3
WST
P
System pedagogiczny Marii Montessori powstał na początku ubiegłego
wieku. Był jednym z systemów, które zrodziły się w ramach ruchu zwanego w
Europie  nowym wychowaniem ,  nową szkołą , a w Stanach Zjednoczonych -
progresywizmem. Opracowana przez włoską lekarkę i pedagoga metoda
zdobyła ogromną popularność niemal na całym świecie. W okresie
międzywojennym znana była także w Polsce, zarówno w teorii jak i w praktyce.
Po drugiej wojnie światowej, tak jak i inne koncepcje  burżuazyjnego
wychowania , skazana została na zapomnienie. Radykalne przeobrażenia
ustrojowe, jakie nastąpiły w 1989 roku wpłynęły również na zmiany w sposobie
myślenia i działania w obszarze edukacji. Od kilkunastu lat pedagogika
Montessori przeżywa w naszym kraju swoisty renesans. W czasopismach i
publikacjach książkowych pojawiły się artykuły na temat koncepcji edukacyjnej
wielkiej Włoszki, powstały też prace zwarte, np. M. Mikszy Zrozumieć
Montessori, E. A
atacz Jak wychowywać dzieci? Zarys teorii pedagogicznej
Marii Montessori, pod red. S. Guz Metoda Marii Montessori. Historia i
współczesność. W ramach edukacji alternatywnej powstają przedszkola i klasy
nauczania poczÄ…tkowego pracujÄ…ce systemem Montessori. W 1994 r. utworzono
Polskie Stowarzyszenie Montessori z siedzibÄ… w A
odzi.
Jeszcze nie tak dawno Maria Montessori była jedną z wielu postaci
znanych z kart historii wychowania. Dzisiaj jej pedagogika jest znowu ceniona i
wprowadzana w życie.
4
ROZDZIAA
I
Sylwetka Marii Montessori
Maria Montessori urodziła się 31 sierpnia 1870 roku w miasteczku
Chiaravalle we Włoszech. Była jedynaczką wychowywaną przez swych
rodziców, Aleksandra i Renilde, na osobę o dużej dyscyplinie wewnętrznej,
współczującą i wrażliwą na potrzeby innych ludzi. Naukę rozpoczęła w wieku
sześciu lat w rzymskiej szkole publicznej, gdzie doświadczyła sposobów
tradycyjnego nauczania opartego na rygoryzmie i przedmiotowym traktowaniu
ucznia. Już jako mała dziewczynka intuicyjnie przeczuwała, że ma w swoim
życiu ważną misję do spełnienia. Gdy w wieku dziesięciu lat bardzo ciężko
zachorowała, pocieszała zatroskaną matkę słowami:  Nie martw się mamo, ja
nie mogę umrzeć, mam jeszcze tyle do zrobienia! 1. Intuicja, upór, odwaga,
pewność siebie, odporność na krytykę - to cechy, które pomagały Marii
Montessori realizować śmiałe, niekonwencjonalne zamierzenia. Z zamiarem
zostania inżynierem ukończyła średnią szkołę techniczną i rozpoczęła studia
matematyczno  przyrodnicze na Uniwersytecie Rzymskim. Inżynierem jednak
nie została. Mimo licznych przeciwności, przełamując opory opinii publicznej i
rodziny, podjęła jako pierwsza kobieta we Włoszech studia medyczne. Po
uzyskaniu w 1896 r. doktoratu z psychiatrii przyjęła asystenturę w szpitalu San
Giowanni i prowadziła własną praktykę lekarską. Była również asystentką w
Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego, gdzie pracowała wraz z
towarzyszem swego życia doktorem Giuseppe Montesano. Owocem tego nie
zalegalizowanego związku był syn Mario Montessori, który jako dorosły
mężczyzna aktywnie wspierał matkę w jej działaniach na rzecz popularyzacji
opracowanej przez niÄ… metody2.
Obserwując w Klinice dzieci upośledzone umysłowo, Maria Montessori
postawiła hipotezę, że w każdym człowieku istnieje wewnętrzna siła
stymulująca go do rozwoju i dzieciom upośledzonym potrzebna jest nie tylko
opieka kliniczna, lecz przede wszystkim właściwe zabiegi wychowawcze.
1
Cyt. wg Małgorzaty Mikszy, Zrozumieć Montessori,  Impuls , Kraków 1998.
2
Por. tamże,s. 96-102.
5
Spostrzeżenie to skierowało jej zainteresowania w stronę pedagogiki specjalnej.
Rozpoczęła intensywne samokształcenie. Duże wrażenie wywarły na niej prace
nie żyjących już wówczas francuskich lekarzy  pedagogów Jean-Marca Itarda
i Éduarda Seguina. Opracowane przez tych specjalistów pomoce dydaktyczne
pomagające dzieciom upośledzonym umysłowo w rozwoju, M. Montessori
wykorzystała w sposób nowatorski w Instytucie Medyczno-Pedagogicznym
Kształcenia Nauczycieli dla Opieki i Wychowania Dzieci Umysłowo
Upośledzonych. Zastosowane pomoce wzbogacone o jej własne pomysły
przyniosły znakomite rezultaty. Uczone przez nią dzieci uzyskały lepsze wyniki
na egzaminie do szkół publicznych niż dzieci o normalnym rozwoju. Montessori
stwierdziła, że przyczyną były odmienne metody pracy i powzięła zamiar
zastosowania dotychczasowych doświadczeń w pedagogice normalnie
rozwijających się dzieci. Zrezygnowała z pełnienia funkcji dyrektora instytutu i
rozpoczęła studia z antropologii, psychologii eksperymentalnej, higieny i
filozofii na Uniwersytecie Rzymskim.
Możliwość podjęcia pracy z dziećmi normalnymi dała jej propozycja
zorganizowania ochronki  świetlicy dla ubogich dzieci. Placówkę tę, nazwaną
Casa dei Bambini (Dom Dziecięcy), otwarto w 1907 roku. Przebywały w niej
dzieci od dwóch do sześciu lat. M. Montessori spędzała w nim każdą chwilę
wolną od pracy na Uniwersytecie Rzymskim i praktyki lekarskiej. Wyposażała
placówkę w meble dostosowane do potrzeb dzieci i materiały dydaktyczne
własnego projektu. Przygotowywała opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi
pomocami. Po kilku tygodniach pobytu dzieci w placówce, M. Montessori
zaobserwowała zmiany zachodzące w ich zachowaniu - przede wszystkim
wzrastało zainteresowanie materiałem dydaktycznym - dzieci wybierały go
chętniej niż typowe zabawki, z początkowo rozkojarzonych, stawały się coraz
bardziej skupione, wyciszone, zdolne do wytężonej pracy. Przyczyną było
zjawisko, które Montessori określiła mianem  polaryzacji uwagi . Odkrycie
polaryzacji uwagi miało kluczowe znaczenie dla rozwoju jej pedagogiki. Coraz
bardziej doskonaliła opracowany przez siebie materiał dydaktyczny. Wzbogaciła
6
go o nowe pomoce do nauki geografii, gramatyki, matematyki oraz innych
przedmiotów nauczania. Wprowadziła też, jako zasadę pedagogiczną, swobodny
wybór materiałów dydaktycznych, dowolność miejsca i czasu pracy. Zniosła
nagrody i kary. Ograniczyła czynności nauczyciela na rzecz samodzielności
dzieci. Wprowadziła naukę czytania i pisania oraz podstawy matematyki.
Sukces w Casa dei Bambini wzbudził zainteresowanie pedagogów we Włoszech
i na świecie. W krótkim czasie zaczęły powstawać kolejne Domy Dziecięce w
kraju i za granicÄ….
W 1910 roku M. Montessori podjęła decyzję o rezygnacji ze wszystkich
innych zajęć, łącznie z prawem wykonywania zawodu lekarza. Poświęciła się
całkowicie dalszemu rozwijaniu teoretycznych podstaw swej koncepcji
edukacyjnej i popularyzowaniu jej na świecie poprzez liczne kursy, kongresy i
publikacje. W krajach Europy, Azji, Ameryki zaczęły powstawać nowe
placówki pracujące według jej metody. Ruch montessoriański zataczał coraz
szersze kręgi, włączały się do niego wybitne osobistości ze świata nauki i
polityki. W 1929 roku powołano Asociation Montessori Internationale
(Międzynarodowe Stowarzyszenie Montessori), które stało się centralną
organizacją koordynującą działalność placówek i towarzystw montessoriańskich
na świecie oraz zajmującą się kształceniem nauczycieli. Maria Montessori
została prezydentem Stowarzyszenia, jej syn sekretarzem.
Lata II wojny światowej nie sprzyjały rozwojowi metody, ale dla M.
Montessori był to okres dalszej wytężonej pracy. Swą działalność prowadziła na
terenie Indii, gdzie po przystąpieniu Włoch do wojny została wraz z synem
internowana. Do Europy wróciła w 1946 roku i ponownie podjęła wysiłki w
celu odrodzenia ruchu społecznego na rzecz swojej metody. Zaowocowały one
reaktywowaniem starych i powoływaniem nowych stowarzyszeń, ośrodków
szkoleniowych, przedszkoli i szkół montessoriańskich.
Za osiągnięcia pedagogiczne i propagowanie humanistycznych idei Maria
Montessori była wyróżniona najwyższymi odznaczeniami, przyznawanymi
przez rządy i uniwersytety wielu krajów (m. in. tytuł doktora honoris causa
7
Uniwersytetu w Sorbonie, krzyż Legii Honorowej, nominacja do pokojowej
Nagrody Nobla).
Maria Montessori całe swoje życie poświęciła budowaniu  cywilizacji
miłości , odnawianiu zaburzonych relacji między światem dorosłych i dzieci.
Pracowała do ostatnich swych dni. W wieku 82 lat planowała podróż do Ghany
w celu kształcenia tamtejszych nauczycieli.
Zmarła 6 maja 1952 roku w Noordwijk w Holandii. Ostatnim domem Marii
Montessori było mieszkanie przy Koniginweg w Amsterdamie, które od czasu
jej śmierci jest siedzibą AMI.
8
ROZDZIAA
II
Koncepcja rozwoju i wychowania dziecka
Koncepcja rozwoju i wychowania dziecka wynikała z głębokich
przemyśleń M. Montessori na temat Wszechświata i szczególnej w nim roli
człowieka. Zgodnie z jej teorią, człowiek obdarzony przez Boga inteligencją,
odpowiedzialny jest za zachowanie ładu i harmonii w rozwijającym się według
nakreślonego przez Stwórcę planu Wszechświecie. Nie może pozostawać
obojętny wobec zła, gdyż obojętność ta zagraża istnieniu całego świata.
Jedynym środkiem obrony świata przed zagładą jest współdziałanie oparte na
miłości. Osoba dorosła, wprowadzając dziecko w  supernaturę (kulturę i
cywilizację) musi wyzbyć się dumy, pychy, gniewu i odnalez
ć w sobie miłość 
podstawową energię prowadzącą do rozwoju człowieka i świata.
M. Montessori uważała, że wychowanie to szczególny rodzaj  pomocy
osobie ludzkiej w osiąganiu przez nią niezalezności , to  pomoc dawana
dziecku od urodzenia w jego psychiczno  duchowym rozwoju 3. Dziecko, jej
zdaniem, jest budowniczym samego siebie, rozwija się dzięki wrodzonej
aktywności i sile witalnej. W każdym dziecku tkwi dany z natury, zawarty w
psychiczno  duchowym zarodku  plan budowy , który decyduje o kształcie
jego osobowości. Dziecko przychodzi na świat z wrodzoną gotowością do
opanowania umiejętności typowo ludzkich. Dzięki duchowej sile, którą M.
Montessori nazywa  absorbujÄ…cym duchem (absorbujÄ…cÄ… psychikÄ… ), w ciÄ…gu
pierwszych trzech lat życia mimowolnie i bez wysiłku rejestruje w
podświadomości wszelkie wrażenia, informacje docierające z otoczenia,
przyswaja elementy cywilizacji i kultury. Skutkiem działania  absorbującej
psychiki jest powstanie świadomości i powolne zanikanie tej formy uczenia
się. Nie przestaje ona jednak istnieć, pojawia się w okresach, które M.
Montessori nazwała  wrażliwymi fazami . Są to okresy, w których wrażliwość
3
Cyt. wg Małgorzaty Mikszy, Wychowawca-nauczyciel w poglądach Marii Montessori,  Wychowanie w
Przedszkolu 1994 nr 5.
9
dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodz
ców. Dziecko uczy się
wówczas szybko i chętnie, łatwo opanowuje określone umiejętności. Okresy te
są przejściowe, pojawiają się u dziecka zgodnie z jego indywidualnym,
wewnętrznym  planem budowy . Dlatego niezwykle istotne jest zapewnienie
dziecku odpowiednich warunków i umożliwienie mu swobodnego, tzn.
zgodnego z wrażliwymi fazami, działania. Jednocześnie bezskuteczne i
szkodliwe są wszelkie próby wywołania wrażliwych faz, przyspieszania ich
występowania, ingerowania w nie.
M. Montessori wyróżniła kilka wrażliwych faz, uporządkowała je
chronologicznie i określiła ich treść. Od narodzin do szóstego roku życia
występuje faza wrażliwości na język mówiony i pisany, na ruch, zachowania
społeczne i porządek. Od siódmego do dwunastego roku życia pojawia się
wrażliwość na moralność, sprawiedliwość, dobro i zło, uczucia religijne, różne
dziedziny nauki. W okresie od trzynastego do osiemnastego roku życia
człowiek osiąga wrażliwość na godność osobistą, odpowiedzialność i wiarę we
własne siły. Z faktem występowania wrażliwych faz wiąże się ściśle
konieczność właściwego konstruowania programów nauczania i respektowania
indywidualnego toku rozwoju każdego dziecka.
W sprzyjających warunkach, jeśli otoczenie współdziała z dzieckiem w
jego rozwoju, współpracuje z nim uwzględniając wrażliwe fazy, dochodzi do
zjawiska  polaryzacji uwagi , czyli bardzo silnej, długotrwałej koncentracji na
wykonywanych czynnościach.  Polaryzacji uwagi M. Montessori przypisywała
fundamentalne znaczenie jako zjawisku prowadzÄ…cemu do  normalizacji 
wewnętrznej i zewnętrznej (społecznej) integracji osobowości dziecka.
 Normalizacja stanowi swoisty cel rozwoju i jednocześnie cel pomocy
wychowawczej. Dzięki osiągnięciu stanu  normalizacji dziecko staje się
bardziej odpowiedzialne za siebie, innych ludzi i świat. Jest zdolne do
współżycia z innymi ludz
mi i do budowania pokoju na świecie.
10
ROZDZIAA
III
Metoda Marii Montessori
M. Montessori uważała, że  Dzieci umieją sobą kierować, wiedzą czego
chcą . Jednak  (...) bez odpowiednich środków zewnętrznych dziecko nie może
spożytkować olbrzymich sił, w które przyroda je wyposażyła w celu, aby je
pobudzić do ciągłego, wytrwałego ćwiczenia, mającego udoskonalić wyższe
jego funkcje 4. Mądry wychowawca, jej zdaniem, powinien wspierać dziecko w
samorozwoju przede wszystkim poprzez zapewnienie mu poczucia
bezpieczeństwa, akceptacji i miłości. Jego głównym zadaniem jest wnikliwa,
pełna szacunku, miłości i pokory obserwacja dziecka oraz kształtowanie,
organizowanie i pielęgnowanie otoczenia. Przygotowane otoczenie to
środowisko (społeczne i materialne), w którym dziecko odnajduje  impulsy
odpowiadające wrażliwym fazom, pobudzające je do działania i zarazem
umożliwiające jak najczęstszą polaryzację uwagi. W ten sposób wychowanie ma
charakter pośredni, gdyż to przede wszystkim dziecko, a nie osoba dorosła,
podejmuje decyzje o wyborze rodzaju aktywności i tym samym o ćwiczeniu i
rozwijaniu określonych funkcji.
Właściwie zorganizowane otoczenie powinno wzbudzać u dzieci
pozytywne uczucia, wywoływać chęć poznania i działania. Stąd już sam
budynek powinien być atrakcyjny: estetyczny i funkcjonalny, usytuowany w
ogrodzie, a znajdujące się w nim meble i przedmioty codziennego użytku
dostosowane do wzrostu i potrzeb dzieci. M. Montessori jako pierwsza
opracowała takie właśnie otoczenie dla swych podopiecznych w Domu
Dziecięcym, co było kolejnym ewenementem w czasach jej współczesnych.
Bardzo ważnym składnikiem otoczenia jest materiał rozwojowy. Pomoce
rozwojowe odpowiadajÄ… w swej budowie i przeznaczeniu pojawiajÄ…cym siÄ™ w
rozwoju dziecka wrażliwym fazom. Są tak przygotowane, rozmieszczone w
4
Maria Montessori Myśli przewodnie mojej metody, (W:) Wanda Bobrowska-Nowak, Historia wychowania
przedszkolnego, cz. II Wybór materiałów z
ródłowych, WSiP, Warszawa 1983, s. 477.
11
klasie i udostępnione dzieciom, że tworzą logicznie uporządkowaną całość.
Służą nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale kształtowaniu całej osobowości.
M. Montessori poświęciła na ich opracowanie kilkanaście lat pracy,
wykorzystując pomoce zaproponowane wcześniej przez Itarda i Seguina,
modyfikując je i wzbogacając o własne pomysły w wyniku wnikliwych
obserwacji działania dzieci. Materiał rozwojowy obejmuje:
1. Materiał do ćwiczeń z praktycznego życia; związanych z samoobsługą,
troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi.
2. Materiał sensoryczny; rozwijający poznanie zmysłowe, służący
pobudzaniu aktywności umysłowej.
3. Materiał  akademicki do nauki języka, matematyki, kultury i innych
dziedzin wiedzy.
4. Materiały artystyczne związane z ekspresją muzyczną, plastyczną
i zręcznościową dziecka.
5. Materiały religijne, np. krzyż, Biblia, świeca, obrazki i książki o tematyce
religijnej.
Do każdej pomocy opracowane są odpowiednie ćwiczenia, w których
wykonanie wprowadza dziecko sam materiał rozwojowy poprzez swoją logiczną
konstrukcjÄ™.
I. Ćwiczenia  praktycznego dnia pomagają dziecku przez częste powtarzanie
czynności samodzielnie kształtować sprawność ruchową, rozwijać
koordynację, piękno i harmonię ruchów. Ćwiczenia te, jak sama nazwa
wskazuje, obejmują wyuczenie się czynności potrzebnych w życiu
codziennym. Uczą jednocześnie samodzielności, wytrwałości, wiary we
własne możliwości, współdziałania i odpowiedzialności. Istotne znaczenie
w kształceniu ruchowym ma doświadczanie i ćwiczenie ciszy. Przy czym
nie chodzi tu o ciszę zewnętrzną wymuszoną zakazami, lecz o ciszę
wewnętrzną będącą skutkiem równowagi zewnętrznej i wewnętrznej, którą
dziecko osiąga dzięki polaryzacji uwagi. Różnego rodzaju ćwiczenia (m.in.
12
chodzenie po elipsie) pomagają dziecku odkryć ciszę i zafascynować się nią,
ułatwiają dziecku skupienie, uczą go  wyciszenia się , by dać możliwość
wypowiedzenia siÄ™ innym. Cisza, zdaniem M. Montessori, prowadzi do
pogłębienia więzi, lepszego zrozumienia, skuteczniejszej komunikacji.
II. Ćwiczenia zmysłów umożliwiają dziecku przejście od myślenia
konkretnego do abstrakcyjnego i tym samym przyczyniajÄ… siÄ™ do rozwoju
jego inteligencji i osobowości. Ćwiczenia można podzielić na pięć grup
odpowiadających poszczególnym zmysłom. Każde ćwiczenie zawiera tylko
jeden problem do rozwiązania i pomaga dziecku rozwijać procesy
poznawcze przez inspirowanie do wyszukiwania podobieństw, różnic,
charakterystycznych cech przedmiotów itp. Poprzez manipulowanie,
obserwowanie i porównywanie dziecko powoli dochodzi do pojęć ogólnych.
Ćwiczenia stają się stopniowo coraz bardziej skomplikowane,
doprowadzając w ten sposób do coraz wyższego stopnia abstrakcji.
III.Ćwiczenia matematyczne opracowane przez M. Montessori dotyczą:
wprowadzenia liczb, nauki liczenia, wprowadzenia działań
matematycznych, pamięciowego opanowania podstawowych działań
matematycznych, ułamków, geometrii. Podstawę do zrozumienia
matematyki stanowią pomoce do kształcenia zmysłów, które pośrednio
przygotowują umysł dziecka do wykształcenia zmysłu matematycznego
IV.Ćwiczenia językowe. Słownictwo dzieci wzbogacane jest przez częste
rozmowy na bliskie im tematy. W edukacji językowej istotną rolę odgrywa
nauka czytania i pisania. W kształceniu umiejętności czytania i pisania M.
Montessori wyodrębniła kilka etapów: przygotowanie pośrednie, w którym
celem ćwiczeń jest kształcenie koordynacji wzrokowo  ruchowej dziecka,
koniecznej przy pisaniu liter; przygotowanie bezpośrednie, obejmujące
ćwiczenia wprowadzające litery; naukę pisania przy pomocy ćwiczeń z
ruchomym alfabetem; naukę czytania, obejmującą ćwiczenia na specjalnie
dobranych przedmiotach. Do edukacji językowej należy też wiele ćwiczeń
13
wprowadzających w świat czytania z trudnościami językowymi, w świat
ortografii i gramatyki.
W szkole i przedszkolu Montessori edukacja ma charakter globalny.
Oprócz wymienionych ćwiczeń dzieci wykonują również zadania z dziedziny
geografii, biologii, chemii, fizyki itp. Przygotowane otoczenie powinno zgodnie
z zamysłem M. Montessori odzwierciedlać porządek panujący we
Wszechświecie. Dzięki logicznemu uporządkowaniu grup pomocy
rozwojowych dziecko może w najbliższym środowisku odnalez
ć wszystkie
najważniejsze zależności, związki i pojęcia, które występują w świecie. Budowa
pomocy rozwojowych i praca z nimi wymaga przestrzegania określonych zasad.
SÄ… to m.in. zasady:
b) Estetyki  wszystkie przedmioty w otoczeniu powinny przyciągać uwagę
dziecka wyglądem, barwą, strukturą, gdyż jak twierdzi M. Montessori:
 Piękno całego otoczenia i wszystkich drobiazgów, które ono zawiera,
zachęca dziecko do działania, do podwojenia wysiłków. (...) piękno pobudza
dzieci co dnia czyniąc zadość indywidualnym skłonnościom, ukrytym w ich
duszy 5.
c) Izolacji trudności  każdy przedmiot wchodzący w skład materiału
rozwojowego musi być prosty i przejrzysty w swej budowie. Umożliwia to
dziecku skoncentrowanie się na cechach istotnych, ułatwia samodzielne
dostrzeżenie i rozwiązanie danego problemu.
d) Kontroli błędów  przejrzysta budowa pomocy i ich jednoznaczne funkcje
pozwalają dziecku w trakcie samodzielnego poszukiwania rozwiązań
zauważyć popełniane błędy i korygować je. Tym samym zasada ta ma
wartość nie tylko kształcącą, ale i wychowawczą. Samokontrola
uniezależnia dziecko od kontroli dorosłych. Samodzielne pokonywanie
trudności i zakończone sukcesem wykonanie zadania wywołuje u dziecka
uczucie satysfakcji, wzmacnia wiarę we własne możliwości. Uczy
5
Maria Montessori, Myśli przewodnie mojej metody, (W:) Wanda Bobrowska-Nowak, Historia wychowania
przedszkolnego, op. cit., s. 477-478
14
jednocześnie wytrwałości, dokładności, dostrzegania skutków błędnych
poczynań.
e) Ograniczenia  wszystkie pomoce rozwojowe sÄ… w pojedynczych
egzemplarzach, co odpowiada konstrukcji Wszechświata, który zgodnie z
wizją M. Montessori składa się z niepowtarzalnych elementów tworzących
jedność. Uporządkowane w ten sposób otoczenie prowadzi dziecko do
porządkowania duchowego i zrozumienia zawartych w świecie detali.
Zasada ta uczy dziecko cierpliwego czekania, ustępowania, rozumienia
potrzeb innych osób, negocjowania i dochodzenia do kompromisu.
f) Indywidualizacji tempa uczenia się  dostępność pomocy rozwojowych
rozmieszczonych w otoczeniu pozwala dziecku na wybór rodzaju zajęcia
zgodnie z pojawiającą się wrażliwą fazą. Kiedy dziecko sięgnie po
określony materiał rozwojowy i jak długo będzie się nim zajmować zależy
tylko od niego, od tego jaki osiągnęło stopień rozwoju.
g) Stopniowania trudności  materiał rozwojowy jest tak rozmieszczony, że
każdy jego dział tworzy logicznie uporządkowaną całość i pozwala
samodzielnie przechodzić dzieciom od wykonywania zadań prostych do
coraz bardziej skomplikowanych.
h) Kontynuacji  zasada ta wiąże się ściśle z zasadą stopniowania trudności 
każda pomoc i grupa pomocy stanowi podstawę do kolejnych bardziej
skomplikowanych i o większym stopniu abstrakcji pomocy.
Wymienione zasady wynikają z dwóch podstawowych zasad pedagogiki
montessoriańskiej: zasady porządku i wolności.
Zasada porzÄ…dku dotyczy budowania Å‚adu psychicznego, moralnego i
duchowego. W przygotowanym otoczeniu znajduje swoje odbicie struktura i
organizacja Wszechświata  wszystko ma swoje stałe miejsce. Występowanie
określonego porządku zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, zwiększa
chęć działania, budzi motywację do budowania własnego porządku
15
wewnętrznego, a w konsekwencji do budowania ładu i porządku moralnego w
świecie.
Dziecko, zdaniem M. Montessori, może się prawidłowo rozwijać tylko w
atmosferze wolności i swobody. Przy czym wolność nie oznacza pozostawienia
dziecka samemu sobie, pozwalania mu na robienie tego, co chce. Wolność to
niezależność wynikająca z wiedzy na temat zasad i norm społecznego
współżycia, z opanowania umiejętności samodzielnego działania, z postawy
opartej na samodyscyplinie i samokontroli. Aby tak rozumiana wolność mogła
się realizować dziecko potrzebuje wsparcia dorosłych. Najlepszą pomocą, którą
można mu zaoferować jest swoboda, z jaką może ono swoją własną pracę
podjąć, na swój własny sposób zorganizować i wykonać. W klasach Montessori
dziecko ma prawo wolnego wyboru przedmiotu pracy, decyduje o tempie
(czasie) jej wykonania oraz o miejscu. Samodzielny wybór pozwala mu na
planowanie własnych zadań, bezpośrednie zaangażowanie i osobistą
odpowiedzialność za to co robi. Możliwość podejmowania decyzji bez dyrektyw
nauczycielskich wpływa na rozwój samoświadomości, usamodzielnienie i
poczucie niezależności dziecka. Swoboda ta, przestrzeń materialna i psychiczna
pozostawiona dziecku do dyspozycji, ma jednak swoje granice. W
przygotowanym otoczeniu, gdzie wszystko jest uporzÄ…dkowane i logicznie
ukształtowane obowiązują jasno określone reguły, których należy bezwzględnie
przestrzegać. Reguł dziecko uczy się stopniowo. Przyzwyczajają je one do
samodzielnej, odpowiedzialnej i twórczej aktywności nie tylko indywidualnej,
ale i grupowej, pozwalają zrozumieć istotę społecznego współżycia.
Przygotowane otoczenie to nie tylko przedmioty, materiał rozwojowy,
zasady i reguły, ale przede wszystkim ludzie. Oddziały pracujące według
systemu Montessori obejmują dzieci w zróżnicowanym wieku: 3-6 lat, 7-9 lat,
10-12 lat. Wymieszana rocznikowo grupa, zdaniem M. Montessori, bardziej
odpowiada realiom świata zewnętrznego, przypomina naturalną sytuację
rodzinną, umożliwia codzienną konfrontację z kolegami młodszymi i starszymi.
Taki dobór dzieci do klas ułatwia indywidualizację uczenia się (zgodnie z
16
wrażliwymi fazami), stwarza dzieciom szansę udzielania i przyjmowania
pomocy, doznawania opieki, ale również dostrzegania potrzebującego.
W placówkach montessoriańskich ogromną wagę przywiązuje się do
współpracy z rodzicami. Jak twierdziła M. Montessori, w domu rodzice, w
przedszkolu lub szkole nauczyciele sÄ… dla dziecka przewodnikami, doradcami,
pośrednikami między nim a skomplikowanym światem natury. Dlatego bardzo
ważne jest, aby rodzina i przedszkole (szkoła) starały się zapewnić dziecku
podobne warunki rozwoju, kierowały się w stosunku do dziecka tymi samymi
zasadami.
Nauczycielom M. Montessori stawiała bardzo wysokie wymagania.
Uważała, że nauczyciel, który chce pracować z dziećmi musi najpierw dokonać
przemiany wewnętrznej. Musi wyzbyć się dumy, górowania nad dzieckiem,
przejawów ciągłego niezadowolenia z dziecka, złości i pychy i odnalez
ć w sobie
pokorę, cierpliwość, spokój, skromność. Tylko wówczas, kiedy uda mu się tego
dokonać możliwe stanie się stworzenie prawdziwych, przepełnionych miłością i
zrozumieniem związków z dziećmi.
Zadaniem nauczyciela jest przygotowanie otoczenia dziecka, dbanie o to,
by zawsze panował w nim ład i porządek. Nauczyciel ma pomagać dziecku w
rozwoju, ma wspierać je i współdziałać z nim, a nie urabiać według własnego
wzoru. W klasach Montessori nauczyciel nie uczy, lecz podąża za dzieckiem.
Okazuje szacunek dziecku wykonujÄ…cemu pracÄ™ i nie przerywa mu. Pozwala mu
samodzielnie dostrzegać błędy i korygować je. Udziela mu pomocy tylko wtedy,
gdy jest to rzeczywiście niezbędne. Stymuluje aktywność dziecka, podtrzymuje
jego wewnętrzną motywację do samodzielnego zdobywania wiadomości i
umiejętności. Ukazuje sposoby wykorzystywania pomocy rozwojowych,
poprzez udzielanie tzw.  lekcji słownych . Dziecko poznaje w ten sposób nowe
nazwy i pojęcia, uzyskuje kolejny  klucz do zrozumienia złożoności świata.
Swoją rolę nauczyciel może właściwie spełniać tylko wtedy, gdy będzie
wnikliwie i systematycznie obserwował dziecko. Według M. Montessori
obserwacja  pełna szacunku, miłości i pokory  jest drogą do zrozumienia
17
duszy wychowanka. Podstawową cechą ideału wychowawcy jest miłość do
dziecka.  Człowiek, który nie kocha  twierdziła M. Montessori  widzi tylko
błędy u innych. A przecież tylko ten, który kocha, jest prawdziwym, widzącym
obserwatorem i tylko on może dostrzec w dziecku to, czego ono samo nie jest
jeszcze w stanie zobaczyć i zrozumieć. Tylko wtedy dziecko może przed
wychowawcą odkryć swą prawdziwą naturę 6.
ZAKOC
CZENIE
Na nagrobku Marii Montessori w Noordwijk w Holandii wyryty jest napis:
 Proszę kochane dzieci, które wszystko potrafią, aby razem ze mną budowały
pokój między ludz
mi i na świecie 7. Myślę, że każdy kto tę inskrypcję
przeczyta, nawet jeśli nigdy nie słyszał nazwiska  Montessori , przystanie i
zastanowi się: kim była kobieta, która tak poruszającą umysł i sumienie prośbę
kieruje do potomnych? Być może w chwili zadumy odnajdzie w sobie ciszę i
zrozumie, co jest w życiu naprawdę ważne?
Ci, którzy znają pedagogikę M. Montessori, choćby tylko z dostępnych
opracowań jej teoretycznych podstaw wiedzą, że była to niezwykła osoba, której
cała działalność przepełniona była miłością do dzieci, wszystkich ludzi i świata.
Opracowany przez nią system dokonał istotnego przełomu w dziedzinie
wychowania i nauczania początku XX wieku. Przyczynił się do zmiany sposobu
myślenia o dziecku i roli wychowawcy w procesie kształtowania osobowości.
Podstawowe tezy koncepcji edukacyjnej M. Montessori, sformułowane
prawie sto lat temu, aktualne są do dzisiaj. W klasach Montessori każde dziecko
ma szansę osiągnięcia maksymalnego poziomu rozwoju fizycznego,
umysłowego, duchowego, kulturowego i społecznego zgodnie ze swymi
możliwościami i uzdolnieniami. Dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne
umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku
pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielem, swobodnie wybierają rodzaj,
6
Cyt wg Małgorzaty Mikszy, Zrozumieć Montessori, op. cit., s. 84.
7
Cyt. wg Małgorzaty Mikszy, Zrozumieć Montessori, op. cit., s. 18.
18
miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają
indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności. Ćwiczą
dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu zadań. Uczą się współpracy w
cichych zajęciach indywidualnych i grupowych. Zdobywają umiejętność
przestrzegania zasad porządku w otoczeniu i w swoim działaniu. Uczą się
szanować prawa, uczucia, wartości, odmienność innych osób.
Wydaje się, że nie tylko nauczycielom w przedszkolach i szkołach
pracujących systemem Montessori powinna być bliska idea pomagania
dzieciom w  osiąganiu niezależności, wolności i miłości do świata . Pełna
realizacja metody możliwa jest tylko w odpowiednio przygotowanym otoczeniu,
gdzie ogromną rolę odgrywa opracowany według określonych zasad materiał
rozwojowy. Ale  przygotowane otoczenie to również mądry, cierpliwy,
wyrozumiały wychowawca. Dlatego, nawet jeżeli ktoś ma wątpliwości, czy
wprowadzanie koniecznych ograniczeń wynikających ze struktury i funkcji
wykorzystywanych pomocy korzystne jest dla rozwoju spontanicznej, twórczej
aktywności dziecka, może i powinien, moim zdaniem, przyjąć za własne
poglÄ…dy M. Montessori dotyczÄ…ce postawy i roli nauczyciela w procesie
wychowania.
Poszukujący nowych sposobów edukacji nauczyciel, w sytuacji, gdy nie
chce lub nie może stworzyć oddziału montessoriańskiego, znajdzie w koncepcji
wychowania włoskiej pedagog wiele cennych wskazówek do opracowania
własnych rozwiązań metodycznych i organizacyjnych.
19
BIBLIOGRAFIA
Bobrowska-Nowak W., Historia wychowania przedszkolnego, Warszawa 1983.
Guz S., Edukacja w systemie Marii Montessori,  Wychowanie w Przedszkolu
1994 nr 4.
Guz S., Przygotowanie dzieci do udziału w życiu społecznym: z doświadczeń
szkoły Montessori,  Wychowanie na co Dzień 2000 nr 6.
A
atacz E., Jak wychowywać dzieci? Zarys teorii pedagogicznej Marii
Montessori, Copyright by Ewa A
atacz, 1995.
A
atacz E., Maria Montessori o rozwoju i wychowaniu dzieci w wieku
przedszkolnym,  Wychowanie w Przedszkolu 1991 nr 10.
A
atacz E., Trud wychowania Marii Montessori dla cywilizacji miłości,
 Wychowanie na co Dzień 1998 nr 1/2.
Miksza M., Zrozumieć Montessori, Kraków 1998.
Miksza M., Wychowawca-nauczyciel w poglÄ…dach Marii Montessori,
 Wychowanie w Przedszkolu 1994 nr 5.
Miksza M., Z teorii i praktyki edukacji w oparciu o pedagogikÄ™ Marii
Montessori,  A
ódzki Przegląd Targowy 1995 nr 5.
Miksza M., Kierunki rozwoju ruchu montessoriańskiego w Polsce po roku 1990,
 Wszystko dla Szkoły 1998.
Śliwerski B., Edukacja alternatywna w Polsce na przykładzie recepcji
pedagogiki montessoriańskiej,  Wszystko dla Szkoły 1998.
20