(by A.Ż. i U.S.)
41. Ojczyzna w literaturze.
Ojczyzna - okręt na wzburzonym morzu.
Zaczynamy od bardzo starego i utrwalonego w świadomości Polaków toposu: oto Polska jawi się jako okręt - w czasie burzy, albo nawet tonący, a jego pasażerowie to naród, który winien myśleć o ratowaniu statku. Pierwszym, który rozpropagował ten obraz był
• Piotr Skarga - Kazania sejmowe: „Głupi tłumoczki swoje opatruje, gdy okręt tonie" - grzmiał najsłynniejszy polski kaznodzieja, ostro krytykując egoizm Polaków, którzy najpierw myśleli o własnych skórach i majątkach, a potem o kursie całej ojczyzny.
• Juliusz Słowacki podejmuje tę alegorię w wierszu pt. „ Testament mój ". Widzi siebie na czele walczących:
„ Żem dla ojczyzny sterał swóje lata młode;
A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie;
A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę..."
• Henryk Sienkiewicz - w jednej ze swoich nowel używa paraboli: opisując dzieje tonącego statku, sugeruje losy ojczyzny.
Porównanie ojczyzny do statku stało się w naszej kulturze czymś więcej niż metaforą lub symbolem. Urosło do rangi alegorii - czyli obrazu symbolicznego, ale utrwalonego w ogólnej świadomości i czytelnego dla wszystkich odbiorców.
Ojczyzna - statek pojawia się w kazaniach, poezji romantycznej we wzniosłym, pełnym patosu ujęciu, jako parabola w prozie i swoista parodia w literaturze współczesnej. Warto wykorzystać tę różnorodność ujęć.
Ojczyzna - matka.
Wokół niej lekarze, doradcy, reformatorzy - ale tylko syn kocha ją naprawdę. I tylko ten, kto kieruje się uczuciem jest władny ojczyznę ratować. Taki obraz znajdujemy w:
• Kazaniach sejmowych Piotra Skargi,
• Księgach pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza.
A w Epilogu do „Pana Tadeusza", wykorzystuje się tę metaforę w emocjonalnym okrzyku.
O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie
Złożona - nie ma sił mówić o tobie.
"Polska Chrystusem narodów" - mesjanizm narodowy.
Źródło: Dziady. Część III i Księgi pielgrzymstwa - Księgi narodu polskiego Adama Mickiewicza.
Poczucie mesjanizmu narodowego odegrało ważną rolę podczas zaborów. Przedstawiano Polskę jako kraj - zbawiciela, który swoim cierpieniem, niewolą okupi wolność innych krajów. W Widzeniu księdza Piotra w „Dziadach" dzieje Polski jawią się na wzór dziejów Chrystusa. W „Księgach" emigranci mają być apostołami - Polska zbawicielem narodów.
"Polska Winkelriedem narodów" - mesjanizm w ujęciu Słowackiego.
Źródło „Kordian".
Słowacki wskrzesza starą szwajcarską legendę o średniowiecznym bojowniku o wolność - Winkelriedzie, który podczas powstania, w toku bitwy zebrał wielką ilość wrogich włóczni i wbił we własną pierś. Dzięki temu poświęceniu utworzyła się luka, przez którą przejść mogli Szwajcarzy. Tak też postrzegał zabory i historyczną rolę Polski w Europie poeta.
Obserwujemy dwa warianty mesjanizmu polskiego. Pierwszy - metafizyczny postrzega Polskę na wzór Boga (Chrystusa). Drugi - odwołuje się do postaci legendarno-historycznej. Jest to, więc mesjanizm historyczny. Warto skojarzyć jeszcze inną historyczną, rolę, jakie przypisywano Polsce: Przedmurze chrześcijaństwa (z racji walki z Turkami i zwycięstwa pod Wiedniem pod wodzą Jana Sobieskiego).
- Jan Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola”
- Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”
- Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczpospolitej”
- Piotr Skarga „Kazania sejmowe”
- Wacław Potocki „Nierządem Polska stoi”
- Wacław Potocki „Pospolite ruszenie”
- Ignacy Krasicki „Hymn do miłości ojczyzny” +bajki
- Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”
- Franciszek Karpiński „Pieśń dziada sokalskiego”
- Franciszek Karpiński „Na dzień trzeci Maja 1791”
- Władysław Broniewski „Bagnet na broń”
- Henryk Sienkiewicz „Trylogia”
- Henryk Sienkiewicz „Latarnik”
- Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
- Adam Mickiewicz „Grażyna”
- Adam Mickiewicz „Dziady” cz.III
- Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”
- Cyprian Kamil Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod”
- Juliusz Słowacki „Grób Agamemnona”
- Juliusz Słowacki „Kordian”
- Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”
- Publicystyka Oświeceniowa -> Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”
- Maria Konopnicka „Rota”
- Julian Tuwim -> wiersze