Wydział
Mechaniczny
Instrukcja do zajęć laboratoryjnych
Temat ćwiczenia: Zasady bhp w laboratorium materiałoznawstwa.
Przygotowanie próbek do badań mikroskopowych
Numer ćwiczenia: 1
Laboratorium z przedmiotu:
MATERIAA
OZNAWSTWO
2000
Wydział (Instytut): Mechaniczny
Katedra (Zakład): Materiałoznawstwa
Zawartość instrukcji:
1) Wprowadzeniu
2) Cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego
3) Metodyka badań
a) opis stanowiska
b) przebieg realizacji eksperymentu
c) prezentacja i analiza wyników badań
4) Wymagania BHP
5) Sprawozdania studenckie (cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego, opis
stanowiska badawczego, przebieg realizacji eksperymentu, zestawienie i
analiza wyników badań, wnioski, inne)
6) Literatura
1. WPROWADZENIE
Pierwsze zajęcia laboratoryjne ze studentami są poświęcone omówieniu regulaminu
pracy I przepisów bhp w Laboratorium Materiałoznawstwa oraz zapoznaniu ze
stanowiskami badawczymi, aparaturą I urządzeniami. Poza tym studenci zapoznają
się z metodyką przygotowania próbek do badań metalograficznych.
1.1. ORGANIZACJA PRACY I PRZEPISY BHP
Grupę laboratoryjną obejmującą 9-12 osób prowadzi nauczyciel akademicki. Zajęcia
w grupie mogą odbywać się w kilku pomieszczeniach jednocześnie. Przebieg
ćwiczeń wymaga dobrej dyscypliny I organizacji zajęć. Dobre przygotowanie
teoretyczne, znajomość zasad działania aparatury I Jej bezpiecznej obsługi,
przestrzeganie wskazówek prowadzącego zapewnia właściwe I bezpieczne
wykonywanie ćwiczeń. Na pierwszych zajęciach prowadzący zapoznaje studentów z
regulaminem pracy I przepisami bhp w Laboratorium Materiałoznawstwa. Fakt
przeszkolenia z ogólnych zasad bhp Jest wpisywany do ksią\
ki I potwierdzany
własnoręcznym podpisem przez ka\
dego studenta.
Podstawowe wskazówki bhp
1) Przed rozpoczęciem pracy na stanowisku laboratoryjnym student winien
zapoznać się z Instrukcją bezpiecznej obsługi wywieszoną przy ka\
dym
stanowisku.
2) Wszystkie wątpliwości co do obsługi stanowiska, zastosowania właściwych
parametrów I narzędzi nale\
y omówić z prowadzącym ćwiczenia bądz

pracownikiem In\
ynieryjno-technicznym.
3) Urządzenia wysoko energetyczne (piece hartownicze, prasy) ma prawo
obsługiwać tylko specjalnie przeszkolony pracownik techniczny.
4) Studenci mogą uruchamiać I obsługiwać stanowiska laboratoryjne po wyra\
eniu
zgody I pod nadzorem prowadzącego ćwiczenia.
5) Po zakończeniu badań wszystkie urządzenia nale\
y wyłączyć a uporządkowane
stanowisko przekazać prowadzącemu.
6) Studenci nie mogą podejmować \
adnych prac bez zgody prowadzącego.
7) Ka\
de zauwa\
one zagro\
enie, usterki na stanowisku, skaleczenie lub ewentualny
wypadek nale\
y natychmiast zgłosić prowadzącemu ćwiczenia.
8) Zabrania się opuszczania stanowisk w trakcie odbywania ćwiczeń i pozostawiania
ich bez odpowiedniego zabezpieczenia. Ka\
de wyjście w trakcie ćwiczeń winno być
zgłoszone prowadzącemu.
Uwagi dotyczące prądu elektrycznego
1) Wszystkie stanowiska laboratoryjne powinny być zerowane lub uziemiane.
2) Podłączenie stanowiska do sieci mo\
e się odbywać tylko w obecności
prowadzącego zajęcia.
3) Nie nało\
y zostawiać \
adnych urządzeń elektrycznych bez opieki.
4) Po zakończeniu pracy nale\
y wyłączyć wszystkie bezpieczniki na tablicach
rozdzielczych.
5) Zabrania się studentom zakładania bezpieczników i naprawy instalacji
elektrycznej.
6) W przypadku zapalenia urządzeń elektrycznych nale\
y natychmiast odłączyć je
od sieci, do gaszenia u\
ywać wyłącznie gaśnic tetrowych bądz
śniegowych w
obecności prowadzącego.
7) W przypadku pora\
enia prądem elektrycznym, postępować zgodnie z instrukcją
znajdującą się w ka\
dym pomieszczeniu.
Uwagi dotyczące substancji \
rących i trujących
1) Prace z substancjami \
rącymi wykonywać wyłącznie w sprawnie działających
dygestoriach.
2) Studenci wykonują ćwiczenia odczynnikami przygotowanymi przez pracowników
laboratorium. W przypadku konieczności sporządzenia odczynnika mo\
na go
wykonać jedynie w obecności prowadzącego zajęcia.
3) Przy rozcieńczaniu stę\
onych kwasów, wlewać zawsze kwas do wody (nigdy
odwrotnie!).
4) W razie rozlania kwasu lub ługu na ciało, nale\
y natychmiast spłukać substancję
\
rącą du\
ą ilością bie\
ącej wody, a następnie zobojętnić ług - roztworem kwasu
bornego, a kwas - kwaśnym węglanem sodu.
5) U\
ywać odczynników z wyraz
nymi wywieszkami (opisanych).
6) Zabrania się próbowania smaku jakichkolwiek odczynników.
7) U\
ywanie odczynników do innych celów jest zabronione.
Uwagi ogólne dotyczące pieców hartowniczych
1) Przy obsłudze pieców u\
ywać sprzęt ochrony osobistej.
2) Przedmioty do nagrzewania mogą być przemieszczane tylko przy u\
yciu
kleszczy odpowiedniego ksztaltu i wielkości.
3) Przed wło\
eniem do pieca przedmiot i kleszcze powinny być osuszone z wody
lub oleju.
4) Podczas chłodzenia w oleju przedmiot zanurzać głęboko aby nie dopuścić do
zapalenia.
5) Rozlany na podłodze olej lub wodę nale\
y natychmiast sprzątnąć.
1.2. PRZYGOTOWANIE PRÓBEK DO BADAC
MIKROSKOPOWYCH
Badania metalograficzne polegają na identyfikacji struktury metali i stopów pod
mikroskopem metalograficznym na specjalnie przygotowanych zgładach. Właściwe
przygotowanie zgładów ma zasadniczy wpływ na prawidłowość i rzetelność oceny
badanej struktury. Proces przygotowania próbek mo\
na podzielić na następujące
etapy:
- pobieranie próbek,
- szlifowanie próbek,
- polerowanie powierzchni,
- trawienie zgładu.
1) Pobieranie próbek
Wybór miejsca pobrania próbki zale\
y od celu badania i kształtu badanego
przedmiotu. Je\
eli celem badania jest określenie struktury przedmiotu, to próbki
wycina się z kilku miejsc, ze szczególnym uwzględnieniem części pracujących,
najczęściej jednak ze środka i z brzegu przedmiotu. W przypadku badania
przedmiotu po obróbce cieplno-chemicznej, gdzie chodzi głównie o określenie
struktury warstwy powierzchniowej, próbkę wycina się z brzegu przedmiotu
zazwyczaj w kierunku prostopadłym do powierzchni. Badając warstwy bardzo cienkie
np. warstwy azotowane - ok. 0,1 mm) - wycina się próbki ukośnie. W przypadku
ustalania przyczyn zniszczenia lub uszkodzenia badanego detalu próbki pobiera się
w pobli\
u miejsca, w którym nastąpiło zniszczenie lub uszkodzenie oraz z miejsca
znacznie oddalonego od wady.
Aby uniknąć błędnych wniosków, nale\
y pobrać do badania co najmniej dwie próbki,
przy czym w przedmiotach walcowanych, kutych lub ciągnionych - zawsze co
najmniej jedną próbkę w kierunku podłu\
nym i drugą w kierunku prostopadłym do
kierunku obróbki plastycznej. Ma to na celu głównie określenie budowy włóknistej
oraz wielkości i kształtu ziarn, warstwy odwęglonej, mikropęknięć itp.
Ilość próbek powinna być uzale\
niona od wielkości badanego przedmiotu, im
większy przedmiot, tym więcej próbek powinno się pobierać do badań.
Wielkość próbek jest w zasadzie dowolna, chocia\
powierzchnia nie powinna
przekraczać kilku cm2, poniewa\
utrudnia to właściwą obróbkę próbek i
przygotowanie zgładu metalograficznego.
Zazwyczaj pobiera się próbki w formie
sześcianów o boku ok. 15 mm lub walca o
średnicy ok. 15 mm i tej samej wysokości.
W przypadku elementów o małych
wymiarach (np. pobrane z cienkiej blachy,
drutu itp.) lub gdy badana będzie struktura
warstwy podpowierzchniowej próbki nale\
y
zamocować w specjalnych uchwytach lub
inkludować (wtopić) w
pierścienie metalowe za pomocą
mas plastycznych, np. \
ywicy epoksydowej
lub durakrylu (Rys.1). Nale\
y pamiętać, \
e
sposób pobrania i przygotowania próbki nie
powinien wprowadzać zmian w strukturze
badanego materiału.
Rys. 1. Przykłady sposobów przygotowania
próbek do obserwacji
2) Szlifowanie próbek
Szlifowanie powierzchni przewidzianych do badań mikroskopowych wykonuje się
ręcznie lub mechanicznie na papierach ściernych o coraz drobniejszych ziarnach.
Szlifowanie nale\
y rozpoczynać papierami o ziarnie grubym (nr 60 lub 80), a kończy
papierami o ziarnie najdrobniejszym (nr 600 lub 800). Podczas przejścia z jednego
rodzaju papieru na następny nale\
y próbkę obrócić o 90� w stosunku do kierunku
szlifowania poprzedniego. Papierem ka\
dego rodzaju nale\
y szlifować tak długo, a\

znikną poprzeczne rysy szlifowania poprzedniego. Podczas szlifowania nie wolno
próbki zbyt mocno dociskać do papieru ściernego, gdy\
mo\
e to powodować
nadmierne nagrzewanie się próbki, a w konsekwencji zmiany strukturalne. W czasie
zmiany rodzaju papieru na drugi, o ziarnie drobniejszym, nale\
y powierzchnię próbki
starannie opłukać w celu usunięcia resztek materiału ściernego.
3) Polerowanie próbek
Polerowanie ma na celu usunięcie z powierzchni próbki bardzo drobnych rysek, jakie
pozostały po szlifowaniu i uzyskanie czystej lustrzanej płaszczyzny noszącej nazwę
 zgładu". Próbki mo\
na polerować sposobem mechanicznym lub elektrolitycznie.
Polerowanie mechaniczne
Polerowanie mechaniczne polega na dociskaniu próbki do obracającej się z
szybkością ok. 600-1500 obr/min tarczy pokrytej suknem, filcem lub aksamitem,
zwil\
onej zawiesiną wodną tlenku aluminium, spełniającego rolę środka ściernego.
Do polerowania mo\
na równie\
u\
ywać ró\
nego rodzaju past polerskich, jak
karbokorundowe czy diamentowe, o odpowiedniej gradacji. W czasie polerowania
stale obracanie próbki wokół jej osi zapobiega zniekształceniu struktury.
Wypolerowaną próbkę nale\
y wypłukać w strumieniu bie\
ącej wody i wysuszyć w
strumieniu ciepłego powietrza.
Polerowanie elektrolityczne
Do naczynia wypełnionego elektrolitem
wkładamy próbkę tak, aby powierzchnia
szlifowana była równoległa do katody i
znajdowała się naprzeciw niej, łączymy próbkę
z dodatnim biegunem z
ródła prądu stałego
(Rys.2). Próbka polerowana stanowi więc
anodę, katodą jest zwykle płytka ze stali
nierdzewnej lub platyny. Po włączeniu prądu
anoda zacznie się rozpuszczać, przy czym
rozpuszczanie będzie zachodzić najszybciej w
tych miejscach, gdzie jest największa gęstość
prądowa, czyli na wzniesieniach. W wyniku
zró\
nicowanego rozpuszczania powierzchnia
próbki będzie się wyrównywać, czyli
polerować. Polerowanie elektrolityczne
stosowane jest zazwyczaj do próbek stopów
jednofazowych. Zaletą lej metody jest
znaczne skrócenie czasu polerowania, przy
równoczesnym uniknięciu odkształcenia
plastycznego, występującego przy
polerowaniu mechanicznym. W tabeli 1
przedstawiono niektóre odczynniki i warunki
polerowania elektrolitycznego
Rys.2. Schemat urządzenia do polerowania
elektrolitycznego: 1- naczynie z wodą
chłodzącą, 2- naczynie z elektrolitem, 3- próbka
(anoda), 4- katoda, 5- termometr
Tabela 1. Niektóre odczynniki i warunki prądowe do polerowania elektrolitycznego
szlifów metalograficznych
Czas
Gęstość Napięcie
Tempera
przybli\
ony
Materiał Odczynnik Prądu - tura
�C
A/dm2
V
min
39%H2SO4
45%H3PO4
Stale węglowe 12-31 15 22-50 12-20
9%H2O
7% gliceryny
70% H3PO4
Stale stopowe 15% H2SO4
12-30 20 70 25
austenityczne
12% CrOs
3%H2O
H3PO4=(c.wł.=
Miedz
i jej
1.25-2.0 1,6-1,8 20 5
= 1,35-1,5)
stopy
Kwas nadchlorowy
Aluminium i jego 3
(c.wł.1.18)-215 cm3 3-5 50-100 45-50 15
stopy
(CH3CO)2 0-785 cm
400cm3H3PO4(c.wł.
Magnez i jego =1,75) 380 cm3
8-30 30-60 20 1-6
stopy alkoholu etyl. 200
cm3 wody
Cynk i jego -topy 25% KOH 15 2-5 20 15
AICI3 - 6 g
ZnCI2 -25 g
Tytan i jego stopy Alkohol etyl. 90 cm3 8-30 30-60 20 1-6
Alkohol butylowy
10 cm3
4) Trawienie zgladu
Trawienie próbek polega na działaniu odczynnikiem do trawienia na wypolerowany
zglad. Jako odczynników trawiących u\
ywa się wodnych lub alkoholowych roztworów
kwasów, a niekiedy zasad i soli. Odczynnik nale\
y dobierać w zale\
ności od składu
chemicznego próbki. Skład odczynników trawiących do badań mikroskopowych jest
ujęty w PN-89/H-04503, PN-89/H-04512. Kilka przykładów najczęściej stosowanych
odczynników przedstawiono w tabeli 2. Działanie tych odczynników mo\
e być
dwojakie:
produkty reakcji nie przylegają trwale do metalu i zostają usunięte przez
wypłukanie, a na powierzchni próbki pozostaje relief, który podlega obserwacji,
na niektórych fazach produkty reakcji osadzają się w postaci przylegającej
cienkiej warstewki, a powstały kontrast zabarwień umo\
liwia identyfikację struktury. W
praktyce najczęściej wykorzystywany jest pierwszy mechanizm.
Powierzchnia próbki przeznaczona do trawienia musi być czysta i nie
zatłuszczona, w przeciwnym razie wytrawia się bardzo nierówno, co mo\
e być
przyczyną błędnych wniosków. Powierzchni polerowanej nie nale\
y dotykać palcami.
Istnieje wiele sposobów trawienia. Jednym z nich jest trawienie przez zanurzenie
próbki w naczyniu wypełnionym odczynnikiem. Po kilku sekundach próbkę
wyjmujemy i wzrokowo oceniamy stopień wytrawienia. Lekkie zmatowienie
wypolerowanej płaszczyzny świadczy o tym, \
e trawienie nale\
y przerwać,
powierzchnię natychmiast zmyć strumieniem bie\
ącej wody i wysuszyć. Inny sposób
trawienia zgładu polega na pocieraniu wypolerowanej powierzchni próbki watą
zmoczoną w odczynniku lub na przenoszeniu odczynnika na próbkę kroplami za
pomocą szklanego pręcika. Przy ka\
dym sposobie trawienia nale\
y pamiętać, ze lepiej
próbki nie dotrawić ni\
przetrawić. Próbki nie dotrawione mo\
na dotrawić przez
powtórne trawienie, natomiast w przypadku przetrawienia próbkę nale\
y poddać
ponownemu polerowaniu i trawieniu. Prawidłowość wytrawienia mo\
na skontrolować
tylko pod mikroskopem.
Wytrawione próbki, gotowe do obserwacji, zabezpiecza się przed szkodliwym
działaniem wilgoci atmosferycznej przez przechowywanie ich w specjalnych
naczyniach szklanych, zwanych eksykatorami, wypełnionych środkami
higroskopijnymi, czyli pochłaniającymi wilgoć (np.: chlorek wapnia, \
el
krzemionkowy).
Tabela 2. Niektóre odczynniki chemiczne stosowane do wytrawiania szlifów
metalograficznych metali i stopów
Sposób
Metale Rodzaj odczynnika Działanie
trawienia
Wytrawia najpierw
granice, póz
niej pola;
 Nital 1-5 cm3 kwasu azotowego 5s-5min zale\
nie
Stale, \
eliwa ujawnia strukturę
+ 100 cm3 alkoholu etylowego od stopu
po wy\
arzeniu i
obróbce cieplnej
10 cm3 kwasu azotowego
śelazo, stale 5s-5min zale\
nie j.w.
+100 cm3 alkoholu etylowego
stopowe od stopu
10 g nadsiarczanu Ujawnia figury
Stale
amonowego trawienia i zabarwia
+100 cm3 wody 5 s - 5 min poszczególne ziarna
w innym odcieniu
brunatnym
3 cm3 kwasu azotowego(1,4)
Stale chromowe
+ 10 cm3 kwasu solnego 1 - 1 0 min
wysokostopowe
Ujawnia strukturę
(1,19)
+ 100 cm3 wody
3 g -chlorku \
elaza
Stale austenityczne
+10 cm3 kwasu solnego 3 - 1 0 min Ujawnia granicę ziarn
+ 90 cm3 alkoholu etylowego
Kwas pikrynowy nasycony 5-12 min lub na
Stale zahartowane
+ 0,5-1% związek alkilosulfo- gorąco 1-3 min
lub ulepszone
Ujawnia granice ziarn
nianowy ("teepol") w temp. 55�
C
austenitu
nast. lekko
wypolerować
25 g wodorotlenku sodowego Temperatura
Stale węglowe
Barwi cementyt na
+ 2 g kwasu pikrynowego 60-l00�C,
brunatno ferryt
+ 75 cm3 wody czas 5 - 30
pozostawia jasny
min
3 g \
elazocyjanku potasu
Stale chromowe
Temperatura Węgliki chromu-
pomarańczowo,
+10g wodorotlenku potasu
wolframowe, szybko pokojowa kilka
węgliki wolframu
+ 100 cm3 wody brązowo
minut
tnące
0,5 cm3 kwasu Ujawnia fazy
Aluminium i jego
fluorowodorowego (40%) międzymetaliczne;
stopy
+ 99,5 cm3 wody 5 s " 5 min przy dłu\
szym
działaniu granice
ziarn
1 g wodorotlenku sodowego 5 s - 3 min
Aluminium i jego
+ 100 cm3 wody spłukać 5%
stopy
zaciemnia fazy
kwasem
międzymetaliczne
azotowym z
wodą
2 g kwasu szczawiowego
Magnez i jego stopy
2 -5 s Ujawnia strukturę
+ 98 cm3 wody
a) 10 g nadsiarczanu amonowego
Miedz
i stopy
+100 cm3 wody
miedzi
b) 30 cm3 kwasu solnego (1,19)
Ujawnia strukturę
poszczególnych faz
+ 10 g chlorku \
elazowego
ok. 30s
fazy gamma i delta
+120 cm3 alkoholu etylowego (96%)
barwi na niebiesko
c)25g bezwodnika kwasu chromowego
+ 40 cm3 kwasu azotowego (1,42)
35 cm3 wody
20 g bezwodnika kwasu 5 s - 5 min
Cynk i stopy cynku
chromowego osad usunąć
+ CrO3 (90-95%) roztworem
Uwidacznia strukturę
+1,5 g siarczanu sodowego wodnym
+ 100 cm3 wody bezwodnika
chromowego
5 cm3 kwasu solnego (1,19)
Cyna i stopy cyny
+100 cm3 alkoholu etylowego ok. 2 min Ujawnia strukturę
(96%)
2. CEL I ZAKRES ĆWICZENIA
Celem ćwiczenia jest zapoznanie studentów z zasadami BHP oraz regulaminem
pracy w Laboratorium Materiałoznawstwa oraz przygotowanie próbek do badań
mikroskopowych.
Zakres ćwiczenia obejmuje:
1. Zapoznanie z zasadami BHP oraz regulaminem pracy w Laboratorium
Materiałoznawstwa
2. Zapoznanie z metodyką przygotowania próbek do badań mikroskopowych
3. Przygotowanie próbek
4. Zapoznanie z zasadą działania mikroskopu metalograficznego
5. Obserwacje przygotowanych zgładów
6. Analiza wyników
3. METODYKA BADAC

a) opis stanowiska badawczego
Do wykonania ćwiczenia niezbędne są następujące urządzenia i materiały pomocnicze:
- polerka,
- suszarka,
- stanowisko do trawienia zgładów
- mikroskop metalograficzny
oraz materiały do badań:
- materiały przeznaczone do badań metalograficznych
papiery ścierne
- wodna zawiesina tlenku aluminium
- odczynniki do trawienia
- Polskie Normy
b) przebieg ćwiczenia
1) Pobranie próbek metalograficznych.
2) Szlifowanie próbek na papierach ściernych o coraz drobniejszym ziarnie. Przy
zmianie papieru ściernego nale\
y próbkę oczyścić z ziarn materiału ściernego
pozostałych z poprzedniego papieru, np. przemywając ją w strumieniu wody.
Szlifowanie zostaje zakończone na papierach o ziarnistości 600 lub 800.
Następnie nale\
y próbkę starannie umyć w celu usunięcia resztek materiału
ściernego.
3) Polerowanie próbek na polerce do uzyskania lustrzanej powierzchni zgładu.
Następnie nale\
y wypłukać zgład w strumieniu bie\
ącej wody i obserwować pod
mikroskopem. W przypadku obecności rys polerowanie nale\
y powtórzyć.
4) Trawienie zgładu w przygotowanym odczynniku. Po wytrawieniu próbkę nale\
y
wypłukać, wysuszyć i obserwować pod mikroskopem. W przypadku przetrawienia
nale\
y powtórzyć czynności polerowania i trawienia.
5) Obserwacje mikroskopowe
c) prezentacja i analiza wyników
Nale\
y wykonać szkice obserwowanych mikrostruktur. Przy opisie wyników nale\
y
przede wszystkim zwrócić uwagę na błędy w metodyce przygotowania zgładu, np.:
- obecność rys świadczy o niedostatecznym polerowaniu,
- obecność większych i głębszych wad powinna być usunięta przez dodatkowe
szlifowanie,
- elementy struktury powinny być wyraz
nie widoczne, niewyraz
ny obraz mo\
e być
spowodowany niedotrawieniem lub przetrawieniem zgładu,
- częstym błędem wynikającym z braku doświadczenia (szczególnie podczas
szlifowania próbek z materiałów miękkich) jest zaokrąglenie brzegów próbki. W
tym przypadku nale\
y powtórzyć szlifowanie a\
do uzyskania płaskiej
powierzchni.
4. WYMAGANIA BHP
Do wykonywanego ćwiczenia laboratoryjnego stosowano są ogólne przepisy bezpieczeństwa i
higieny pracy dotyczące Laboratorium Materiałoznawstwa.
Uwaga: W ćwiczeniu nale\
y zachować szczególną ostro\
ność podczas polerowania próbek na
polerce. W przypadku konieczności wyjmowania próbki spod tarczy polerskiej nale\
y
bezwzględnie wyłączyć urządzenie. Nale\
y równie\
zwrócić uwagę na zachowanie
ostro\
ności podczas trawienia próbek w odczynnikach metalograficznych.
5.SPRAWOZDANIE STUDENCKIE
Sprawozdanie z ćwiczenia powinno zawierać następujące punkty:
- cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego;
- opis stanowiska badawczego (np.: schemat mikroskopu optycznego);
- przebieg realizacji eksperymentu (dane dotyczące stosowanych metod
polerowania próbek, materiałów polerskich, odczynników trawiących);
- szkic uzyskanej struktury i analiza błędów wykonania;
- wnioski.
6. LITERATURA
[1] Laboratorium materiałoznawstwa. Skrypt Politechniki Białostockiej, Białystok 1990
[2] Ćwiczenia laboratoryjne z in\
ynierii materiałowej. Skrypt Politechniki Lubelskiej.
Lublin 1994
[3] Polskie Normy: PN-89/H-04503
PN-89/H-04512
PN-89/H-04660