PRACE POGLÄ…DOWE
© Copyright by Wroclaw Medical University
Piel. Zdr. Publ. 2011, 1, 1, 65 75
ISSN 2082-9876
Krystyna Misiak1, Ewa Kopydłowska2
Przygotowanie rodziny do opieki nad osobÄ… starszÄ…,
cierpiącą na chorobę otępienną
Preparing a Family to Provide Care to an Elderly Person
with Senile Dementia
1
Zakład Gerontologii, Katedra Zdrowia Publicznego, Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
2
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Specjalistyczne Poradnie Lekarskie  Medicus w Lesznie
Streszczenie
Otępienie jest najczęstszą chorobą dotyczącą sfery psychicznej ludzi w starszym wieku. Częstość jej występowania
zwiększa się z wiekiem. Można przyjąć, że 10% populacji osób, które ukończyły 65 lat wykazuje cechy otępienne.
Jednocześnie prognozowane tendencje w rozwoju demograficznym społeczeństw, zwiększanie się średniej długości
życia oraz wzrost odsetka ludzi starszych w społeczeństwie z całą pewnością przyczynią się do zwiększenia licz-
by osób dotkniętych tą przypadłością. W obowiązujących definicjach otępienia podkreśla się jego przewlekły
i postępujący charakter, w konsekwencji prowadzący do całkowitej zależności od osób sprawujących opiekę. Są
to najczęściej rodziny pacjentów. Celem pracy było przedstawienie zarówno odpowiedzialności i roli opiekunów
sprawujących pieczę nad osobą z otępieniem, jak i roli pielęgniarki udzielającej wsparcia choremu i rodzinie. Praca
została przygotowana na podstawie materiałów z
ródłowych. Rodzina sprawująca opiekę nad osobą z otępieniem
wymaga wszechstronnej pomocy zarówno medycznej, jak i edukacyjnej, finansowej i wsparcia społecznego,
a zapewnienie szkolenia dla nieformalnych opiekunów, przede wszystkim opiekunów rodzinnych to jedno z zadań
przyjętych w 2002 r. w Madrycie na II Światowym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się Społeczeństw przez
kraje członkowskie ONZ w ramach priorytetu Zdrowie. Rola pielęgniarek w opiece na chorymi z otępieniem i ich
opiekunami jest istotna. Polega na zmniejszeniu obciążenia trudną opieką przez towarzyszenie, edukowanie, wska-
zywanie wszystkich istniejÄ…cych z
ródeł wsparcia, ułatwianie dostępu do opieki specjalistycznej i korzystania z usług
socjalnych (Piel. Zdr. Publ. 2011, 1, 1, 65 75).
Słowa kluczowe: otępienie, opiekun rodzinny, pielęgniarka.
Abstract
Dementia is the most widespread mental disorder of the senile. The frequency rate of the ailment increases with
age. It can be assumed that 10% of all people over 65 years of age demonstrate symptoms of dementia. At the same
time it can be assumed that trends that dominate in demographical development of societies, the increase in aver-
age life span and the share of old people in a society will surely contribute to the overall growth of the number of
individuals with senile dementia. Adopted definitions of dementia emphasize its chronic and progressive character
which, in consequence, leads to a complete dependence on care providers, usually the patient s families. The aim of
the thesis was to discuss both the responsibility and the role of a carer looking after the patient with dementia and
the role of a nurse in supporting such a person and his family. The thesis was elaborated based on source materi-
als. A family caring for a person with dementia requires a comprehensive assistance, both medical and educational
one, financial support, and adequate training for informal carers, i.e. first of all family members. The above was
set a priority by UN member countries conferring at the Second World Assembly on Ageing in Madrid in 2002.
Role of nurses in caring for patients with dementia and their carers is significant. It consists in relieving the burden
connected with providing a difficult care by means of assistance, education, indicating existent sources of support,
and facilitating access to specialist care and welfare programs (Piel. Zdr. Publ. 2011, 1, 1, 65 75).
Key words: dementia, family carer, nurse.
66 K. Misiak, E. Kopydłowska
Według kryteriów WHO otępienie jest ze- pi ona 3 4 razy częściej niż w populacji ogólnej [6];
społem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle płeć  liczne badania potwierdzają, że u płci żeń-
o charakterze przewlekłym lub postępującym, skiej ryzyko zachorowania zwiększa się, ta zależ-
w którym są zburzone funkcje poznawcze, takie jak: ność jest jednak kwestionowana ze względu na
pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, różnice w długości życia kobiet i mężczyzn [7];
zdolność uczenia się, funkcje językowe, zdolność poziom wykształcenia  niektórzy autorzy wskazu-
do porównywania, oceniania i dokonywania wy- ją na związek niskiego poziomu wykształcenia ze
borów. Upośledzeniu funkcji poznawczych zwykle zwiększonym ryzykiem wystąpienia otępienia [2];
towarzyszy, a czasami je poprzedza, obniżenie kon- zespół Downa  wiele dowodów wskazuje na ge-
troli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, netyczne powiązania z zespołem Downa. U wielu
zachowaniem i motywacją [1]. Międzynarodowa chorych, którzy przeżyli ponad 40 lat, rozwija się
Statystyczna Klasyfikacja Chorób definiuje otępie- otępienie przypominające chorobę Alzheimera [8];
nie jako zaburzenie pamięci i myślenia w stopniu urazy czaszkowo-mózgowe  istnieje zgodność
uszkadzającym codzienne aktywności życiowe. w kwestii przebytego urazu czaszki w szczególno-
Zaburzenia pamięci dotyczą przyjmowania, prze- ści połączonego z utratą przytomności jako czyn-
chowywania i odtwarzania informacji. W definicji nika zwiększającego ryzyko zachorowania wiele lat
zawarto wymóg obecności objawów towarzyszą- po urazie [8]; dieta  niektóre badania wskazują
cych, takich jak zaburzenia myślenia i osądu oraz na możliwość wpływu diety, zwłaszcza mniejsze-
zmiany emocjonalne [2]. Amerykańskie Towa- go stężenia witaminy B12 oraz kwasu foliowego we
rzystwo Psychiatryczne poszerzając te definicję, krwi na rozwój AD [9]. Czynniki prawdopodobne
za konieczne do postawienia rozpoznania uznało to np.: depresja, palenie tytoniu, substancje tok-
upośledzenie co najmniej jednej z czterech funkcji syczne, czynniki naczyniowe, stres. W miarę po-
poznawczych, takich jak fazja, praksja, gnozja lub stępu badań lista czynników ryzyka zmienia się.
funkcje wykonawcze [3]. Otępienie jest najczęstszą Przyczyny choroby nadal nie są znane.
chorobą dotyczącą sfery psychicznej ludzi w star- Badania oceniające czas przeżycia od chwi-
szym wieku. Częstość jego występowania zwiększa li rozpoznania otępienia różnią się między sobą.
się z wiekiem, co potwierdzają wyniki badań epide- Wcześniejsze prace wskazywały raczej na krótki
miologicznych prowadzonych w rożnych krajach okres, tj. około 3,3 roku. Nowsze z
ródła wskazują
i różnych okresach. Można przyjąć, że 10% popu- na zależność czasu przeżycia od wieku wystąpienia
lacji osób, które ukończyły 65 lat, wykazuje cechy choroby  8,3 roku dla tych w wieku 65 lat oraz
otępienne, co w Polsce przekłada się na ok. 400 000 3,4 roku dla tych w wieku ok. 90 lat [10]. Chorzy na
osób [4]. Obserwowane trendy demograficzne oraz chorobę Alzheimera stanowią około 55 70% przy-
zwiększenie średniej długości życia z całą pewno- padków chorób przebiegających z otępieniem [11].
ścią przyczynią się do dalszego zwiększenia liczby Choroba Alzheimera jest pierwotnie zwyrodnie-
osób dotkniętych tą przypadłością, ponieważ wraz niowym postępującym procesem otępiennym,
z wiekiem zwiększa się prawdopodobieństwo wy- w którym dochodzi do zaniku neuronów i połą-
stąpienia otępienia. Do otępienia może prowadzić czeń synaptycznych mózgowia [12]. Procesowi
wiele chorób. Międzynarodowa Klasyfikacja Cho- neurodegeneracyjnemu towarzyszy odkładanie się
rób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 wymienia amyloidu ², tworzÄ…cego pÅ‚ytkÄ™ starczÄ… oraz zwy-
tu: otępienie w chorobie Alzheimera, otępienie rodnienie włókienkowe neuronów [6]. Za przyczy-
naczyniowe, otępienie towarzyszące innym choro- nę objawów w tej chorobie uznaje się uogólnione
bom, jak np. choroba Picka, choroba Creutzfelda- upośledzenie funkcji cholinergicznych. Ograniczo-
Jacoba, choroba Parkinsona, AIDS, uszkodzenia na neurotransmisja cholinergiczna jest zwiÄ…zana
mózgu i wiele innych. Otępienie może mieć też ze zmniejszeniem aktywności enzymu odpowie-
bliżej nieokreślone podłoże. Najczęściej w litera- dzialnego za syntezę acetylocholiny  acetylotrans-
turze jest opisywana choroba Alzheimera. y
ródła ferazy cholinowej (Chat) oraz wynikającym z tego
podają, że zachorowalność na chorobę Alzheimera zmniejszeniem stężenia acetylocholiny w mózgu
podwaja się mniej więcej co 5 lat u osób między [13]. Początek choroby jest podstępny, ze stopnio-
65. a 85. r.ż. [5, 6]. Wśród wielu czynników ryzy- wym narastaniem objawów, z których na pierw-
ka wystąpienia otępienia główne miejsce zajmu- szy plan wysuwają się zaburzenia pamięci [11].
je wiek. Zależność między ryzykiem wystąpienia Pierwsze symptomy są niecharakterystyczne i mo-
choroby a wiekiem ma charakter wykładniczy [6]. gą przypominać depresję lub nerwice ze stanami
Inne czynniki ryzyka to: obciążenie dziedziczne  lękowymi. Chorzy początkowo starają się ukryć
udowodniono większą częstotliwość występowania drobne pomyłki lub trudności pamięciowe [14].
choroby w rodzinach, w których takie zaburzenia Przebieg choroby jest postępujący i prowadzi stop-
odnotowywano. Można oczekiwać, że wśród krew- niowo do psychofizycznej degradacji i w rezulta-
nych osób dotkniętych chorobą Alzheimera wystą- cie całkowicie uzależnia chorego od osób bliskich.
Opieka w rodzinie nad osobą z otępieniem 67
W literaturze istnieje umowny podział na fazy roz- szym pokoleniem, czyli wnukami. Wkład w opiekę
woju choroby Alzheimera począwszy od otępienia powinien być proporcjonalny do możliwości cza-
łagodnego, przez średnio zaawansowane, bardzo sowych, zdrowotnych i finansowych, aby nie ob-
zaawansowane do fazy terminalnej [3, 13]. W oce- ciążyć wyłącznie jednej osoby. Należy przygotować
nie stopnia zaawansowania klinicznego choroby bliskich na możliwe zmiany zachowania chorego,
Alzheimera wykorzystuje się najczęściej 7-stopnio- które mogą być nietypowe, a nawet krępujące.
wą globalną skalę demencji (Global Deterioration Konieczne okaże się odpowiednie przygotowanie
Skale  GDS według Reisberga) [15]. domu lub mieszkania do zapewnienia bezpieczeń-
Postawienie właściwego rozpoznania z okre- stwa chorego [19].
śleniem przyczyny otępienia nie jest łatwe. Dia- Celem działań opiekuńczych powinno być
gnostyka obejmuje wiele badań  od szczegółowo utrzymanie jak najlepszej jakości życia chorego,
przeprowadzonego wywiadu, analiz laboratoryj- spowolnienie postępu choroby oraz odsunięcie
nych, badań internistycznych, neurologicznych, w czasie lub uniknięcie umieszczenia go w pla-
psychiatrycznych oraz czynnościowych badań neu- cówce opiekuńczej. Należy starać się jak najdłużej
roobrazowych. Część z nich pozwala ocenić stopień podtrzymać samodzielność pacjenta. W początko-
zaawansowania zaburzeń czynności poznawczych, wym okresie zachorowania pomoc powinna być
inne natomiast mają na celu wykluczenie chorób ograniczona do minimum i głównie skupiać się na
o podobnym przebiegu klinicznym [7]. dyskretnym nadzorze i organizacji codziennych
Rokowanie zwykle jest niepomyślne. Ze wzglę- czynności. Wraz z postępem objawów zakres po-
du na postępujący przebieg choroby otępiennej mocy stopniowo będzie się zwiększał [14].
chorzy stajÄ… siÄ™ coraz bardziej bezradni i wymagajÄ…
nieustannej opieki. Śmierć następuje w ciągu kilku
Dostosowanie domu
lat, głównie z powodu powikłań [16].
do potrzeb chorego
W Polsce większość pacjentów dotkniętych
Rola rodziny w opiece chorobÄ… Alzheimera mieszka w swoich mieszka-
niach lub domach wraz ze swoimi opiekunami.
nad osobÄ… cierpiÄ…cÄ…
Choroba spowoduje konieczność przystosowania
na chorobę otępienną
otoczenia tak, aby zapewnić bezpieczeństwo chorej
osobie. Wszelkie zmiany, jakie mają być wprowa-
Opieka nad osobą z otępieniem jest trudna, od- dzone, nie mogą być zbyt radykalne ani gwałtow-
powiedzialna, wymaga cierpliwości, zrozumienia ne, ponieważ mogłyby spowodować dezorientację,
i przede wszystkim wiedzy o chorobie [14]. Chory- poczucie zagubienia i strach, a nawet bunt i agresjÄ™.
mi najczęściej zajmują się małżonkowie lub dzieci. Najlepiej jeżeli są wprowadzane stopniowo i w mia-
Postępująca i przewlekła choroba ma bardzo duży rę możliwości w początkowej fazie choroby.
wpływ na całą rodzinę. Często wiąże się z ogrom-
nymi wymuszonymi zmianami. Może okazać się
Pokój chorego
konieczna rezygnacja z pracy zawodowej opieku-
na, a także ograniczenie kontaktów towarzyskich Osoba chora powinna mieć zapewniony po-
i znaczne obciążenie finansowe [17]. kój lub kącik w mieszkaniu, w którym będzie
Pierwsze objawy, zauważane u osób bliskich, czuła się bezpiecznie. Najlepiej z wygodnym fote-
powodują niedowierzanie i lęk, postawienie rozpo- lem i stoliczkiem oraz z dostępem do ulubionych
znania brzmi jak wyrok. Rozpoznanie nie eliminuje przedmiotów, tj. albumów, robótek ręcznych lub
niepokojów opiekuna, ale pozwala rozpocząć proces przedmiotów, które lubi trzymać w rękach. Po-
przystosowawczy do nowej i niewątpliwie bardzo mieszczenie musi być czyste, jasne, bez jaskrawych
trudnej sytuacji w rodzinie. Świadomość czekają- świateł i głębokich cieni.
cych w życiu zmian bywa przygnębiająca [18]. Należy usunąć przeszkody na drodze chorego,
Opiekun musi posiąść dużą wiedzę o choro- zwłaszcza jeżeli cierpi na zaburzenia równowagi,
bie, o objawach, które wystąpiły, ale także o tych, utorować drogę do  spacerów , meble ustawiać
których można się spodziewać w przyszłości, po- przy ścianie. Umocować lub usunąć dywaniki,
znać sposoby leczenia oraz inne formy leczenia. chodniczki, gdyż mogą być przyczyną upadków.
Należy pomóc mu opracować tzw. strategię opieki Progi, o ile to możliwe, zniwelować przez specjal-
nad chorym w czasie teraz
niejszym, ale także pla- ne listwy.
nować przyszłość. Plany takie powinny być opra- Zaleca się unikania wykładzin dywanowych,
cowywane przez całą rodzinę, a nie tylko przez które są trudniejsze do utrzymania w czystości,
bezpośredniego opiekuna. Należy uwzględnić tutaj a mogą być zastąpione przez powierzchnie łatwo
wszystkich członków rodziny, łącznie z najmłod- zmywalne (wykładzina pcv, panele).
68 K. Misiak, E. Kopydłowska
W pokoju chorego ważne jest zabezpieczenie Przy nadmiernym apetycie pacjenta żywność
okien i drzwi balkonowych. W tym celu montuje trzeba przechowywać w zamykanych szafkach.
się specjalne zamknięcia, przeważnie poza zasię- Wiszące szafki, w których są przechowywane
giem pacjenta. szklane naczynia, słoiki z przetworami, również
Gniazda wtykowe należy zabezpieczyć spe- powinny być zamknięte, najlepiej na kluczyk.
cjalnymi zatyczkami, a kable ukryć w listwach
maskujących. Należy usunąć niestabilne krzesła,
A
azienka
zabezpieczyć rogi mebli oraz zlikwidować szybki
w szafkach, gdyż mogą być przyczyną skaleczenia. Przy sedesie należy zamontować specjalne
Z tego też powodu szklane wazony, porcelanę itp. uchwyty ułatwiające siadanie i wstawanie. Uchwy-
trzeba usunąć lub postawić poza zasięgiem chorej ty na ręczniki trzeba wzmocnić.
osoby. A
óżko powinno mieć dostęp z obu stron A
azienka oraz droga do niej powinna być
oraz drabinki, które zabezpieczą przed upadkiem. oświetlona oraz oznaczona specjalnymi znakami.
Pacjent musi mieć dostęp do włącznika światła Zamki w drzwiach łazienki należy zlikwidować,
i ewentualnie dzwonka. aby chory nie mógł się w niej zamknąć.
Ważne jest umieszczenie w pokoju chorego Zabezpieczyć trzeba wszystkie środki czystości
zegara (najlepiej dużego, z wyraz
nymi wskazów- oraz apteczkę z lekami.
kami, bez sekundnika) oraz kalendarza, w którym Pomagać przy kąpieli, zamontować siedzisko
zaznacza się aktualny dzień. w wannie lub pod prysznicem. Na dno wanny na-
Powinno się usunąć ze wszystkich drzwi za- leży położyć matę antypoślizgową.
suwki i haczyki, aby pacjent nie mógł zamknąć się Wszelkie urządzenia elektryczne, np. suszarka,
od wewnątrz [20, 21]. lokówka, golarka elektryczna powinny być prze-
chowywane poza zasięgiem chorej osoby. Używa-
ne mogą być wyłącznie pod nadzorem.
Przedpokój
Trzeba nadzorować odkręcanie gorącej wody
Należy na drzwiach wejściowych założyć do- przez pacjenta lub zamontować baterię termosta-
datkowe zabezpieczenie tak, aby chory nie mógł tyczną [22, 23].
wyjść z domu bez wiedzy opiekuna. W tym celu
można też zamontować specjalny brzęczyk, któ-
ry zasygnalizuje próbę otwarcia drzwi. Niekiedy
Zasady postępowania
sprawdza się maskowanie drzwi wejściowych ko-
w zaburzeniach zachowania
tarą lub tapetą w kolorze ściany.
Jeżeli w przedpokoju znajdują się liczniki gazu
chorego
lub prądu, należy zabezpieczyć je przed możliwo-
ścią manipulacji. Zaniki pamięci to najczęstszy i najwcześniej
Klucze do mieszkania powinny być poza zasię- pojawiający się objaw choroby, który jednak
giem chorego. Warto zapasowe klucze powierzyć bardzo utrudnia życie nie tylko pacjentowi, ale
zaufanej osobie lub umieścić w bezpiecznym miej- i jego rodzinie. Opiekunowi będzie łatwiej, jeżeli
scu. zrozumie przyczynę i mechanizm upośledzenia
Lustra w przedpokoju i całym mieszkaniu na- pamięci w chorobie Alzheimera. Zanik komórek
leży zasłonić, gdyż zdarza się, że pacjenci nie roz- nerwowych w mózgu powoduje na początku za-
poznają się i na własne odbicie w lustrze mogą re- burzenie pamięci bieżącej, dlatego osoba taka żyje
agować agresją lub strachem. wspomnieniami z przeszłości, wspomina, a nawet
rozmawia z bliskimi, którzy często już nie żyją.
Nie należy wyprowadzać chorego z błędu, gdyż
Kuchnia
może to być powodem złości lub agresji. Korzyst-
Należy zabezpieczyć przed chorym zapałki, niej jest pozostawić go w świecie wspomnień,
noże, widelce oraz środki dezynfekcyjne, proszki, można się włączyć do rozmów i np. razem oglą-
płyny. dać zdjęcia z przeszłości. Pacjent traci też zdol-
Szczególnym zagrożeniem w kuchni jest piec ność nabywania nowych informacji, dlatego ma
gazowy, powinno się pamiętać o wyłączaniu do- trudności ze zrozumieniem każdej nowej sytuacji,
pływu gazu specjalnym zaworem, w szczególności słabo orientuje się w nowym, a w póz
niejszym
w sytuacjach, kiedy pacjent zostaje w domu sam. stadium także w znanym otoczeniu. Aby pomóc,
Zamiast czajnika z gwizdkiem lepiej używać warto wprowadzić plan dnia i przestrzegać kolej-
czajnika elektrycznego z samoczynnym wyłączni- nych jego elementów, najlepiej w formie pisemnej
kiem. i zawieszonej w widocznym miejscu. Można usta-
lić sobie pewne rytuały, obyczaje, np. codzienne
Opieka w rodzinie nad osobą z otępieniem 69
spacery o stałej porze, stałe godziny posiłków, nym, szczególnie w miejscach hałaśliwych, gdzie
wstawania lub udawania się na spoczynek. Tak chorego otacza wiele nieznanych osób, gdzie mo-
ustalony porządek zwiększy u chorego poczucie że czuć się osamotniony, zdezorientowany i zagu-
pewności i bezpieczeństwa. W widocznych miej- biony, dlatego lepiej takich sytuacji i miejsc unikać
scach należy przyklejać karteczki przypominające [24, 26].
o różnych sprawach, duży kalendarz i wyraz
ny Błądzenie, czyli zaburzenia orientacji, należą
zegar pomoże choremu śledzić czas. W widocz- do charakterystycznych objawów choroby Alz-
nym miejscu zostawiamy też ważne telefony do heimera. Na początku występują tylko w obcych
krewnych lub znajomych. Problemem są także miejscach, a póz
niej chory gubi się także w zna-
gubione, chowane przedmioty, trzeba pacjentowi nym otoczeniu [27]. Pojawiają się o każdej porze
pomagać w szukaniu, a najlepiej zaobserwować dnia i mogą się nasilać w godzinach popołudnio-
miejsca, gdzie je gromadzi. Kiedy zaniki pamięci wych i wieczornych. Aby ustrzec się przed zagu-
powodują trudne sytuacje stresowe, warto spró- bieniem się pacjenta, wyjścia trzeba tak zorga-
bować odwrócić uwagę przez ulubione rozrywki, nizować, aby choremu zawsze ktoś towarzyszył.
np. śpiewanie, malowanie, grę w karty [24]. Warto zaopatrzyć go w identyfikator, wszywkę
Zaburzenia snu należą do częstych objawów w ubraniu z informacją o kłopotach z pamięcią
choroby, zmienia siÄ™ rytm dobowy chorej osoby, i telefonem kontaktowym opiekuna. Wskaza-
dzień miesza się z nocą, a niewysypianie powodu- ne jest powiadomienie o problemie sąsiadów,
je zmęczenie, w wyniku tego może dochodzić do ekspedientek w osiedlowym sklepie, aby mogli
rozdrażnienia i pogorszenia sprawności umysło- zareagować i pomóc w powrocie do domu lub
wej chorego. Taka sytuacja jest także obciążająca powiadomić rodzinę o błąkaniu. Jeśli podopiecz-
dla opiekuna, który bez wypoczynku nie będzie ny zaginie, dobrze mieć w posiadaniu wyraz
nÄ…,
w stanie właściwie funkcjonować, dlatego trze- aktualną fotografię, która może przydać się w po-
ba zapewnić pacjentowi jak najlepsze warunki do szukiwaniach. Gdy pacjent gubi się we własnym
snu. W ciągu dnia chory powinien być aktywny mieszkaniu, trzeba zastosować wyraz
ne napisy
fizycznie, gimnastykować się, spacerować na świe- lub znaki graficzne, które poprawią orientację.
żym powietrzu. Należy przestrzegać stałych pór Droga do toalety powinna być oświetlona i wol-
wstawania i udawania się na spoczynek oraz nie na od przeszkód. Trzeba też zabezpieczyć klucze
pozwalać na spanie w ciągu dnia. Przed snem naj- i założyć zamki, które uniemożliwią samodzielne
lepiej nie podawać napojów z kofeiną czy alkoho- oddalenie się [22].
lem. Ważne jest też dopilnowanie oddania moczu Depresja, która często współistnieje z chorobą
przed położeniem się do łóżka. Inne przyczyny Alzheimera, może się objawiać rozdrażnieniem,
zakłócające sen to: lęk, niepokój, który można zli- płaczliwością, zaburzeniami łaknienia i snu oraz
kwidować, np. przez zapalenie nocnej lampki lub apatią. Często jest potrzebna wizyta u lekarza psy-
pogawędkę i życzliwy gest. Długie oglądanie tele- chiatry, który może zalecić leczenie farmakologicz-
wizji nie sprzyja zasypianiu, bardziej jest wskazane ne. Poza leczeniem wskazane są działania opieku-
głośne czytanie lub słuchanie muzyki. Kiedy natu- nów poprawiające nastrój, trzeba zapewnić zajęcia
ralne metody zawodzą, po konsultacji z lekarzem sprawiające przyjemność choremu, np. oglądanie
można podać środki farmakologiczne [22, 25]. albumów ze zdjęciami, telewizyjnych programów
Agresja, niepokój, gniew często są spowodo- lub słuchanie ulubionych płyt. Jeżeli pacjent tole-
wane tym, że chory nie może w zrozumiały sposób ruje odwiedzających, warto zorganizować regular-
wyrazić swoich potrzeb i oczekiwań lub nie rozu- ne odwiedziny krewnych, wnuków.
mie sytuacji, w której się znalazł. Trzeba zastano- Pojawiające się często urojenia powodują po-
wić się nad przyczyną agresywnego zachowania dejrzliwość i nieufność chorego. Pacjenci czują
i spróbować wyeliminować czynniki wyzwalają- się prześladowani, często oskarżają o kradzieże,
ce, aby zapobiec wystąpieniu sytuacji stresowych. widzą postacie, słyszą głosy. Są to bardzo trudne
Jeżeli zachowania agresywne wystąpią, opiekun sytuacje, gdyż tłumaczenia, wyjaśnienia są niesku-
powinien zachować spokój, nie podnosić głosu, teczne i powodują frustrację u opiekunów. Muszą
mówić tonem łagodnym i starać się uspokoić cho- oni, co jest trudne, nie odbierać podejrzeń osobi-
rego. Przekonywanie pacjenta, że nie ma racji jest ście i starać się pomóc swojemu podopiecznemu
bezcelowe  tłumaczenia opiekuna mogą pogor- w trudnych chwilach oraz okazać mu zrozumienie.
szyć sytuację. Należy spróbować odwrócić uwagę Kiedy pacjent bierze swoje odbicie w lustrze za ko-
zdenerwowanego chorego tym, co sprawia mu goś obcego, czasem wystarczy je zasłonić. Jeżeli
przyjemność, np. ulubionym zajęciem. Pomocne postacie z telewizora uważa za obecne, telewizor
mogą się okazać: kojąca muzyka lub łagodne, ser- lepiej wyłączyć. W miarę możliwości trzeba chro-
deczne gesty, np. głaskanie po ręce, policzku. Do nić otoczenie przed hałasem albo sytuacjami, które
wybuchu agresji może dojść w miejscu publicz- mogą chorego zaskoczyć [22, 24].
70 K. Misiak, E. Kopydłowska
odpowiednie do pogody i pory roku. Warto kupo-
Problemy dnia codziennego
wać ubrania o numer za duże i z elastycznych tka-
nin, gdyż ułatwi to ich zakładanie [26].
Higiena
W poczÄ…tkowym okresie choroby pacjent na
Odżywianie
ogół sam dba o higienę, jednak z czasem traci tę
umiejętność i niezbędna staje się pomoc w czyn- Zwykle pacjenci z otępieniem nie wymagają
nościach higienicznych. Opiekun musi się starać, specjalnej diety, jeśli nie mają innych schorzeń.
aby jego podopieczny wyglądał czysto i schludnie, Ważne jest, żeby chory odżywiał się regularnie
jest to dość trudne, gdyż u chorego zanika potrzeba i miał odpowiednią liczbę posiłków, które dostar-
czystości i dbałości o wygląd zewnętrzny. Trzeba czają potrzebnych składników odżywczych. Posiłki
pomagać w codziennej organizacji kąpieli, która muszą być urozmaicone, podawane o stałych po-
powinna przebiegać rutynowo, w miłej i życzliwej rach i przebiegać bez pośpiechu. Chory powinien
atmosferze bez pośpiechu i poganiania. Ważne mieć swoje stałe miejsce przy stole i warto anga-
jest zapewnienie optymalnej temperatury w po- żować go do pomocy, np. podczas nakrywania do
mieszczeniu oraz wody do mycia. Zamykanie się stołu. Trzeba brać pod uwagę ulubione potrawy
w łazience nie jest wskazane, dlatego lepiej wcześ- pacjenta, zwłaszcza kiedy nie ma apetytu. Można
niej zlikwidować zasuwkę lub haczyk. Dla bezpie- zastosować plastikowe obrusy i talerze, gdyż może
czeństwa w wannie można zastosować maty anty- się to okazać przydatne w póz
niejszej fazie choro-
poślizgowe oraz ławeczkę. Panowie przy goleniu by, kiedy chory nie używa do jedzenia sztućców.
powinni być nadzorowani ze względu na możli- Można kroić potrawę na mniejsze kawałki, ale na-
wość skaleczenia się. Kojąco na niektórych mogą wet wtedy zachęcać do samodzielności. Przyjmo-
działać zapachowe kosmetyki. Jeżeli chory odma- wanie posiłków musi być kontrolowane z uwagi na
wia kąpieli, warto spróbować zmienić jej porę na to, że pacjent zapomina zjeść lub przeciwnie  za-
taką, kiedy nie jest bardzo zmęczony. Ważna jest pomina, że już zjadł. Jeżeli po posiłku chory nadal
też dbałość o higienę jamy ustnej, trzeba chorego chce jeść, warto mieć przygotowane herbatniki lub
w tych czynnościach wspomóc, np. pokazując, co owoce, żeby nie wywołać reakcji stresowej, a w re-
ma robić. Problemy z kąpielą są bardzo powszech- zultacie zachowań agresywnych.
ne, jeżeli wszystkie sposoby przekonania zawiodą, Często opiekunowie mają problem z poda-
pozostanie mycie za pomocą gąbki. waniem leków choremu, trzeba przygotowywać
Niekontrolowanie potrzeb fizjologicznych po- zalecone preparaty i dopilnować, aby pacjent leki
jawia się w połowie okresu rozwoju choroby. Waż- zażył. W ostateczności, kiedy chory uporczywie
ne jest pilnowanie stałych pór korzystania z toale- odmawia przyjmowania lekarstwa, można spróbo-
ty, najlepiej co dwie godziny oraz zaprowadzenie wać podać je w potrawach łatwych do połknięcia,
do toalety przed snem. Warto zamocować w toale- np. w budyniu lub kisielu [13, 22].
cie uchwyty zapewniające bezpieczeństwo, a ubra-
nie powinno łatwo się zdejmować, np. spodnie na
Plan dnia
gumce. Droga do łazienki powinna być dobrze
oświetlona i oznaczona. Należy też pamiętać o za- Istotną częścią opieki nad chorym z otępie-
pewnieniu odpowiedniej ilości ruchu i racjonalne- niem jest wypełnienie każdego dnia zajęciami
go żywienia w celu poprawy perystaltyki jelit. Kie- przeznaczonymi dla niego. Każda aktywność za-
dy chory traci całkowitą kontrolę nad wydalaniem, równo umysłowa, jak i fizyczna jest bardzo ważna,
konieczne stanie się stosowanie podkładów oraz dlatego trzeba angażować chorą osobę do pomocy
jednorazowych pieluch [21, 22]. w domu  poczuje się przydatna i pomocna, wypeł-
ni jej to czas i uspokoi. Opiekun musi być inicja-
torem aktywności chorego i organizować zajęcia
Ubieranie siÄ™
oraz w nich uczestniczyć. Warto zadbać o zajęcia
Wraz z rozwojem choroby chorym coraz więk- podtrzymujące zdolności intelektualne, takie jak:
szą trudność sprawia wybór odpowiedniej garde- układanie puzzli, malowanie, rysowanie, segrega-
roby, pojawiają się także problemy z zakładaniem cja zdjęć czy lepienie z plasteliny. W zależności od
ubrań. Dopóki pacjent radzi sobie samodzielnie, stadium choroby można wyznaczać drobne prace
trzeba go wspierać, przygotowywać rzeczy i układać domowe, np. ścieranie kurzów, obieranie ziem-
w takiej kolejności, jakiej mają być zakładane. Ubra- niaków, przygotowywanie upranych rzeczy do
nia powinny być łatwe do zakładania, np. guziki na- prasowania przez wygładzanie i składanie, prace
leży zastąpić rzepami lub zamkiem błyskawicznym, ogrodowe itp. Ważnym elementem aktywności
buty kupować wsuwane zamiast sznurowanych. są codzienne spacery, które zapewniają lepsze sa-
Należy też pilnować, aby podopieczny ubierał się mopoczucie i poprawiają apetyt oraz sen. Warto
Opieka w rodzinie nad osobą z otępieniem 71
zadbać o ustalenie stałego planu dnia z powtarza- np. kiedy mówimy  usiądz
 , jednocześnie wska-
jącymi się elementami [20]. zujemy ręką na fotel, gdy chcemy powiedzieć  nie
wychodz
 , w tym samym czasie przeczÄ…co ruszamy
głową. Należy docenić wysiłek oraz starania cho-
Komunikacja z chorym
rego, mimo braku dobrych wyników, nie odbierać
W miarę postępu choroby z powodu zmian de- prawa do głosu i mówić za niego. Trzeba zachę-
generacyjnych w mózgu dochodzi do stopniowego cać do aktywności językowych, okazywać zainte-
ograniczania umiejętności komunikacji werbalnej. resowanie, podtrzymywać rozmowę, ale starać się
Pacjent zaczyna mieć kłopot z wyrażeniem tego, co nie przerywać. Aktywizowanie może odbywać się
chciałby powiedzieć, zapomina nazw przedmio- przez odwołanie do znanych, utrwalonych tek-
tów, nie kończy zdań oraz wiele razy powtarza te stów, np. piosenek, wierszy [27].
same informacje. Z upływem czasu pacjent wyraża Aby polepszyć komunikację z pacjentem dot-
się coraz mniej składnie, a opiekun musi domyślać kniętym chorobą Alzheimera, stosuje się terapię wa-
się, o co chodzi chorej osobie. Przy próbie porozu- lidacyjną. Metoda ta polega na uważnym słuchaniu
mienia się opiekun zauważa także, że nie jest rozu- wypowiedzi chorego, uznaniu jego uczuć, gdyż ich
miany przez chorego. Nie otrzymuje odpowiedzi odrzucenie może powodować niepewność. Niezbęd-
na zadawane pytania lub są one pozbawione sensu. na staje się umiejętność wczuwania się w problemy
Brak możliwości porozumiewania się jest trudny chorego przez rozmowę, wysłuchanie go i poświę-
dla obu stron i może przeradzać się w obustronną cenie mu czasu. Dzięki tym zabiegom istnieje możli-
frustrację. U chorego może wywoływać nadpobu- wość zbudowania zaufania, a zaufanie daje poczucie
dliwość i agresję [22]. Opieka nad bliskim wymaga wiary w siebie i zmniejsza stres [2]. Terapia prowa-
ogromnej cierpliwości, zrozumienia oraz umiejęt- dzi do pobudzenia właściwych zachowań społecz-
ności uważnego słuchania. W kontakcie z chorym nych, tożsamości chorych, poprawy samopoczucia
dużą rolę odgrywa komunikacja niejęzykowa, np. przez zmniejszenie lęku i niepokoju [28].
mimika oraz gesty, dotyk, uśmiech, które mogą
wspomagać komunikat językowy lub go zastępo-
Opieka instytucjonalna
wać. Zachowania niejęzykowe pomagają w obser-
wacji pacjenta, dajÄ… informacje o potrzebach, sa- Opieka nad osobÄ… dotknietÄ… chorobÄ… Alzhei-
mopoczuciu i nastroju. Bardzo ważna w kłopotach mera jest bardzo złożona i wymaga ogromnego
z wypowiadaniem się jest stymulacja aktywności zaangażowania ze strony opiekuna. Pacjent powi-
językowych przez rozmowy na tematy przystęp- nien pozostać we własnym mieszkaniu jak długo
ne dla chorego (wspomnienia z przeszłości). Aby będzie to możliwe, ale gdy opieka domowa staje się
skutecznie porozumiewać się z chorą osobą, trzeba niemożliwa, trzeba rozważyć umieszczenie chore-
przestrzegać zasad, które mogą pomóc w komuni- go w instytucji opiekuńczej. Osoby z otępieniem
kacji. Muszą być stworzone odpowiednie warun- mogą korzystać z pomocy niestacjonarnej, czyli
ki do rozmowy, bez hałasu i nadmiaru bodz
ców, z domów dziennego pobytu lub opieki stacjonar-
przy wyłączonym radio i telewizorze, zamkniętych nej, do której zalicza się domy pomocy społecznej
drzwiach lub oknie. Rozmawiając, trzeba stanąć oraz zakłady opiekuńczo-lecznicze. Pomoc orga-
przed chorym (twarzą w twarz) oraz starać się nizują także instytucje pozarządowe, np. kościół,
utrzymywać kontakt wzrokowy i dotykowy. Nale- fundacje, stowarzyszenia. W Polsce nie ma zbyt
ży mówić krótkimi, prostymi zdaniami w sposób wiele domów dziennego pobytu. W instytucjach
łagodny, bez napastliwości i oznak gniewu, ale wy- tego typu pacjenci przebywają w ciągu dnia, a w
raz
nie i dostatecznie głośno. Używać trzeba słow- nocy oraz w soboty i niedziele we własnym miesz-
nictwa, które jest dla chorego zrozumiałe. Kiedy kaniu. Oferowana jest tam pomoc wykwalifikowa-
w większej grupie osób pacjent jest zagubiony, po- nego personelu pielęgniarskiego oraz psychologa,
winno się ograniczyć liczbę uczestników, zwłasz- asystenta społecznego, a czasem lekarza. Zwykle
cza tych, których nie zna. Polecenia powinny być jest też prowadzona terapia zajęciowa, która ma
powtarzane wielokrotnie, a jeżeli chory ciągle za- na celu spowolnienie postępów zaburzeń poznaw-
daje te same pytania, trzeba starać się odwrócić je- czych. Informacje o tej formie opieki może udzielić
go uwagę. Pytania powinny być tak sformułowane, pracownik socjalny z ośrodka pomocy społecznej,
żeby odpowiedz
mogła się ograniczyć do słowa tak poradnie zdrowia psychicznego, pielęgniarka śro-
lub nie, np.  zjesz kanapkę zamiast  co zjesz na dowiskowa lub lekarz rodzinny. Jeżeli opieka nad
kolację . Do chorego należy mówić o powtarza- chorym w warunkach domowych nie jest możliwa,
jących się zdarzeniach i sytuacjach, aby ułatwić trzeba rozważyć możliwość umieszczenia chorej
orientacjÄ™ w czasie i odnalez
ć się w rytmie dnia, osoby w zakładzie opiekuńczym.
np. czas na kolację, po obiedzie czas na spacer. Wniosek o umieszczenie w placówce składa
Słowa powinny być wzmacniane gestem i mimiką, się u pracownika socjalnego w terenowym ośrod-
72 K. Misiak, E. Kopydłowska
ku pomocy społecznej, a wnioskuje chory lub jego dzinne, zawodowe oraz finansowe nie tylko chore-
rodzina, ale za zgodą osoby, której problem doty- mu, lecz również jego opiekunowi.
czy. W przypadku braku zgody przy jednoczesnej  Zespół opiekuna to zespół objawów fizycz-
konieczności umieszczenia chorego w placówce nych, psychosomatycznych i psychospołecznych.
postanowienie wydaje sąd. Występują one u osób obciążonych odpowiedzial-
Opiekę tego typu trzeba planować z wyprze- nością za opiekę nad chorą osobą i są spotęgowane
dzeniem, gdyż w Polsce czas oczekiwania na miej- przewlekłym zmęczeniem oraz zaniedbaniami wła-
sce wynosi kilka lat. Alternatywą dla domów opieki snych potrzeb [13]. Osoby, które sprawują opiekę
społecznej mogą być placówki prywatne, ze wzglę- nad pacjentem z otępieniem, doświadczają wielu
dów finansowych nie są jednak dostępne dla wielu różnych uczuć, do których można zaliczyć: smu-
rodzin. Pobyt w domu opieki jest zwykle dużym tek, zniechęcenie, osamotnienie, złość oraz poczu-
obciążeniem dla chorego, gdyż zmiana miejsca, cie winy i brak nadziei. Opiekunowie najczęściej
otoczenia oraz często zmieniający się opiekunowie są przemęczeni i przygnębieni. Najpoważniejszym
mogą powodować sytuacje stresowe, co w rezul- zagrożeniem dla osoby, która zajmuje się cho-
tacie może doprowadzić do zaostrzenia objawów rym, są objawy depresji. Rozwijają się one powoli,
choroby [13, 29]. równolegle do coraz gorszego stanu zdrowia pod-
opiecznego. Opiekun doświadcza smutku, uczucia
pustki, nie interesujÄ… go dotychczas wykonywane
Poradnictwo prawne czynności, jest zmęczony i brak mu energii. Po-
garsza się zdolność myślenia, koncentracji uwagi,
Życie z osobą cierpiącą na chorobę Alzheimera zdarza się brak apetytu i zaburzenia snu. Często
wiąże się nie tylko z problemami natury emocjo- opiekunowie wyczerpani wieloletnią opieką i bo-
nalnej, ale w miarę postępu choroby mogą się po- rykający się z własnymi chorobami i gorszą spraw-
jawiać kwestie prawne. Pacjent ze względu na stan nością fizyczną miewają myśli samobójcze [18].
psychiczny może nie być w stanie podejmować ra-  Zespół opiekuna jest groz
ny i dla opiekuna,
cjonalnych decyzji i  co za tym idzie  czynności i chorego, dlatego jest konieczna pomoc psycho-
prawnych. Najważniejszą z możliwości rozwiązań loga i innych członków zespołu opiekuńczego
prawnych służących tym chorym jest przewidziana w celu rozpoznania i podjęcia działań terapeutycz-
przez prawo instytucja ubezwłasnowolnienia. Ubez- nych, które pozwoliłyby na ograniczenie objawów
własnowolnienie należy traktować jako ochronę przeciążeniowych. Podczas terapii trzeba uzmysło-
prawną i powinno służyć wyłącznie dobru chorego. wić opiekunowi, że ma prawo do realizacji swoich
Z wnioskiem może wystąpić małżonek, krewni w li- potrzeb i marzeń jak przed chorobą bliskiej osoby.
nii prostej, rodzeństwo, ustawowy przedstawiciel, Opiekun, który ma poczucie celu w życiu i nadzieję
prokuratura, a także rzecznik praw obywatelskich. na przyszłość, okazuje się znacznie lepszym opie-
Skutkiem całkowitego pozbawienia praw jest usta- kunem dla chorego niż osoba przemęczona, depre-
nowienie opiekuna, który będzie przedstawicielem syjna i niepanująca nad agresją i gniewem [13].
ustawowym, przy częściowym natomiast sąd wska-
że kuratora, który pomaga i reprezentuje osobę oraz
Wsparcie dla opiekunów
zarządza jej majątkiem. Ubezwłasnowolnienie może
okazać się konieczne, kiedy chory nie zgadza się na Człowiek doświadczający silnych sytuacji stre-
leczenie szpitalne lub nie potrafi już się podpisać. sowych potrzebuje wsparcia społecznego. Do tej
Instytucją prawną jest też pełnomocnictwo, pole- grupy można zaliczyć osoby opiekujące się cier-
ga ono na tym, że bez zwracania się do sądu jest piącymi na chorobę Alzheimera. Życie z chorą
możliwe wykonywanie czynności prawnych przez osobą, nieustające obowiązki i ogromna odpowie-
opiekuna w imieniu chorego. Umocowanie takie dzialność są dla opiekuna obciążające fizycznie
może mieć formę pisemną, a w niektórych przy- i psychicznie. Wszystkim zdarzają się chwile zała-
padkach, np. sprzedaż nieruchomości, pełnomoc- mania i przytłoczenia. Aby zachować zdolność do
nictwo musi być sporządzone w obecności nota- sprawowania opieki, nie można doprowadzić się
riusza. Pełnomocnikiem może zostać każda osoba, do skrajnego wyczerpania. Dzięki odpowiedniemu
która jest pełnoletnia i została wskazana przez cho- wsparciu rola opiekuna może stać się łatwiejsza,
rego [30, 31, 34]. choć nigdy nie będzie łatwa. Trzeba wziąć pod
uwagę wsparcie nieformalne, które obejmuje ro-
dzinę, znajomych, sąsiadów. Są oni dobrym z
ró-
Opiekun i jego problemy dłem pomocy szczególnie doraz
nej, awaryjnej,
a ich obecność może poprawić nastrój chorego.
W codziennym życiu choroba Alzheimera Błędem jest izolowanie się i unikanie osób, które
stwarza określone problemy organizacyjne, ro- chciałyby pomóc lub chociażby mogły wysłuchać
Opieka w rodzinie nad osobą z otępieniem 73
problemów. Wskazane jest mówienie o sprawach
Rola pielęgniarki w opiece
zwiÄ…zanych z chorobÄ… oraz przyjmowanie zapro-
nad pacjentem i jego rodzinÄ…
ponowanej pomocy. Grupa wsparcia to zwykle ze-
spół osób opiekujących się chorymi z tym samym
rozpoznaniem i najczęściej z podobnymi proble- Pomoc kompetentnej osoby jest niezbędna na
mami opiekuńczymi. A
ączy je potrzeba niesienia każdym etapie choroby, począwszy od pierwszych
wzajemnej pomocy. Grupy takie działają zwykle chwil po jej zdiagnozowaniu  istotnym zadaniem
pod kierunkiem fachowych pracowników służby na tym etapie jest przygotowanie psychiczne i me-
zdrowia lub odpowiednio przeszkolonych wolon- rytoryczne rodziny do opieki  aż do zaawansowa-
tariuszy. Spotkania służą wymianie doświadczeń nego stadium choroby, kiedy jest niezbędna bez-
i zdobywaniu nowej wiedzy o chorobie, ale także pośrednia opieka medyczna. W opiece nad chorym
uczą myślenia o sobie i potrzebach opiekuna. Po- istotna jest współpraca całego zespołu terapeutycz-
magają w wyborze sprzętu rehabilitacyjnego oraz nego, do którego należą, oprócz pielęgniarki, leka-
środków higienicznych i pielęgnacyjnych, czasem rze różnych specjalności, pracownik socjalny, re-
dzięki sponsorom pozyskują te materiały, co jest habilitant. Działania te powinny zmierzać nie tylko
wskazane ze względu na często trudną sytuację do hamowania procesu chorobowego, ale również
finansową rodziny. Dostarczają materiały infor- poprawy jakości życia chorego i jego opiekunów.
macyjne oraz zapewniają pomoc psychologiczną. Pielęgniarka ma szczególną rolę, pomaga pacjen-
O systemach wsparcia opiekun powinien pomyśleć towi w jak najdłuższym utrzymaniu niezależności
w początkowym stadium choroby. Dzięki regular- w czynnościach życia codziennego, przez swoje
nej pomocy ukierunkowanej na potrzeby fizyczne działania stara się zapobiegać powikłaniom rucho-
i emocjonalne opiekuna zapobiega się sytuacjom wym, emocjonalnym i wegetatywnym. Szczególnie
kryzysowym, co w kontekście wieloletniej opieki ważna jest rola edukacyjna i dotyczy zwłaszcza osób
nad chorym z otępieniem ma zasadnicze znaczenie opiekujących się pacjentem z chorobą Alzheimera.
dla zdrowia i jakości życia podopiecznego i opie- Osobę do opieki nad chorym trzeba przygotować
kuna [22]. przez działania edukacyjne. Konieczne jest poin-
formowanie o przebiegu, objawach, sposobach
leczenia tej choroby. Należy udzielić instruktażu
Organizacje w Polsce
odnośnie do sposobów postępowania w różnych
W Polsce sytuacja chorych i ich opiekunów sytuacjach oraz zapewnić wsparcie psychiczne. Ze
jest trudna, borykają się z problemami różnego względu na różnorodną symptomatologię tej cho-
rodzaju. Wszechstronnego wsparcia udzielają po- roby nie jest możliwe ustalenie jednolitych zasad
zarządowe struktury opieki zrzeszające opiekunów postępowania z chorą osobą, pielęgniarka powin-
chorych. Jednym z nich jest Polskie Stowarzysze- na pomóc rodzinie wypracować indywidualny
nie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera. Ce- sposób radzenia sobie z chorym. Istotne tu będzie
lem stowarzyszenia jest zwiększenie wiedzy społe- przestrzeganie kilku zasad, np. przez obserwację
czeństwa o chorobie Alzheimera, organizowanie pacjenta jest możliwe zaobserwowanie przyczyn
różnych form samopomocy dla rodzin, poprawa niepożądanych zachowań i następnie opracowa-
jakości opieki nad chorym, wymiana informacji nie strategii działań, które pozwolą ich unikać.
i kształcenie osób opiekujących się pacjentem. Or- Pielęgniarka musi też uczulić na to, by opiekun
ganizacja zajmuje się także inspirowaniem i pro- nie przejmował wszystkich czynności za swojego
wadzeniem badań naukowych oraz wpływaniem podopiecznego. Ważna jest stymulacja, aby opóz
-
na polityków i opinię społeczną w celu zwiększe- nić całkowitą utratę samodzielności. Pacjent może
nia zakresu pomocy dla chorych. Stowarzyszenie wykonywać różne czynności domowe tak długo,
realizuje swoją pomoc przez wydawanie pism jak jest to możliwe. Powinien być zachęcany do
i poradników poświęconych chorobie, udzielanie ulubionych zajęć. Postępujące zaburzenia pamięci
porad specjalistycznych, organizowanie spotkań to najczęściej występujący objaw choroby, nasila-
edukacyjnych i wspólnych wyjazdów wypoczynko- jący się i stanowiący istotny problem opiekuńczy.
wych. Istotna jest też pomoc materialna oraz rze- Pielęgniarka planując opiekę nad chorym, powin-
czowa, np. w postaci sprzętu rehabilitacyjnego lub na wskazać rodzinie różnorodne sposoby wspo-
środków pielęgnacyjnych. Polskie Stowarzyszenie magające pamięć tak, aby maksymalnie łagodzić
Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera jest ko- te problemy lub im przeciwdziałać. Wskazane jest
ordynatorem polskiego ruchu alzheimerowskiego ustalenie stałego harmonogramu dnia, wprowa-
i członkiem europejskiego i światowego stowarzy- dzenie wspomagania pamięci przez zastosowanie
szenia chorych [26, 32].  przypominaczy , znaków graficznych, strzałek
w celu poprawienia orientacji. Ważne także jest co-
dzienne, regularne prowadzenie ćwiczeń pamięci
74 K. Misiak, E. Kopydłowska
dostosowanych do możliwości danej osoby. Pod- oraz pomaga mu w rozwiązywaniu codziennych
czas działań pielęgniarskich należy zwrócić uwagę problemów dotyczących pielęgnacji, odżywiania.
na komunikację pacjent opiekun i zaproponować Współpracuje także z lekarzem i dostarcza mu in-
poza kontaktem słownym metody pozawerbalne, formacji o stanie zdrowia podopiecznego oraz ko-
takie jak: dotyk, mimika lub gesty. Opiekunowi ordynuje działania opiekuńcze [29].
trzeba także uświadomić jak ważny jest ton głosu, Innym istotnym aspektem w pracy z pacjen-
życzliwość i spokój okazywany przez osobę opie- tem, a szczególnie z jego opiekunem, jest udzielanie
kującą się [34]. przez pielęgniarkę szeroko rozumianego wparcia
Istotnym czynnikiem w walce z chorobą jest psychicznego. Wsparcie to powinno uwzględniać
ruch. Nawet niewielki, ale regularny wysiłek fi- sferę emocjonalną rozumianą jako przekazywanie
zyczny może wpłynąć korzystnie na stan zdrowia. emocji stwarzających poczucie bezpieczeństwa,
Pielęgniarka w porozumieniu z rehabilitantem sferę poznawczą rozumianą jako wymianę i do-
powinna dobrać ćwiczenia do fazy choroby i za- starczanie informacji ułatwiających zrozumienie
prezentować ich zakres. W początkowym stadium sytuacji oraz sferę instrumentalną wskazującą spo-
pacjent wykonuje ćwiczenia czynne w różnych soby postępowania [13].
pozycjach, zalecane są także ćwiczenia oddechowe
oraz spacery. W następnym etapie, kiedy pacjent
ma potrzebę chodzenia, mimo że ruchy są spowol- Wnioski
niałe, wykorzystujemy to do pobytu na świeżym
powietrzu. Warto wykorzystać ćwiczenia rozluz
nia- Rodzina sprawujÄ…ca opiekÄ™ nad osobÄ… z otÄ™-
jące z wykorzystaniem muzykoterapii. W głębokim pieniem wymaga wszechstronnej pomocy zarówno
otępieniu, kiedy pacjent nie ma kontaktu z otocze- medycznej, jak i edukacyjnej, finansowej, wsparcia
niem i najczęściej jest osobą leżącą, jest wskazane społecznego; o ważności zagadnienia świadczy, że
stosowanie gimnastyki biernej w celu zapobiegania szkolenia dla opiekunów nieformalnych, tj. przede
zakrzepom oraz przykurczom mięśniowym [33]. wszystkim opiekunów rodzinnych, to jedno z za-
Pielęgnowanie chorych w zaawansowanym dań przyjętych w 2002 r. w Madrycie na II Świato-
stadium otępienia uwzględnia także profilaktykę wym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się Społe-
przeciwodleżynową, jest konieczne udzielenie in- czeństw przez kraje członkowskie ONZ w ramach
strukcji rodzinie, zaplanowanie wspólnie działań priorytetu Zdrowie.
oraz zapoznanie z możliwymi udogodnieniami. Rola pielęgniarek w opiece nad chorymi z otę-
Edukacja zdrowotna powinna być dla pielę- pieniem i ich opiekunami jest istotna. Polega na
gniarki priorytetowym zadaniem wobec pacjenta zmniejszeniu obciążenia trudną opieką przez to-
z chorobą otępienną i jego opiekuna. Odpowied- warzyszenie, edukowanie, wskazywanie wszystkich
nie przygotowanie rodziny do tej niezwykle trud- istniejÄ…cych z
ródeł wsparcia, ułatwianie dostępu
nej sytuacji pomoże zapewnić dobrą opiekę. Pie- do opieki specjalistycznej i korzystania z usług so-
lęgniarka współuczestniczy w szkoleniu opiekuna cjalnych.
Piśmiennictwo
[1] Barcikowska M.: Otępienie w podeszłym wieku. [W:] Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Red.: Grodzicki T.,
Kocemba J., Skalska A. Via Medica, Gdańsk 2007, 98 108.
[2] Choroba Alzheimera. Red.: Leszek J. Volumed, Wrocław 1998.
[3] Dworek N., Ilkowski J.: Diagnostyka i leczenie choroby Alzheimera z punktu widzenia lekarza rodzinnego.
PrzeglÄ…d Alzheimerowski 2005, 1, 8.
[4] Barcikowska M., Bratosiewicz-Wąsik J., Bogucki A., Liberski P.P.: Zespoły otępienne. [W:] Choroby układu
nerwowego. Red.: Kozubski W., Liberski P. PZWL, Warszawa 2004.
[5] Choroba Alzheimera w teorii i praktyce klinicznej. Red.: Barcikowska M., Bilikiewicz A. Seria Biblioteka Neurologii
Praktycznej, Czelej, Lublin 2004.
[6] Bidzan L.: Choroba Alzheimera poradnik dla lekarzy. Via Medica, Gdańsk 2005.
[7] Petersen R.: Co radzi lekarz  choroba Alzheimera. Świat Książki, Warszawa, 2006.
[8] Carson R., Butcher J., Mineka S.: Psychologia zaburzeń. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2003, 2,
756.
[9] Schwarz G.: Choroba Alzheimera  poradnik dla chorych i opiekunów. PZWL, Warszawa 2002.
[10] Choroby otępienne teoria i praktyka. Red.: Leszek J. Continuo, Wrocław 2003.
[11] Kompendium neurologii. Red.: Podemski R. Via Medica, Gdańsk 2008.
[12] Pielęgniarstwo neurologiczne. Red.: Jaracz K., Kazubski W. PZWL, Warszawa 2008.
[13] Grochmal-Bach B.: Cierpienie osób z otępieniem typu Alzheimera: podejście terapeutyczne. WAM, Kraków 2007.
[14] Senior w domu. Opieka długoterminowa nad niesprawnym seniorem. Red.: Twardowska-Rajewska J. Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2007.
Opieka w rodzinie nad osobą z otępieniem 75
[15] Klich-Rączka A.: Co lekarz rodzinny powinien wiedzieć o otępieniu. Przewodnik Lekarza 2006, 10, 58 66.
[16] Prusiński A.: Neurologia praktyczna. PZWL, Warszawa 2003.
[17] Mace N., Rabins P.: 36 godzin na dobę. Poradnik dla opiekunów osób z chorobą Alzheimera i innymi chorobami
otępiennymi oraz zaburzeniami pamięci w póz
nym okresie życia. Medipage, Warszawa 2005.
[18] Wasiak B.: Dlaczego grupa wsparcia jest potrzebna opiekunowi. Bliżej Alzheimera 2001, 4, 2 3.
[19] Sadowska A: Diagnoza i co dalej. Bliżej Alzheimera 2002, 1, 1 2.
[20] Sadowska A., Wojciechowska-Szepczyńska M.: Zrozumieć chorobę. Poradnik dla opiekunów osób z chorobą
Alzheimera. Mad Media, Warszawa 2003.
[21] Barcikowska M., Gabryelewicz T., A
uczywek E., Pfeifer-Baczuk M., Kotarka-Minc S., Wojciechowska M.,
Tutkajowa F., Szczepanowska B., Pełczyńska-Kijanowska J., Kijanowska-Haładyna B., Weikum A.: Jak radzić
sobie z chorobÄ… Alzheimera: Polskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z ChorobÄ… Alzheimera, Warszawa 1997,
27 29.
[22] Krzyżowki J.: Psychogeriatria. Medyk, Warszawa 2004.
[23] Molly W., Caldwell P.: Chory na Alzheimera. Poradnik dla rodzin i opiekunów. Muza SA, Warszawa 2004.
[24] Schiefele J., Staudt J., Dach M.: Pielęgniarstwo geriatryczne. Urban & Partner, Wrocław 1998.
[25] Selmes J., Selmes M.: Jak żyć z chorobą Alzheimera. Polska Fundacja Alzheimerowska, Warszawa 1992.
[26] Schwarz G.: Choroba Alzheimera. Poradnik dla chorych i opiekunów. PZWL, Warszawa 2006.
[27] Domagała A.: Choroba Alzheimera  komunikacja z chorym. Continuo, Wrocław 2008.
[28] http://www.alzheimer-poznan.pl/Opieka i zajecia.htm [dostęp 25.11.2009].
[29] Klich-Rączka A.: Organizacja opieki nad chorym z otępieniem. http://www.alzh.pl/standardy [dostęp
20.11.2009].
[30] Tylska A.: Prawna pomoc osobom chorym na chorobÄ™ Alzheimera. PrzeglÄ…d Alzheimerowski 2005, 1, 19 21.
[31] Grabiec U., Klich-Rączka A., Grodzicki T.: Prawne zagadnienia opieki nad chorym z otępieniem, http://www.
alzh.pl/standardy [dostęp 30.11.2009].
[32] Sadowska A.: Opiekunowie. Bliżej Alzheimera. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą
Alzheimera 2003, wydanie specjalne, 8 9.
[33] Buraczyk M.: Rehabilitacja w chorobie Alzheimera. www.alzheimer-poznan.pl [dostęp 1.12.2009].
[34] Trybka E.: Ponadczasowa pamięć. Impuls, Kraków Wrocław 2008.
Adres do koresponencji:
Krystyna Misiak
Zakład Gerontologii
Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich
ul. Bartla 5
51-618 Wrocław
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
Konflikt interesów: nie występuje
Praca wpłynęła do Redakcji: 15.10.2010 r.
Po recenzji: 15.12.2010 r.
Zaakceptowano do druku: 15.12.2010 r.
Received: 15.10.2010
Revised: 15.12.2010
Accepted: 15.12.2010