MONARCHIA PATRYMONIALNA

Sądownictwo monarsze

• prerogatywa władcy, bezpośrednio przez niego wykonywana, lub w zastępstwie przez jednego z jego urzędników

• w XIII w ukształtowanie się sądów duchownych

• w dobie rozbicia - sąd książęcy → powstaje urząd sędziego dworskiego i jego zastępcy podsędka → czuwali nad prawidłowością procesu.

• XIII w upowszechnienie wyroków pisanych

• Sprawy zastrzeżone dla władcy:

• przestępstwa przeciwko państwu i monarsze

• skargi na urzędników

• sprawy o ziemię

• sprawy dotyczące statusu osoby

• sprawy o regalia, należności z danin

• Sąd książęcy na wiecu

• najważniejsze sprawy

• król wydawał wyrok na podstawie opinii możnych (asesorzy) i nakazywał jego ogłoszenie sędziemu.

• zasada ewokacji

• 2-ga poł. XIII w - ius non responsivum - początkowo jako przywilej możnych do początku XIV w rozciągnięty na ogół szlachty

Sąd kasztelański

• niższy sąd sądownictwa książęcego

• zwykle kasztelan zastępowany przez sędziego grodowego

• obowiązki: wykrywanie przestępstw; ściganie podejrzanych, sądzenie ich i karanie.

• sprawy - te zastrzeżone dla sądów książęcych

• kary - wszystkie

• podlegała ludność na terenie kasztelanii, w tym mieszczaństwo nie podległe prawu niemieckiemu

• Sąd targowy → przez sędziego targowego, sprawy karne i prywatne

• z czasem upadek tych sadów (ze względu na immunitety)

Sądy dominialne

• z zakresie immunitetu

• zgodnie z zasadą osobowości prawa → Niemiec - sąd niemiecki zwołany przez pana z odwołaniem do pana.

Sądy kościelne

• początek XIII w. powstały

• I instancja - sąd archidiakona, II instancja - sąd biskupa

• 2-ga poł. XIII w. powstaje urząd oficjała przy kuriach biskupich (sędzia mianowany przez biskupa) → odwołanie do sądu metropolity (Gniezno)

• privilegium fori - właściwość sądy duchowne dla spraw gdzie pozwanym jest duchowny, z wyjątkiem spraw o ziemię, zdradę i obrazę majestatu.

• sprawy osób świeckich: naruszenie zasad wiary lub przepisów związanych ze sprawami duchowymi (np. małżeństwo)

• dążenie do rozszerzenie kompetencji na sprawy gdzie powodem jest duchowny → umożliwione poprzez zasadę prorogatio fori (zasada wyboru sądu przez strony)

• sądy inkwizycyjne - do walki z herezją

• inkwizytorzy (policja, prokurator, sędzia w jednym)

• kary kościelne, a jeśli wyrzekł się herezji oddawany władzy świeckiej, która zwykle paliła na stosie „zasada „kościół brzydzi się rozlewem krwi)

Sądy prawa niemieckiego

• sąd ławniczy - wójt i ławnicy

• szczególny - wielki sąd gajony - 3x do rok, przy udziale pana miasta lub landwójta.

• Sądy gorącego prawa - gdy wymagany był szybki wymiar sprawiedliwości to sąd ławniczy wydawał wyrok w ciągu jednej doby (przestępca złapany na gorącym uczynku, lub gdy przestępcą obcy kupiec

• sądy we wsiach - sołtys i ławnicy; odbywał się w określonych terminach.

• zakres uprawnień określany w dokumencie lokacyjnym.

• Sąd leński (lenników) podlegali wójtowie i sołtysi. Sąd równych pod przewodnictwem pana/księcia

• odwołania początkowo do Magdeburga → z czasem w większych miastach sądy ławnicze stały się sądami większymi (np. Poznań, Wrocław)

MONARCHIA STANOWA

Sąd ziemski

• powstał z sądu nadwornego

• początkowo jako królewscy sędziowie lokalni z asystą asesorów

• Małopolska - sędzia i podsędek i 4-6 asesorów (spośród szlachty na sadzie) + pisarz + woźny

• Wielkopolska - charakter urzędniczy - starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży → podobnie na Mazowszu.

• często poprzez zastępców

• sędzia z podsędkiem zjeżdżali na sądy wiecowe., sejmikowe.

• przywileje nieszawskie - w każdym powiecie po 4 roki rocznie

• XV/XVI w - ujednolicenie sądów na wzór Małopolski

• 1454 r - przywilej w Cerekwicy - zniesienie sądów zastępców.

• kompetencje - sprawy szlachty osiadłej w charakterze pozwanego, z wyjątkiem spraw wyraźnie przekazanych sądom grodzkim, podkomorskim, wiecowym i królewskim.

Sąd oprawcy

• wielokrotnie nadużywali władzy, wchodzili w jurysdykcję sądów dominialnych → protesty szlachty → przekształcony urząd w „policjanta” podporządkowanego staroście w XV w

Sąd grodzki

• starosta

• ukształtował sie pod koniec XIV w w Małopolsce

• sprawy szlachty nieosiadłej, sprawy nieobjęte jurysdykcją innych sądów, 4 artykuły grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze, zgwałcenie) → nieudane próby rozszerzania kompetencji → stopniowo ograniczane.

Sąd podkomorski

• XIV?XV w

• sprawy o rozgraniczenie dóbr

• podkomorzy lub zastępca

• sprawa toczyła się na polu, istniał do końca dawnej RP.

• dawne sądy wojewodów i kasztelanów straciły znaczenie → sądy woźnych, żydów, sprawy miar i wagi, na Mazowszu sprawy drobnej szlachty.

Księgi sądowe

• pojawiły się w 1-wszej poł. XV w.

• osobne księgi dla każdego powiatu, prowadził je podpisek (zastępca pisarza)

• utworzone również w sądach grodzkich i podkomorskich

• walor tzw. wiary publicznej

• obowiązek wpisywania zmian własności ziemi

• w okresie rozbicia wszystkie alienacje potwierdzał książę

• po zjednoczeniu:

• Małopolska - sąd ziemski jako królewski (prawo wieczności). W ciągu roku należało przenieść wpis z ksiąg grodzkich do powiatowych

• Wielkopolska - starosta zakładał księgi grodzkie, nawet wbrew konstytucjom z przełomu XV/XVI w. → ostatecznie w XVI w zwycięża szlachta (sądy ziemskie)

Sądy wiecowy

• jeden na województwo (ziemię)

• kontynuacja sądu książęcego na wiecu

• przewodniczył starosta (Wielkopolska) lub wojewoda (Malopolska)

• wyroki - fikcja obecności króla

• uczestniczyli sędzia, podsędek i pisarz → formalnie prowadzili proces.

• sąd dla spraw ważniejszych

• 3 razy do roku na tzw. rokach wielkich

Sąd sejmikowy

• konkuruje z wiecowym do 2-giej poł. XV w

• przewodniczy wojewoda + dygnitarze ziemscy, sędzia, podsędek w obecności ogółu szlachty

• nie znano apelacji (założenie, że to ostateczna wola króla)

• gdy król pojawił się w ziemi, sąd przerywał swoją działalność i oddawał się królowi → przekształcenie w sąd nadworny.

Sądy króla (nadworny)

• zazwyczaj król nie zasiadał osobiście

• warunek konieczny - na dworze króla

• tzw. sąd komisarski - tworzony przez króla z delegowanych dygnitarzy świeckich i duchownych albo rajców miejskich dla konkretnej sprawy. Po wydaniu wyroku rozwiązywał się, a wyrok prawomocny w momencie zatwierdzenia przez króla.

• Wyłączna właściwość:

• najcięższe przestępstwa

• sprawy zagrożone karą śmierci, utrata czci, konfiskatą majątku, z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich.

• skargi na urzędników

• sprawy dotyczące majątków i dochodów królewskich

• sprawy z zakresu prawa państwowego (np. przywileje)

• zasada ewokacji lub możliwość każdego sądu do odesłania sprawy do króla.

Sądownictwo kościelne

• sądy synodalne - konkurujące z sądami archidiakona. Sąd objeżdżającego dobra biskupa. W każdej parafii zeznawali specjalnie wybrani ludzie o przestępstwach.

• Kazimierz Wielki - ograniczenie kompetencji do spraw wiary i z nią związanych, a także dziesięciny, a nie np. sprawy długów.

• Jagiełło uznał husytyzm za zbrodnię obrazy majestatu → rozwinięcie działalności inkwizycji

• w 1437 r - kompromis szlachty z duchowieństwem → sprawy o herezje, związane z małżeństwem, o zaniedbanie spowiedzi i komunii, dziesięciny i testamentów na cele pobożne

Sądy miejskie i leńskie prawa niemieckiego

• w sądach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa → sąd rady miejskiej - rajcowie pod przewodnictwem burmistrza. Gdy sądziła wraz z ławą sądową - sąd radziecko-ławniczy.

• Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Królewskim - Kazimierz Wielki

• konkurencja dla Magdeburga

• jako prowincjonalny sąd leński

• Sąd sześciu miast - odwoławczy dla orzeczeń sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie → sądzili komisarze (po 2 z Krakowa, Bochni, Wieliczki, Nowego Sączu, Olkusza); 3 razy do roku, właściwy dla Małopolski

Sądy wiejskie

• sądy gajone - we wsiach na prawie polskim - pan lub jego urzędnik z udziałem przysiężnych (powoływani przez pana)

• sądy ławy wiejskiej - we wsiach na prawie niemieckim - sołtys i ławnicy.

• jedyna kontrola nad sądownictwem dominialnym → gdy pan nie wydał wyroku w sprawie w której musiał, można go było pociągną do odpowiedzialności przed sad ziemski za „nie czynienie prawa”

RZECZPOSPOLITA SZALCHECKA

Sądy ziemskie

• nadal jako I instancja

• w XV w zanikają asesorowie, bo sędzia, podsędek, pisarz stają się reprezentacją szlachty (przywilej koszycki)

• XVII w. - upadek sądów ziemskich

Sądy grodzkie

• sędzia grodzki, mianowany przez starostę, niezależny od sejmiku

• rozszerza swoją jurysdykcje o sprawy niesporne w zakresie spraw cywilnych

• rozwija się urząd grodzki → księgi grodzkie, otwarty do wpisów codziennie

• nasilają się tendencje o uzyskanie wieczności wpisów - w pełni uzyskuje w XVIII w, choć już w XVII w niektóre grody uzyskują.

Sąd podkomorski

• bez zmian

Trybunał Koronny

1523 r. - wprowadzenie apelacji od sądów królewskich → zalew apelacji → tworzono jednorazowe sądy najwyższej instancji → 1578 r. - utworzenie Trybunału Koronnego (od 1581 - Litwa; od 1585 Prusy poddały się temu sądowi, wcześniej Rada Pruska jako sąd najwyższy)

• reprezentanci szlachty wybierani co rok na sejmikach deputackich po 1 lub 2 z województwa (33 członków - 27 szlachty, 6 duchownych)

• ponowny wybór po 4 latach

• w sprawach szlachty - szlachta w pełnym składzie; w sprawach duchownych ½ duchownych

• przewodniczący - marszałek, duchowni mieli prezydenta

• odwołania ze wszystkich sądów

• jednomyślność, a w 3 głosowaniu większość

• w praktyce wielokrotnie odsyłane wyroki przez sąd sejmowy lub nadworny ze względu na braki formalne

• w rękach magnaterii

• boje o stanowisko marszałka

• nieuczciwość, korupcja

• próby uporządkowania nieudane (min. wielka korektura Trybunału Koronnego z 1726)

Sąd sejmowy

• sąd królewski w czasie obrad sejmu

• sądził pod przewodnictwem króla (z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu)

• asesorami wszyscy obecni senatorowie, a od 1588 r. 8 deputatów z izby poselskiej.

• bieżące kierownictwo marszałek wielki koronny/marszałek wielki litewski (Grodno)

• wyrok ostateczny

• po utworzeniu Trybunału Koronnego sądził w sprawach:

• obraza majestatu

• zdrada stanu

• nadużycia skarbowe wyższych urzędników

• gwałty na sejmach, Trybunale, sejmikach

• zbrodnie popełnione przez szlachcica zagrożone karą śmierci, konfiskatą majątku, banicją

• sprawy cywilne, w których zainteresowany był skarb państwa

• rozszerzenie → tylko sąd sejmowy może sądzić przypadki nie przewidziane w prawie → prejudykaty

• jedyny sposób na zdjęcie z urzędu

• ingerencja w sprawy innych sądów (darował kary) lub kasacja wyroków (błędu formalne)

• XVII/XVIII w - sejm zamiera ze względu na nie dochodzenie sejmów do skutku.

Sądy zadworne: asesorski, relacyjny i marszałkowski

• Asesoria - poł. XVI w.

• przewodniczy kanclerz/podkanclerzy

• asesorami - referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich

• sprecyzowanie uprawnień wraz z powołanie Trybunału Koronnego

• sprawy o dobra i dochody królewskie

• sprawy miast na prawie magdeburskim i chełmińskim z władzą państwową, szlachtą, kościołem, mieszczan z miastem, miast z miastami. → wyparła sąd 6 miast.

• bardzo dobra opinia, fachowy charakter

• Sąd relacyjny

• odwołania od asesorii do sądu króla w asyście rezydentów

• właściwy dla lenn koronnych

• w XVII w. w sprawach miedzy prawosławnymi a unitami oraz w odwołaniach od sądów biskupich

• z czasem zakazano odwołań od asesorii, ale ona sama czasem przekazywała sprawy (np. o przywileje miast królewskich)

• Sad marszałkowski → sądził w rezydencji króla i najbliższej okolicy, sprawy karne o bezpieczeństwo i spokój na dworze. Bez apelacji.

Sąd referendarski

• pojawia się wraz z zanikiem urzędu sędziego nadwornego → początkowo jedynie przesłuchiwali strony i referowali w asesorii, potem jako I instancja (sąd dominialny króla):

• sprawy wniesione przez chłopów z królewszczyzn → chronił chłopów przed nadmiernym wyzyskiem;

• mógł ukarać starostę za utrudnianie wniesienia skargi chłopowi.

• list żelazny (glejt) - dla chłopa

• wyroki wykonywane przez komisarzy → mała skuteczność ze względu na sabotowanie wyroków przez magnatów.

Sądy kapturowe i konfederackie

• sądy kapturowe I instancja, sądy konfederackie (generalność) II instancja

• kolegialne, w przyspieszonym trybie, często na wniosek instygatora

• sprawy o bezpieczeństwo publiczne, osób, mienia, RP.

• dopuszczenie tortur i łamano neminem captivabimus

• kwestia sporna - prawomocność po rozwiązaniu konfederacji

Sądy polubowne (kompromisarskie)

• skład: arbitrzy (desygnowani przez strony) powoływali superarbitra.

• możliwe dzięki zasadzie dyspozytywności

Sądy miejskie

• nadal sąd ławniczy i radziecko-ławniczy

• utrzymał się sąd wyższy dla prawa niemieckiego na zamku w Krakowie, choć miał dużą opozycję w Krakowie

Sądy dominialne

• w królewszyznach i niektórych latyfundiach magnackich - sąd zamkowy - apelacja od sądu ławy wiejskiej. Zazwyczaj sądził podstarości (burgrabia), a od niego odwołanie do starosty lub pana

• sołtysi i wójtowie (sąd równych) sąd leński - sołtysi i wójtowie

• przeważnie panowie oddawali najcięższe sprawy sądom miejskim lub grodzkim

• w ramach „państw” magnackich powstawały sądy specjalne, np. Trybunał Zamojski

• apelacja dla ordynacji zamojskiej

• deputacji 5 miast, wójt zamojski, profesor prawa Akademii Zamojskiej, burgrabia zamojski (przewodniczył)

• własna straż, kancelaria, archiwum

• chętnie poddawała się jego jurysdykcji okoliczna szlachta

• dobry poziom, fachowy i niesprzedajny.

---