Marta Strumińska, [e-mail]
Joanna Woz
niczko, [e-mail]
Zarys referatu przygotowanego w ramach międzyuczelnianego seminarium  Problemy i
metody badawcze teorii organizacji i zarzÄ…dzania
Poniższy tekst prezentuje projekt badawczy realizowany w Katedrze Nauk Społecznych WSPiZ. W
związku z tematem seminarium szczególną uwagę poświęca się w nim perspektywie metodologicznej.
Referat przedstawiony na seminarium uzupełniony zostanie o wstępne wyniki przeprowadzonych do
tej pory badań (realizację projektu rozpoczęto w czerwcu 2007).
Tytuł projektu: Instytucjonalne uwarunkowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
Kierownik: prof. dr hab. W. Pańków
1. Cel naukowy projektu
Cel badań jest przede wszystkim eksploracyjny, w drugiej zaś kolejności eksplanacyjny. Obiektem
badań będzie koncepcja Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw (SOP) oraz społeczno 
gospodarczy kontekst jej funkcjonowania. Przyjęta w niniejszym projekcie perspektywa nowej analizy
instytucjonalnej pozwolić ma na kontekstualne ujęcie zjawiska SOP, kształtowanego pod wpływem
określonego otoczenia instytucjonalnego (rozumianego jako formalne i nieformalne reguły i normy
zachowań) oraz pod wpływem indywidualnych i kolektywnych aktorów społecznych (takich jak inne
organizacje gospodarcze, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, konsumenci, władze
administracyjne różnego szczebla). Ujęcie omawianego zjawiska w szerokim kontekście pozwala na
zadanie następujących pytań badawczych:
żð Na ile procesy tworzenia instytucji i zmian instytucjonalnych w Polsce sprzyjajÄ…
odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw?
żð Jakie czynniki ksztaÅ‚tujÄ… odpowiedzialność i nieodpowiedzialność spoÅ‚ecznÄ… podmiotów
gospodarczych w Polsce?
żð W jaki sposób organizacje zarzÄ…dzajÄ… efektami zewnÄ™trznymi (externalities) swoich
działań?
żð Jakie czynniki endogenne i egzogenne determinujÄ… ksztaÅ‚t strategii organizacji w
odniesieniu do interakcji z partnerami społecznymi, a szczególnie w sytuacjach konfliktu
interesów?
Ze względu na brak spójnej, pojedynczej teorii zajmującej się problematyką SOP zjawisko to
definiowane bywa na różne sposoby. Celem projektu jest kompleksowe i wielowymiarowe zbadanie i
opisanie koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Dlatego w projekcie tym wychodzi
się od możliwie ogólnej definicji SOP i rozumie się ją jako proces zarządzania efektami zewnętrznymi
funkcjonowania przedsiębiorstwa (externalities), który szczególny nacisk kładzie na zarządzania
relacjami z interesariuszami (partnerami społecznymi). Interesariuszy rozumie się w tym przypadku
jako  grupę podmiotów (osób lub organizacji), których interesy są związane z tym, co zachodzi
wewnątrz danej organizacji. Są to podmioty, od których zachowań uzależniony jest sukces organizacji
lub też odwrotnie, podmioty podlegające wpływowi skutków działalności organizacji (Borgatti).
1
Odpowiedzialność przedsiębiorstw w koncepcji SOP odnosi się więc do pozarynkowych efektów
funkcjonowania (takich jak np. zanieczyszczenie środowiska, problemy zdrowotne pracowników, ale
również forma zatrudnienia pracowników) i jest odpowiedzialnością w stosunku do interesariuszy.
Odpowiedzialność tego typu jest częściowo regulowana w prawie, jednak kwestią kluczową jest fakt,
iż koncepcja Społecznej Odpowiedzialność Przedsiębiorstw obejmuje działania wychodzące swoim
zakresem poza normy prawne i mówi o uwzględnianiu w procesach decyzyjnych w przedsiębiorstwie
interesów grupowych i norm społecznych nie podlegających przepisom formalno - prawnym. Dyskusja
nad odpowiedzialnością przedsiębiorstw w większości przypadków przybiera charakter normatywny.
Jednakże warto zanalizować ten problem przyjmując niewartościującą perspektywę naukową,
pozwalającą na analizę społeczno  gospodarczych uwarunkowań wdrażania omawianej koncepcji w
życie organizacji biznesowej. Obiektem analizy stałaby się tu organizacja oraz jej relacje z
otoczeniem, które mają miejsce nie tylko poprzez działania rynkowe, lecz również poza nimi. W
literaturze anglojęzycznej popularność zdobywa określenie business in society (Crouch 2006), co
doskonale oddaje nowÄ… rysujÄ…cÄ… siÄ™ perspektywÄ™ badawczo-teoretycznÄ…. Na gruncie takiego
ujmowania zagadnienia rozważania nad kwestią odpowiedzialności przedsiębiorstw rozpoczyna od
analizowania organizacji w kontekście efektów zewnętrznych jej funkcjonowania. Efekty te nie są
przedmiotem gry rynkowej, mają jednakże znaczący wpływ na środowisko społeczne i przyrodnicze, a
tym samym na dobrobyt i jakość życia innych kolektywnych i indywidualnych aktorów społecznych.
Efekt zewnętrzny zachodzi bowiem w sytuacji, gdy przedsiębiorstwa, lub osoby prywatne  narzucają
innym pewne koszty albo zyski, przy czym ci inni nie ponoszą ani odpowiednich kosztów, ani nie
dostają odpowiedniej zapłaty (Samuelson, 1998).
Podsumowując zatem, istotą problemu, który zostanie podjęty w ramach badań jest kwestia
wzajemnych interakcji pomiędzy organizacją i jej otoczeniem instytucjonalnym i społecznym. W
efekcie badań eksploracyjnych powstać ma model ilustrujący wzajemne oddziaływanie czynników
istotnych dla kształtowania działań wobec interesariuszy w przypadkach, w których mamy do
czynienia z efektami zewnętrznymi funkcjonowania organizacji. Zatem w efekcie końcowym badań
uzyskamy empiryczny model działań organizacji ilustrujący:
1) współzależności czynników instytucjonalnych (formalnych i nieformalnych) i
społecznych oraz ich wpływ na odpowiedzialne lub nieodpowiedzialne działanie
podmiotów gospodarczych na rynku i w społeczeństwie,
2) stopień i zakres wpływu tych czynników na wybieranie przez przedsiębiorstwo
strategii działania w odniesieniu do interakcji z interesariuszami i zarządzaniem
efektami zewnętrznymi,
3) uwarunkowania specyficznie polskie na tle danych międzynarodowych (zostaną tu
wykorzystane dane wtórne z badań międzynarodowych opisanych w dalszej części).
Model ten będzie posiadał funkcje eksplanacyjne, których jakość i adekwatność będzie mogła być
poddana testowaniu w dalszych badaniach, również ilościowych.
3) Perspektywa teoretyczna i metodologia
Podstawy warsztatu naukowego niniejszego projektu tworzy teoria nowej analizy instytucjonalnej
oraz teoria społeczeństwa ryzyka. Jak to zostało wykazane powyżej zakres zainteresowań projektu
2
wychodzi poza granice pojedynczej organizacji. Wymaga to przyjęcia perspektywy teoretycznej, która
swoim zakresem obejmowałaby założenia dotyczące relacji pomiędzy organizacją i jej otoczeniem.
Taką właśnie teorią jest teoria instytucjonalna. W ramach tej teorii instytucje traktowane są jako
 wymyślone przez ludzi ograniczenia, które strukturalizują ludzkie interakcje (North 1994).
Ograniczenia te mogą być natury formalnej i składać się z reguł, praw, konstytucji, bądz
nieformalnej
(zwyczajowej) i składać się z norm zachowania, obyczajów, konwencji. Nie respektowanie owych
ograniczeń wiązać się może z określonymi restrykcjami (kara wymierzona przez sąd lub za pomocą
zwyczajowych mechanizmów społecznych np. ostracyzm) i nagrodami (szacunkiem i prestiżem
przekładalnym na inne korzyści  również materialne). Te ograniczenia  określają strukturę bodz
ców
w społeczeństwach (North 1994), odnoszą się więc również do gospodarki. Co szczególnie ważne w
tym przypadku  instytucje regulują nie tylko działania jednostek, lecz również zbiorowych aktorów
społecznych, np. organizacji. W często przytaczanej metaforze North ujął to w sposób następujący:
 Interakcje między instytucjami, a organizacjami nadają kształt instytucjonalnej ewolucji gospodarki.
Jeśli instytucje są regułami gry, to organizacje są graczami (North 1994:361). Przykładowo,
zachowania organizacji, która znalazła się w sytuacji konfliktu z otoczeniem regulowane będą przez
ograniczenia formalne (różnego rodzaju zapisy formalne od prawnych po kodeksy i regulaminy
branżowe) oraz nieformalne (szeroko pojęte normy społeczno  kulturowe związane z działalnością
gospodarczą, wśród nich zaś między innymi ustalone sposoby rozwiązywania konfliktów, system
wartości i norm )1 Jednocześnie na zachowanie to wpływać będą strategie innych graczy  zarówno
tych bezpośrednio uczestniczących w konflikcie, jak i tych, którzy w nim nie uczestniczą, czyli
zachowania innych organizacji (biznesowych, administracji publicznej, itd.).
Poniższy rysunek (Rys. 1) ilustruje w sposób schematyczny relacje pomiędzy organizacją i jej
otoczeniem społecznym i instytucjonalnym, które w sposób wybiórczy będą przedmiotem badań w
ramach projektu (różne w różnych segmentach badawczych projektu). Na przedsiębiorstwo działają
dwa rodzaje norm; zinstytucjalizowane normy formalne (np.:prawo) oraz niezinstytucjalizowane normy
nieformalne (np. normy zwyczajowe). Wszystko to tworzy otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstwa
w szerokim znaczeniu. W tym otoczeniu zanurzeni są wszyscy aktorzy gry rynkowej i życia
społecznego, którzy wchodzą ze sobą nawzajem w interakcje i oddziałują na nich te same normy co
na przedsiębiorstwo.
Teorie takich nowych instytucjonalistów jak D.C. North, E. Ostrom (1990), czy R. Putnam
(1995) zostaną uzupełnione teorią społeczeństwa ryzyka niemieckiego socjologa Ulricha Becka (2003,
2005). Jego rozważania nad współczesnym społeczeństwem wpisują się w perspektywę
instytucjonalną, dostarczając jej dodatkowo pewnych interesujących elementów substancjalnych.
Formalne rozważania instytucjonalistów zostają tu wypełnione konkretną treścią zawierającą
twierdzenia na temat sprzeczności interesów i walki o władzę pomiędzy przedstawicielami gospodarki,
państwa i społeczeństwa obywatelskiego (Beck 2005). Analizy Becka odnoszą się głównie do
poziomu makro, dostarczają jednak inspirujących twierdzeń dla analizy z niższych poziomów. Fakt ten
będzie wykorzystany w niniejszym projekcie. Beck wysuwa tezę, że globalizacja doprowadziła do
1
W szczególności w niniejszym projekcie badawczym w kręgu zainteresowań znajdą się
wartości i normy proekologiczne i prospołeczne, normy regulujące kontakty z interesariuszami, czyli
ogólnie rozumiane wartości i normy SOP.
3
zmiany reguł gry osłabiając władze decyzyjne i sprawcze państw narodowych (istotę i przyczynę tej
zmiany ilustruje metafora  państwa mają korzenie, a inwestorzy skrzydła ). Władza koncernów opiera
się dziś na mobilności (możliwości nie inwestowania). Społeczeństwo ryzyka rodzi nowy ład
społeczny: reżim ryzyka. Ryzyko jest immanentną częścią życia społecznego a w tym i działalności
gospodarczej. Ryzyko operowania na rynkach wzrasta wraz ze wzrostem konkurencji. Dotychczasowe
strategie działań przedsiębiorstw, jak twierdzi Beck, nie są wystarczające aby to ryzyko
zminimalizować. Jest to związane z faktem, że  strategie kapitału w polityce światowej rozumiane jako
skutki uboczne wcale nie wykluczają tego, (...), iż aktorzy mogą sami stać się ofiarami  wrogiego
przejęcia , nieuwzględnionego ryzyka finansowego, sprzecznych wymagań akcjonariuszy, a w
przyszłości także zorganizowanej władzy konsumentów. Ponadto Beck pokazuje, iż pojawia się
sprzeczność interesów już nie tylko między akcjonariuszami a interesariuszami, ale również
sprzeczność interesów i walka o władzę pomiędzy przedstawicielami gospodarki, państwa i
społeczeństwa obywatelskiego (Beck 2005). Owe sprzeczności wiążą się między innymi z
eksternalizacją kosztów funkcjonowania poszczególnych podmiotów gospodarczych. W związku z
osłabieniem państw narodowych i słabością społeczeństwa obywatelskiego procesy globalizacjii w
wielu przypadkach prowadzą do wytworzenia się zorganizowanej nieodpowiedzialności.
Rys. 1 Organizacja w otoczeniu instytucji oraz indywidualnych i kolektywnych aktorów społecznych
OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE
NORMY
ZINSTYTUCJONALIZ
OWANE-
INSTYTUCJE
FORMALNE
RZ
D
KOOPERANCI
KONKURENCI
PRZEDSI
BIORSTWO
PRACOWNICY
KREDYTODAWCY
ORGANIZACJE
POZARZ
DOWE
SPOA
ECZNOÅšCI LOKALNE
OBYWATELE
NORMY SPOA
ECZNE
 INSTYTUCJE NIE
FORMALNE
ÅšRODOWISKO SPOA
ECZNE
y
ródło: Opracowanie własne (J. Woz
niczko)
Analizując społeczno  gospodarcze zależności współczesnego świata zwraca więc
szczególną uwagę na aktorów takich jak społeczeństwo obywatelskie i jego organizacje, konsumenci,
4
media oraz ich wpływ na kształt strategii podmiotów gospodarczych. Analizy te dostarczają istotnych
zmiennych niezależnych, kształtujących zjawisko Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw
(zmienną zależną), takich jak np. mobilność przedsiębiorstwa, siła społeczeństwa obywatelskiego
(między innymi jego siła związana z legitymizowaniem określonych działań w obrębie gospodarki), siła
mediów oraz ich skłonność do upubliczniania ryzyka produkowanego przez podmioty gospodarcze,
siła państwa (jego możliwości egzekwowania i stanowieniu prawa). Przykładowe hipotezy i zalecenia
badawcze, które wypływają z teorii ryzyka to np.  Organizacja gospodarcza będzie kształtować swoje
strategie w zależności od tego jak silną mocą legitymizacyjną dysponują organizacje społeczne,
(można tutaj mówić o zasięgu globalnym i lokalnym) oraz w zależności od siły państwa w obrębie
jurysdykcji którego firma funkcjonuje . Bazując na przeprowadzonych już badaniach oraz na
rozważaniach Becka przypuszczać również można, że w przypadku korporacji międzynarodowych
istotnym czynnikiem będzie nacisk międzynarodowej opinii publicznej. Z pewnością istotna będzie rola
mediów  organizacje społeczne upubliczniają ryzyko za ich pośrednictwem. Również za ich
pośrednictwem działania swoje uzasadniają organizacje biznesowe. Media mogą też dążyć do
upublicznienie ryzyka indywidualnie. Nastawienie i rola mediów jest więc kolejnym czynnikiem, na
który należy zwrócić uwagę badając zjawisko odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw. W
przypadku państwa i jego organizacji należy zwrócić uwagę nie tylko na restrykcyjność zapisów
prawnych, lecz również na ich egzekwowanie i ogólny klimat społeczny związany np: z
przestrzeganiem przepisów związanych z ochroną środowiska i prawem pracy.
Zaznaczyć należy, że planowane w ramach projektu badania sprzężone będą z prowadzonymi
równolegle badaniami międzynarodowymi nad uwarunkowaniami społecznego dostępu do informacji
środowiskowe oraz społecznego dostępu do podejmowania decyzji o znaczeniu ekologicznym (The
Access Initiative rozpoczęte w 2004 roku, koordynowane przez World Resources Institute w
Waszyngtonie) oraz nad relacjami między organizacjami pozarządowymi i przedsiębiorstwami
(Companies' Social Responsibility in an Enlarging Europe zaplanowana od paz
dziernika 2006 do
wiosny 2007, prowadzone przez międzynarodowy zespół w ramach projektu Helsinki School of
Economics (HSE) / Center for Markets in Transition (CEMAT)). Badania te dostarczÄ… cennej wiedzy
na temat instytucjonalnych uwarunkowań relacji pomiędzy przedsiębiorstwami a partnerami
społecznymi w Polsce i za granicą. Dadzą również pewne możliwości międzynarodowych porównań.
Na tle tych właśnie badań przeprowadzone zostaną pogłębione analizy przypadków organizacji
gospodarczych zaangażowanych w różne formy dialogu związanego z efektami zewnętrznymi
"produkowanymi" przez przedsiębiorstwa. Dzięki zastosowaniu metodologii case study mamy nadzieję
uchwycić złożoną strukturę zjawisk społecznych oraz wielość czynników determinujących, które w
wybranej tematyce rozłożone są pomiędzy organizacją, a jej otoczeniem. Jest to metoda, która
pozwala uchwycić nie tylko całościowe relacje w obrębie danej jednostki badania (czyli
przedsiębiorstwa), lecz również, co szczególne istotne dla problematyki odpowiedzialności
przedsiębiorstw, jej relacji ze środowiskiem (Kitay i Callus 1998). Ostatnia wspomniana cecha
uprawomocnia użycie tej metody z punktu widzenia dobranej do analizy problemu instytucjonalnej
perspektywy teoretycznej.
Badania planowane w ramach projektu składają się z dwóch segmentów:
5
1) Pierwszy z nich koncentrować się będzie na konflikcie na tle ekologicznym między
przedsiębiorstwami a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Badania mają być próbą
określenia empirycznego kształtu strategii działania stosowanych przez firmy w obliczu konfliktu o
podłożu ekologicznym, określenie jakie są zewnętrzne, instytucjonalne i społeczne
uwarunkowania kształtowania tych działań. Również określenie najważniejszych aktorów
(wewnętrznych i zewnętrznych) kształtujących rzeczone strategie oraz zasięg i instrumenty ich
wpływu. W wyniku badań powinien powstać model strategii ilustrujący wzajemne oddziaływania
czynników istotnych dla tworzenia strategii oraz odpowiedzialnych za sukces lub porażkę w
rozwiÄ…zywaniu konfliktu z interesariuszami.
2) Drugi segment obejmować będzie kwestie uwarunkowań podejmowania przez firmę działań
społecznie odpowiedzialnych, przy jednoczesnym założeniu, że działania te nie muszą być ujęte
w skodyfikowaną strategię. Chodzi bowiem o to aby zbadać jakie są czynniki skłaniające
przedsiębiorstwa do działań odpowiedzialnych jeśli chodzi o uwarunkowania społeczne zarówno
w odniesieniu do segmentu małych i średnich przedsiębiorstw jak i ponadnarodowych korporacji.
Jest to o tyle istotne, że uwarunkowania instytucjonalne, a także oczekiwania społeczne, wpływają
na oba rodzaje przedsiębiorstw. Wobec tego teoria instytucjonalna pozwala na możliwie głębokie
analizowanie tego problemu w obu, jakże różnych, segmentach. Uwzględnione zostaną tu
działania nieodpowiedzialne i związane z nim czynniki ryzyka. Pozwoli to na sprawdzenie, w jakim
wymiarze koncepcja SOP jest przydatna do redukowania różnorodnego ryzyka związanego z
działalnością przedsiębiorstwa we współczesnej rzeczywistości, której cechą charakterystyczną
jest opisywane przez Becka zjawisko wzrastania ryzyka.
3.1 Metodologia case study
Ze względu na wysoką złożoność zjawiska oraz konieczność uwzględnienia zarówno organizacji
jak i jej szeroko pojętego otoczenia instytucjonalnego oraz społecznego (w sensie zbioru, czy raczej
sieci aktorów społecznych  gospodarczych, medialnych, społeczności lokalnej itp.) została podjęta
decyzja o wyborze metody jakościowej studium przypadku (case study).
Jest to metoda, która pozwala uchwycić nie tylko całościowe relacje w obrębie danej jednostki
badania (przedsiębiorstwa), lecz również, co szczególne istotne dla problematyki odpowiedzialności
przedsiębiorstw, jej relacji ze środowiskiem (Kitay i Callus 1998). Ostatnia wspomniana cecha
uprawomocnia użycie tej metody z punktu widzenia dobranej do analizy problemu instytucjonalnej
perspektywy teoretycznej.
Metoda case study jest wskazana w sytuacjach, gdy zadaje siÄ™ pytania badawcze typu
jakościowego, czyli gdy chce się odpowiedzieć na pytania dlaczego i jak coś się dzieje. Ponadto jest
ona stosowana, gdy badacz posiada ograniczoną kontrolę nad wydarzeniami będącymi obiektem jego
zainteresowania oraz gdy zamierza badać zjawiska dziejące się współcześnie z zachowaniem
otaczającego je kontekstu. Ze względu na holistyczne podejście metoda ta pozwala na
zarejestrowanie znaczących cech zjawiska i kontekstu warunkującego jego kształt. Pamiętać należy
jednak, że w przypadku metod jakościowych trzeba dbać o realność opisywanej rzeczywistości
(Konecki 2000), gdyż te metody szczególnie narażone są na co najmniej dwa rodzaje błędu. Po
pierwsze na kreowanie rzeczywistości przez badacza, które z założenia jest nie uniknione ze względu
6
na wchodzenie w bliskie interakcje badacza z respondentami, jednak jako uświadomiony czynnik
może zostać zminimalizowane lub zobiektywizowane. Druga kwestia sprowadza się do subiektywizacji
danych, może się bowiem zdarzyć, że badacz wobec braku skodyfikowanych narzędzi badawczych
przykłada swój kontekst interpretacyjny do badanej rzeczywistości, która to w ten kontekst się nie
wpisuje. O ile w sytuacji kiedy badacz pochodzi z tego samego kontekstu kulturowego co badany
(respondent) problem jest znikomy jednak jak podkreśla Konecki najtrudniej jest w sytuacji badania
zupełnie obcej kultury. Warto o tym wspomnieć w związku z tym, iż jeden z segmentów projektu
dotyczy porównania międzynarodowego (krajami w których prowadzone są badania jest Polska i
Finlandiia).
Postępowanie empiryczne, w przypadku danego projektu, charakteryzuje wielość używanych
technik badawczych oraz wielość z
ródeł, z których pozyskiwane są dane empiryczne. W trakcie
analizy dochodzi więc do triangulacji metodologicznej i triangulacji danych (Yin 1989, Konecki 2000,
Denzin 1978), pozwalającej zachować trafność uzyskanych wyników. W przypadku opisywanych
badań nie jest to jednak procedura ad hoc ale zaplanowany zabieg metodologiczny wynikający po
części z poczynionych założeń. Analiza empiryczna poprzedzona jest analizą teoretyczną, która
dostarcza wskazówek dla procesu zbierania danych i ich póz
niejszej analizy. Generalizacje
prowadzone w ramach strategii badawczej typu case study są analityczne (w przeciwieństwie do
generalizacji statystycznej). W generalizacji statystycznej wyniki badania (w postaci ilościowej)
uogólniane są na populację i dotyczą rozpowszechnienia, częstości występowania danego zjawiska.
Generalizacja analityczna polega na przeniesieniu wyników badania na teorię (Konecki używa
sformułowania: uogólnienie teoretyczne, Konecki 2000: 128). W tym sensie poszczególne przypadki
są dobierane do badania w sposób celowy, to znaczy tak, by pozwalały na zbadanie i opis danego
zjawiska/zależności. Przypadki dobiera się więc na zasadzie quasi eksperymentalnej.
Projekt badania odpowiada charakterystyce embedded case study  czyli case study, w którym
występują liczne jednostki/podjednostki analizy (w przeciwieństwie do holistic case study, gdzie uwagę
poświęca się pojedynczej jednostce) i multiple case study (czyli wielokrotnego studium przypadku, w
przeciwieństwie do pojedynczego studium przypadku, Yin 1989). Dobór przypadków w tym ostatnim
charakteryzuje logika eksperymentu  na podstawie teorii dobierane są takie przypadki, które mogą ją
potwierdzić lub obalić. Oznacza to, że ramy teoretyczne muszą być dopracowane do tego stopnia, że
będą w stanie podać przewidywania warunków, w których dane zjawisko może się pojawić (replikacja
dosłowna) oraz warunków, w których dane zjawisko nie ma racji bytu (replikacja teoretyczna).
Podobnie jak w badaniu typu eksperymentalnego  odmienność zaobserwowanych relacji od tych
przewidywanych według teorii skutkuje koniecznością modyfikacji teorii (przy założeniu że
przeprowadzone badanie jest trafne i rzetelne). Prócz typologii kierującej się kryterium ilości badanych
przypadków i analizowanych jednostek Yin stworzył typologię opartą na kryterium celu postępowania
empirycznego. Podzielił studia przypadków na eksploracyjne, wyjaśniające i deskryptywno 
teoretyczne. Strategia zastosowana w prowadzonych w ramach rozprawy badaniach należy do
ostatniej kategorii. Przed przystąpieniem do badań stworzony został opis teoretyczny zjawiska i
postawione zostały hipotezy odnoszące się do relacji przyczynowo  skutkowych. Badane zjawiska
opisywane są z uwzględnieniem szerokiego kontekstu i następnie porównywane między sobą
( pattern  matching ) i z modelem teoretycznym (patrz rys. 2 w załączniku).
7
Według innej typologii (Stake 1994), zastosowane postępowanie badawcze odpowiada
wielokrotnemu studium przypadku (collective case study). Przypadki sÄ… tu badane i opisywane, by
umożliwić wgląd w jakiś ważny problem lub teorię. W tym sensie przypadek jest traktowany
przedmiotowo  ma umożliwić zrozumienie problemu opisanego przez teorię, stanowić jej
egzemplifikacjÄ™.
Jakościowe podejście badawcze wybrane zostało z premedytacją. Celem badania nie jest
stwierdzenie na ile powszechne jest dane zjawisko, jaki rozkład cechy można obserwować w
populacji, ani nawet stwierdzenie, czy istnieje związek pomiędzy np. wielkością firmy, a jej polityką
społeczną. Obiektem zainteresowań jest proces społeczny w obrębie którego kształtowana jest relacja
z intresariuszami. Na proces ten składają się zarówno istniejące poza jednostkami  fakty społeczne
(w sensie durkheimowskim) takie jak formalne i nieformalne normy i reguły gry, jak i definicje sytuacji
konstruowane przez każdą ze stron i konfrontowane ze sobą w trakcie zachodzących między nimi
interakcji (badane w przypadku pierwszego segmentu projektu dotyczącego konfliktów). Zebranie
danych jakościowych powinno więc pozwolić na dotarcie do znaczeń zjawisk i na zrozumienie działań
zachodzących w danym obszarze badań, podejście to charakterystyczne jest dla weberowskiej
tradycji rozumienia zjawisk społecznych określanej mianem  Verstehen . Stąd też pytania stawiane w
wywiadach mają raczej charakter pytań o perspektywę poznawczo  kulturową niż pytań o fakty
(Konecki 2000: 102). W obrębie poszczególnych przypadków dobór próby bazował na dobrze
celowym i był doborem  informatorów kluczowych , czyli osób, które ze względu na swoją pozycję
społeczną i/ lub zawodową dysponowały  specjalną wiedzą na temat badanego zjawiska. Technika
wybrana do zbierania danych to wywiad swobodny ze standaryzowanÄ… listÄ… poszukiwanych informacji
z elementami wywiadu narracyjnego. Technika wywiadu uzupełniana jest innymi metodami
badawczymi takimi jak analiza dokumentów (dokumentów urzędowych takich jak umowy,
rozporządzenia, uchwały), analiza treści (przekazów medialnych, witryn internetowych) i w niektórych
przypadkach (w obrębie badań nad konfliktami) obserwacją uczestniczącą (udział w spotkaniach
stron, rozprawach administracyjnych).
Podsumowując wybór strategii badawczej (studium przypadku) i zastosowanych w jej obrębie metod,
uwarunkowany był złożonością uwzględnionych w analizie teoretycznej zjawisk. Wśród czynników
istotnych dla analizy zjawiska odpowiedzialności znalazły się takie jak otoczenie społeczne i
instytucjonalne organizacji, a więc liczni aktorzy społeczni, historia organizacji i jej relacji z owymi
aktorami oraz charakter uwarunkowań prawnych i zwyczajowych, które regulują działania
podejmowane przez uczestników badanego zjawiska. Owa różnorodność wymusza niejako
zastosowanie procedury triangulacji: poczÄ…wszy od triangulacji teoretycznej (Denzin 1978,
Hammerslay; Atkinson 2000), poprzez triangulację metod, skończywszy zaś na triangulacji danych
(Konecki 2000).
Strategia analityczna, która zastosowana będzie do analizy zebranego materiału jest głównie
analizą jakościową. Jest to konsekwencją przyjętych we wstępnej fazie badania założeń na temat
badanej rzeczywistości. Ze względu na istnienie opracowanego wzorca teoretycznego analiza będzie
opierała się w pierwszej kolejności o kodowanie zamknięte, w obrębie którego użyte będą kategorie
wyłonione z analiz teoretycznych (podejście dedukcyjne). Niska standaryzacja narzędzia badawczego
umożliwić ma zdobycie materiału wychodzącego poza przewidywane w modelu teoretycznym
8
zależności, stąd też można przypuszczać, że do części danych zdobytych w postępowaniu
empirycznym zastosowane będzie kodowanie otwarte, polegające na wyłonieniu kategorii na
podstawie analizy zdobytych danych (podejście indukcyjne).
3.2 Ilustracja empiryczna
Za ilustrację empiryczną do rozważanych problemów metodologicznych i zagadnień
teoretycznych posłużą dwa badania; pierwsze, które w były prowadzone w latach 2006/2007 w
Finlandii i w Polsce (Kourul i Woz
niczko), oraz, drugie; badania rozpoczęte w ramach opisywanego
projektu, prowadzone również w Finlandii i w Polsce (jednak o innym tytule i innym problemie
badawczym) prowadzone przez Woz
niczko. Jak to już zostało wyżej wspomniane, analizy
prowadzone w ramach projektu koordynowanego przez HSE (pierwsze badania) zostaną częściowo
włączone do aktualnie realizowanego projektu badawczego. Włączenie będzie polegało na pokazaniu
częściowych wyników z tych badania jako punktu wyjścia do stawiania dalszych hipotez badawczych i
zakreślenia pola badawczego dla kolejnych (drugich wymienionych tu) badań.
Badania Kourula & Woz
niczko to badania prowadzone metodÄ… holistic case study (zgodnie z
klasyfikacją przedstawioną powyżej) poświęcone jednej ponad narodowej korporacji wywodzącej się z
kręgu kultury skandynawskiej. Podobieństwo badań wcześniejszych oraz aktualnie prowadzonych w
ramach opisywanego tu projektu dotyczy nie tylko metody badawczej (case study) jest również
zauważalne na poziomie doboru respondentów (dobór celowy kluczowych informatorów), ale także
założeń teoretycznych zakorzeniających badania w teorii instytucjonalnej. Badanie miało charakter
eksploracyjny bardziej niż eksplanacyjny, zawierało również elementy deskryptywne i polegało na
zbadaniu relacji organizacji z jej kluczowymi interesariuszami w różnych lokalizacjach operacyjnych
(krajach) czyli w różnych kontekstach instytucjonalnych. Badania te (Kourula, Woz
niczko) można
niejako traktować jako badania pilotażowe dla segmentu projektu zajmującego się porównaniem
międzynarodowym (segment nr 2). Oczywiście nie można w tej konkretnej sytuacji rozumieć  badań
pilotażowych dosłownie czyli testowania narzędzi badawczych a bardziej w sensie testowania
założeń badawczych, czyli sprawdzania zasadności przyjmowania poszczególnych założeń co do
realizowania koncepcji SOP. Można powiedzieć że badania Kourula i Woz
niczko legitymizują podjęcie
badań nad SOP w różnych kontekstach instytucjonalnych w ramach omawianego projektu gdyż
wskazują na konkretne pola badawcze i wstępnie potwierdzają tezę o zróżnicowaniu realizacji projektu
instytucjonalnego jakim jest SOP w różnych kontekstach instytucjonalnych. Teza ta jest stawiana w
badaniu będącym segmentem danego projektu badawczego (segment nr 2 , Woz
niczko), które jest w
trakcie realizacji, po części badań terenowych w Finlandii a przed badaniami terenowymi w Polsce.
Przedstawiona tu teza ogólna rozbita w toku konceptualizacji i operacjonalizacji na hipotezy badawcze
nie będzie tu szczegółowo omawiana gdyż ma być raczej ilustracją do zagadnień metodologicznych,
które ujawniły się na pierwszym etapie badań terenowych.
Jak się okazuje główne problemy wynikają z prowadzenia badań w różnych kontekstach
instytucjonalnych i/lub kulturowych, a co za tym idzie różnych sposobach definiowania zjawisk
społecznych takich jak; związki zawodowe, organizacje, partycypacja w procesie decyzyjnym
pracowników itp. A zatem, co wyszło na jaw już na etapie konstruowania i konsultowania narzędzia
badawczego (rodzaj triangulacji, nazywany badawczÄ…) nie tylko kultury dalekie ale nawet europejskie
9
potrafią różnić się od siebie w sposób znaczący. Przy pierwszym opisywanym tu badaniu (Kourula,
Woz
niczko) fakt, że było dwóch badaczy był czynnikiem uwiarygodniającym wyniki badania. Każdy
badacz z badanego kontekstu instytucjonalnego ułatwiał wykonanie badania i analizę (choćby z tego
względu, że wywiady w ramach badania prowadzone były w języku ojczystym respondentów polskim i
fińskim, a dopiero póz
niej, wspólnie analizowane w języku angielskim), a także wprowadzał element
kontroli wzajemnej co znacznie zmniejszało ryzyko błędnych interpretacji. W badaniu drugim
(Woz
niczko) prowadzonym w ramach opisywanego projektu, wywiady prowadzone były w języku
angielskim, a ankiety w języku fińskim, co niosło za sobą określone konsekwencje interpretacyjne.
Niezbędne było zatem rozszerzenie triangulacji badawczej na inne etapy i wprowadzenie obserwatora
zewnętrznego (triangulacja badawcza) aby maksymalnie zobiektywizować wyniki analizy danych.
Zatem w badaniach został zastosowana triangulacja teoretyczna, co wynika z założeń
projektu badawczego, triangulacja danych (w co najmniej dwóch segmentach projektu) i
metodologiczna co wynika z przyjętej metodologii i metodyki prowadzonych badań (charakterystyczne
dla metody case study) ale także triangulacja badawcza jako typowa procedura ad hoc w części
badań prowadzonych poza granicami Polski.
Literatura:
Beck, U. (2002): Społeczeństwo ryzyka. Na drodze ku innej nowoczesności,
Scholar: Warszawa
Beck, U. (2004): Władza i przeciwwładza w dobie globalizacji, Scholar: Warszawa
Chapple, W. and Moon, J. (2005):  Corporate Social Responsibility (CSR) in Asia:
A Seven-Country Study of CSR Web Site Reporting , Business and Society, 44, 4: 415-441.
Chmielewski, P.(1994): Zasady nowej instytucjonalnej analizy, w: Studia Socjologiczne nr.3-4
Denzin, N.K. (1978): The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods,
New York, McGraw Hill
Gasparski, W. (2004): Wykłady z etyki biznesu, WSPiZ: Warszawa
Hammerslay, M.; Atkinson, P. (2000): Metody badań terenowych, Zysk i Ska, Poznań
Hausner, J.; Marody, M. (red.) (2000): Jakość rządzenia: Polska bliżej Unii Europejskiej?
EU- monitoring IV, MSAP AE: Kraków, Fundacja im. F. Eberta: Warszawa
Konecki, K. (2000): Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN,
Warszawa
Lewicka  Strzałecka, A. (2006): Odpowiedzialność moralna w życiu gospodarczym, IFiS PAN,
Warszawa
Morawski, W. (2000): Zmiana instytucjonalna, Wydawnictwo Naukowe PWN
North, D.C. (1994): Economic Performance Through Time, The American Economic Review,
June
Pańków, W.; Gąciarz, B.; (2001): Dialog społeczny w Polsce w okresie adaptacji polskiej
gospodarki do wymogów Unii Europejskiej, Fundacja F. Eberta, Warszawa
Staniszkis, J. (2004): WÅ‚adza globalizacji, Scholar, Warszawa
Thompson, P. and Zakaria, Z. (2004), Corporate Social Responsibility reporting in Malaysia,
Journal of Corporate Citizenship, 13: 125-36
Yin, R.K. (1989): Case Study Research. Design and Methods, Sage Publ., London
10