizycznych, stosunkiem do swego ciała,
Praca terapeutyczna z dziećmi przeja-
stosunkiem do sprawcy.
wiającymi takie zachowania polega
Generalnie w tej grupie wieku reje-
przede wszystkim na ustaleniu ich przy-
struje się więcej ujawnień niż wśród
czyn, pomocy w wyjściu z urazów i w od-
młodszych dzieci. Dzieci funkcjonują już
dzielaniu zachowań seksualnych od agre-
w szerszej społeczności i więcej osób ma
sji. Duże znaczenie dla utrwalenia wła-
do nich dostęp. Ponadto same dzieci są
ściwych zachowań u dzieci ma współpra-
w stanie bardziej krytycznie podejść do
ca z rodziną, gdzie najczęściej tkwią
swych doświadczeń, gdyż mają szansę
przyczyny takiej formy agresji wobec in-
porównać je z doświadczeniami innych
nych, a która jednocześnie w sytuacji
dzieci. Otrzymanie informacji, że ktoś mo-
ujawnienia zachowań dziecka najczęściej
że im pomóc często powoduje podjęcie
nasila jego odrzucenie, karząc je za przy-
trudu ujawnienia niewłaściwego trakto-
niesiony rodzinie wstyd.
wania. Odnotowuje się tutaj spontaniczne
zgłoszenia dzieci już po jednorazowym
Diagnoza i pomoc dzieciom
lub kilkakrotnym przekroczeniu intymnych
w wieku 12 15 lat
granic ich ciała, zwłaszcza przy spraw-
cach z dalszej rodziny lub spoza niej.
Diagnoza
Innym charakterystycznym zjawiskiem
wśród 8 12-latków jest występowanie ró- W zakresie środków diagnostycznych
wieśniczej przemocy seksualnej. Czasami możliwości są takie same, jak w poprzed-
jej z
ródłem jest doświadczenie wyko- niej grupie wieku. Doświadczenie jednak
rzystania seksualnego przez jedno dziecko, pokazuje, że kierowany, pogłębiony wy-
które odtwarza je w kontaktach rówieśni- wiad psychologiczny jest często wystar-
czych. Innym powodem bywa przeniesie- czającym narzędziem do uzyskania mate-
nie na kontakty z rówieśnikami domowej riału na temat sytuacji dziecka i powo-
atmosfery przesyconej erotyką. Są domy, dów, dla których ono samo lub zgłaszają-
w których rodzice, nie zachowując zdro- ce je osoby zwracają się o pomoc. Ponadto
wych granic, w nieskrępowany sposób dla określenia poziomu rozwoju dziecka
używają pism lub filmów pornograficz- czy rodzaju zaburzeń korzysta się z peł-
nych, uprawiają seks w bezpośredniej lub nej gamy testów słownych i bezsłownych.
11
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
U 12 15-latków dochodzi często do Ofiary przemocy seksualnej pracują nad
ujawnienia przemocy seksualnej z lat ogromem negatywnych uczuć do spraw-
wczesnego dzieciństwa lub trwającej ak- cy i chęcią zemsty. Zdarza się jednak, że
tualnie, gdyż dzieci czują się na tyle silne, negatywne uczucia wobec sprawcy nie
aby zmienić swoją sytuację i uwolnić się przekładają się na chęć złożenia donie-
od bolesnej tajemnicy lub niszczących sienia o przestępstwie, gdyż ofiary nie
związków. W tej grupie wieku do zgłosze- chcą uczestniczyć w dolegliwych proce-
nia dochodzi po jednym lub kilku incy- durach przesłuchań i zeznań.
dentach przekroczenia intymnych granic Ofiary wykorzystywania seksualnego
dziecka. Ma to miejsce najczęściej w przy- ciągnącego się od lat wczesnego dzieciń-
padkach sprawców spoza rodziny dziec- stwa, które ujawniają przemoc dopiero
ka; wskazywani są instruktorzy sportowi, w tym wieku, mogą doznawać kłopotów
nauczyciele, księża, wychowawcy. z tożsamością seksualną. Inne spotykane
Jest to też, niestety, ten wiek, w którym symptomy tego, że coś złego działo się
zwiększa się liczba zgwałceń dokonywa- lub nadal dzieje się w ich życiu, to zacho-
nych na dzieciach przez osoby obce dla wania autodestrukcyjne  myśli i próby
dziecka, z którymi weszło ono w kontakt samobójcze, samookaleczenia, ucieczki
w przypadkowych sytuacjach, np. oddaliło w uzależnienia, w prostytucję, wypada-
się od grupy biesiadników na imieninach nie z pełnionych do tej pory ról. Sympto-
czy komunii u dalszej rodziny, poszło ze mami takimi są też w tym wieku zaburze-
starszymi kolegami do domu jednego nia psychosomatyczne w postaci zakłó-
z nich, zostało zaprowadzone w odludne ceń snu, zaburzeń łaknienia, krążących
miejsce przez sąsiada itp. W tych przy- bólów czy zaburzenia psychotyczne.
padkach należy zadbać o to, by sprawę Terapia ofiar kazirodztwa bądz
innej
zgłoszono na policję lub do prokuratury długotrwałej przemocy seksualnej naj-
i przeprowadzono procedury zabezpiecza- częściej ma charakter terapii długotermi-
jące ślady i chroniące zdrowie dziecka. nowej (1 2 lata) realizowanej indywidu-
alnie bądz
grupowo. Psychoterapię grupo-
Pomoc
wą poprzedza około półroczna terapia in-
dywidualna. Ofiary wieloletniej przemocy
W przypadku nagłego ataku o podłożu
seksualnej mającej miejsce w rodzinie ma-
seksualnym wobec dziecka najważniejsze
ją do przepracowania, oprócz poprawia-
jest przywrócenie mu poczucia bezpie-
nia aktualnych sposobów swego funkcjo-
czeństwa i kontroli nad własnym życiem.
nowania, kolejno odsłaniające się urazy
Pamiętać należy, że tego rodzaju akty
i trudności związane z bardzo wieloma
przemocy są dokonywane na ofiarach
dziedzinami własnego życia, w tym też
pod presją zagrożenia ich życia i zdro-
z relacjami z członkami rodziny, rówie-
wia. Urazy związane z tymi zagrożeniami
śnikami.
omawia się się w kontakcie terapeutycz-
nym w pierwszej kolejności. Ofiary napa-
Diagnoza i pomoc osobom
ści tego rodzaju mają tak mocno naruszo-
w wieku 16 lat i starszym
ne poczucie bezpieczeństwa, że czasowo
potrzebują ciągłego towarzystwa. Szyb-
Diagnoza i pomoc
kie reakcje organów ścigania w celu
unieszkodliwienia sprawców są bardzo
W zakresie diagnozy i terapii nie ma
pomocne w przywracaniu ofiarom rów- większej różnicy w porównaniu z osobami
nowagi.
zaliczonymi do poprzedniej grupy. Prze-
Terapia powinna być rozpoczęta jak
moc seksualna wobec osób, które ukoń-
najszybciej po traumatycznym zdarzeniu
czyły 15. rok życia nie jest ścigana z urzędu,
i prowadzona z dużą częstotliwością.
tylko na wniosek osoby poszkodowanej.
12
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
W tej grupie pacjentów wzrasta liczba niającymi ich życie po to, aby poszuki-
osób, które same zgłaszają się po po- wać obszary zdrowego funkcjonowania
moc do Centrum. Równie często jak i wzmacniać je, a ponadto odnajdywać
u 12 15-latków, zgłaszane są zgwałcenia mocne strony dziecka, aby mogło pora-
dokonywane zarówno przez osoby doro- dzić sobie z przeżytą traumą. Po ujawnie-
słe, jak i tylko trochę starsze od swych niu wykorzystania czy przemocy, po
ofiar. Ważnym elementem pomocy jest uwolnieniu się od tajemnicy, i po izolacji
wspieranie dziecka i rodziny oraz pomoc od sprawców dziecko powinno nauczyć
prawna w procedurach związanych z po- się nowych, konstruktywnych zasad bu-
stępowaniem karnym lub opiekuńczym. dowania relacji z innymi ludz
mi, a fakt
Ofiarom przemocy seksualnej z tej kate- przeżycia krzywdzenia seksualnego nie
gorii wieku, oprócz terapii indywidual- powinien stanowić głównego czynnika
nej, proponuje się udział w grupie tera- regulującego funkcjonowanie dziecka.
peutycznej2. Innym powodem analizowania wraz
Terapia ofiar przemocy seksualnej z pacjentem różnych sfer jego funkcjono-
w tym wieku dotyczy często ich związ- wania jest poszukiwanie wpływu skut-
ków seksualnych, gdyż charakterystyczne ków przeżytych doświadczeń na rozmaite
jest to, że wchodzą one wcześniej niż ich sfery życia. Utrwalone poczucie inności czy
rówieśnicy w takie związki oraz to, że mniejszej wartości, będące efektem dozna-
związki te są z reguły bardzo trudne, de- nej traumy, może mieć wpływ na niepodej-
strukcyjne, pełne napięć i kryzysów. Oso- mowanie wielu aktywności ważnych dla
by uczestniczące w procesie terapii gru- rozwoju i osiągnięcia satysfakcji w życiu.
powej korzystają jednocześnie z indywi- Ujawnienie przemocy seksualnej wy-
dualnych sesji z terapeutami, którzy pro- stępującej w rodzinie często stwarza bar-
wadzili je przed przystąpieniem do gru- dzo trudną i zupełnie nową dla danej ro-
py. Zdarza się, że do tych działań dołą- dziny sytuację. W celu zapewnienia
czają się sesje rodzinne, kiedy wymaga dziecku bezpieczeństwa czasami jest ko-
tego sytuacja danego dziecka. nieczna natychmiastowa interwencja,
w wyniku której rodzina na czas postępo-
*
wania przygotowawczego i procesowego
Najczęstszym celem oddziaływań tera- musi znalez
ć dla siebie nowe miejsce po-
peutycznych wobec dzieci wykorzystywa- bytu, zabezpieczyć środki do życia i przy-
gotować kolejne kroki postępowania. Aby
nych seksualnie, realizowanym w tracie
całego procesu terapeutycznego, jest re- mogła to zrealizować, niezbędna jest po-
dukcja poczucia winy, wstydu i odpowie- moc wielu służb i profesjonalistów. Waż-
na jest koordynacja ich działań. Zadania
dzialności za zdarzenia, które były ich
takie podejmują uruchamiane przez Cen-
udziałem. Ważny udział w utrzymywaniu
trum zespoły interdyscyplinarne bądz
też
się takich stanów ma stopień seksualnego
terapeuta koordynuje kolejno podejmo-
rozbudzenia dziecka. Im jest on silniejszy,
wane przez rodzinę kroki, które związane
a dziecko młodsze, tym dłużej utrzymują
się zarówno zaburzone seksualne zacho- są z pracą różnych służb  pomocy spo-
wania dziecka, które wynikają z wcią- łecznej, instytucji wymiaru sprawiedli-
wości, służby zdrowia itp. Tabela 7 przed-
gnięcia go w seksualność dorosłych, jak
stawia rozkład częstotliwości różnych
i towarzyszące im poczucia wstydu i winy.
W kontaktach terapeutycznych z ofia- działań podejmowanych w 2000 r. w Cen-
rami przemocy seksualnej ważne jest zaj- trum w procesie pomocy dzieciom wyko-
mowanie się wszystkimi wątkami wypeł- rzystywanym seksualnie.
2
Opis pracy grupy terapeutycznej dla ofiar przemocy seksualnej będzie tematem artykułu w kolejnym numerze
kwartalnika.
13
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
Tabela 7. Decyzje dotyczące udzielonej pomocy (N=76)
Status rodziny Liczba %
Terapia indywidualna 54 71,0
Terapia grupowa 9 11,8
Terapia w innych placówek 12 15,8
Izolacja dziecka od rodziny 6 7,9
Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej 11 14,5
Umieszczenie dziecka w placówce leczniczej 4 5,3
Powrót dziecka do rodziny 1 1,3
Skierowanie sprawy do sądu rodzinnego 8 10,5
Skierowanie sprawy na policję, prokuraturę i do sądu karnego 18 23,7
Pomoc socjalna dla rodziny 6 7,9
Nadzór nad rodziną 3 3,9
Inne rodzaje pomocy 9 11,8
Jak widać, najwięcej ofiar uczestniczyło lano pomocy w badanym roku  tylko
w terapii indywidualnej. W opisywanym w 6 przypadkach ubiegano się dla nich
roku pod opieką Centrum było 9 osób go- o pomoc socjalną. Potwierdza to ustalenia
towych do udziału w terapii grupowej, badawcze mówiące, iż zła sytuacja eko-
uruchomiono więc jedną grupę terapeu- nomiczna rodziny nie jest czynnikiem ry-
tyczną. Na drogę postępowania sądowe- zyka wykorzystywania seksualnego dziec-
go skierowano 26 przypadków wykorzy- ka (Finkelhor, Baron 1986).
stywania dzieci, w tym 18 do sądów kar- W ramach wspierania rodzin z proble-
nych, a 8 do rodzinnych. W 11 przypad- mem przemocy seksualnej, uruchamiane
kach rodziny nie były w stanie zapewnić są w Centrum doraz
ne formy pomocy
dzieciom bezpieczeństwa i musiano umie- w postaci finansowania pomocy adwokata,
ścić je w placówkach opiekuńczo-wych- opłacania dzieciom pobytu na obozach,
owawczych, takich jak dom dziecka, bursa refundacji kosztów leczenia, dofinanso-
szkolna, hostel. Warto podkreślić samo- wywania podręczników szkolnych itp.
dzielność finansową rodzin, którym udzie-
Literatura
Finkelhor D., Baron L. (1986), High-Risk Children, w: Sourcebook on Child Sexual
Abuse, Sage Publications, London.
Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa.
Lew-Starowicz Z. (2000), Seksuologia sądowa, PZWL, Warszawa.
14