Programy profilaktyki medycznej skutków zdrowotnych skażenia œrodowiska
Udokumentowane występowanie niekorzystnych następstw zdrowotnych narażenia na czynniki œrodowiskowe wymaga podejmowania stosownych działań z zakresu zdrowia publicznego. Zaburzenia stanu zdrowia wynikające z narażenia na czynniki œrodowiskowe mogą mieć różnorodny charakter - od przejœciowych, dyskretnych zaburzeń funkcjonalnych, aż po utrwalone zmiany prowadzące do kalectwa lub zgonu.
Czynniki œrodowiskowe mogą działać toksycznie na wiele układów i narządów, mogą mieć działanie rakotwórcze lub teratogenne, stanowiąc zagrożenie dla zdrowia kolejnych generacji. Narażenie œrodowiskowe jest zazwyczaj narażeniem mieszanym na wiele czynników o różnych stężeniach bądŸ natężeniach. Skutki zdrowotne takiej ekspozycji zależą nie tylko od składu jakoœciowego i iloœciowego ale również od możliwoœci wystąpienia interakcji pomiędzy różnymi substancjami. Ostateczny efekt zdrowotny zależny jest też od wrażliwoœci osobniczej.
Eliminacja niemożliwa
Z punktu widzenia zdrowia publicznego, w przypadku wielu szkodliwych czynników œrodowiskowych nie jest w pełni możliwe wyeliminowanie zagrożeń zdrowotnych. W praktyce, podstawowym celem powinna być skuteczna ochrona zdrowia populacji szczególnie wrażliwych na działanie okreœlonych czynników œrodowiskowych (małe dzieci, kobiety ciężarne, osoby w podeszłym wieku). Podejmowanie praktycznych działań w odniesieniu do chorób i zaburzeń zdrowia wynikających z narażenia na szkodliwe czynniki œrodowiskowe w krajach Wspólnoty Europejskiej uznane jest za jeden z priorytetów działań w zakresie zdrowia publicznego. Działania w tym zakresie ukierunkowane są na zapobieganie chorobom i promowanie oœwiaty zdrowotnej.
W œwietle tendencji europejskich i œwiatowych, a także zgodnie z obecnym stanem wiedzy w dziedzinie zdrowia œrodowiskowego, w roku 2000 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Œrodowiskowego rozpoczął prace dotyczące profilaktyki medycznej skutków zdrowotnych skażenia œrodowiska. Prace te podjęto w ramach realizacji wieloletniego programu „Œrodowisko a Zdrowie”. Przedstawiono propozycję rozwiązań organizacyjnych oraz uwarunkowań prawnych dotyczących programów profilaktyki medycznej w omawianym zakresie.
Profilaktyka medyczna
Programy profilaktyczne realizowane są w oparciu o Ustawę o Powszechnym Ubezpieczeniu Zdrowotnym z dnia 6 lutego 1997 roku w ramach finansowania ze œrodków budżetowych, funduszy ochrony œrodowiska, Kas Chorych lub innych œrodków pomocowych krajowych i zagranicznych.
Zgodnie z propozycją przygotowaną przez Instytut, profilaktyka medyczna skutków zdrowotnych skażenia œrodowiska powinna mieć charakter zorganizowanych i celowych działań, prowadzonych przez fachowych pracowników służby zdrowia lub pracowników przez nich nadzorowanych. W celu rozwijania kadry niezbędnej do prowadzenia takich programów celowe jest wdrożenie systematycznego szkolenia przed- i podyplomowego lekarzy w zakresie medycyny œrodowiskowej. System szkolenia w dziedzinie zdrowia œrodowiskowego powinien obejmować zarówno lekarzy pierwszego kontaktu jak i lekarzy specjalistów.
Profilaktyka medyczna œrodowiskowych zagrożeń zdrowia obejmuje działania na poziomie indywidualnym jak i populacyjnym i może być realizowana na kilku poziomach: jako profilaktyka pierwotna (I faza), wtórna (II faza) i profilaktyka trzeciej fazy. Działania z zakresu promocji zdrowia adresowane do osób zdrowych okreœlane są jako profilaktyka wczesna. Zadania I fazy profilaktyki medycznej ukierunkowane są na zapobieganie zdrowotnym skutkom narażenia na czynniki szkodliwe poprzez możliwie najwczeœniejsze działania wyprzedzające wystąpienie zaburzeń zdrowia (działania edukacyjno-oœwiatowe, badanie biologicznych markerów narażenia). Celem profilaktyki II fazy jest wczesne wykrycie skutków zdrowotnych, które mogą być konsekwencją narażenia na szkodliwe czynniki œrodowiskowe (konsultacje i badania indywidualne, przesiewowe badania populacyjne). Profilaktyka III fazy obejmuje działania zmierzające do minimalizacji dalszych ujemnych skutków zdrowotnych u osób, u których wystąpiły zaburzenia zdrowia lub choroby wynikające z narażenia na czynniki œrodowiskowe (postępowanie diagnostyczne, monitorowanie stanu zdrowia i działania terapeutyczne w odniesieniu do indywidualnych pacjentów).
Instytut w Sosnowcu opracował propozycje programów profilaktyki medycznej ukierunkowanych na œrodowiskowe zagrożenia zdrowia u dzieci. Programy te dotyczą między innymi œrodowiskowego zatrucia ołowiem, objawów i chorób układu oddechowego oraz objawów i chorób o podłożu alergicznym. Programy przygotowane zostały w oparciu o wieloletnie doœwiadczenia praktyczne Instytutu w tym zakresie i dotyczą istotnych problemów zdrowia œrodowiskowego dzieci w Polsce. Są one też zgodne z priorytetowymi zadaniami zdrowia œrodowiskowego w Europie. Kilkuletnie doœwiadczenia w zakresie pracy z dziećmi narażonymi na czynniki œrodowiskowe zaowocowały opracowaniem specjalnych materiałów edukacyjnych adresowanych do przedstawicieli różnych grup, które w sposób poœredni lub bezpoœredni mogą kształtować zachowania zdrowotne dzieci.
Działania z zakresu profilaktyki medycznej prowadzone przez sosnowiecki instytut nie dotyczą wyłącznie populacji dzieci. Jednym z zadań wieloletniego programu „Œrodowisko a Zdrowie” jest zapewnienie profilaktyki medycznej osobom narażonym œrodowiskowo na azbest. Dotychczasowe wyniki tego programu profilaktycznego potwierdzają jego celowoœć i cieszą się dużym zainteresowaniem społecznoœci lokalnej.