MATURA USTNA

1. W jakim stopniu teocentryczna koncepcja świata wpłynęła na sztukę i literarturę średniowiecza?

- hagiografia;
- scholastyka;
- dramat liturgiczny;
- misterium;
- motywy religijne w rzeźbach i płaskorzeźbach;

2. Śmierć Rolanda i sceny umierania w literaturze polskiej. Jakie zabiegi literackie służą mitologizacji albo deheroizacji postaci?

a) mitologizacja:
- miejsce śmierci (np. wzgórze - aluzja do Golgoty);
- gromadzenie wokół siebie atrybutów swojego stanu;
- ostatnia spowiedź (przywołaniw wiary, ojczyzny);
- akt zgonu przypominający śmierć Chrystusa;
- zabranie duszy bohatera do nieba;

b) deheroizacja:
- brak patosu;
- naturalistyczne, drastyczne opisy bez komantarza;
- śmierć bohatera nie jest kulminacyjną sceną utworu;

3. "Bogurodzica" jako jeden z najstarszych utworów w języku polskim.

a) archaizmy:
- leksykalne (gospodzin - pan, dziela - dla);
- fonetyczne (formy bez przegłosu: zwolena, sławiena);
- fleksyjne (użycie mianownika w funkcji wołacza: Bogurodzica, dziewica);
- składniowe - składnia bezprzyimkowa: Bogiem sławiena (przez Boga);

b) wiersz intonacyjno - zdaniowy;

c) rymy wewnętrzne i zewnętrzne;

4. W czym dostrzegasz wartość kultury średniowiecza?

- kultura rycerska, dworska;
- tworzenie literatury świeckiej w językach narodowych;
- wykształcenie trzech stylów w ówczesnej sztuce (bizantyńskiego, romańskiego, gotyckiego);
- wykształcenie się polskiego dialektu kulturalnego na podstawie dialektów regionalnych (wielkopolskiego i małopolskiego);
- wykształcenie się polskiego wiersza sylabicznego, opartego na równej ilości zgłosek i rymu;
- podjęcie pierwszych prób ujednolicenia pisowni polskiej (m.in. przez Jakuba Parkoszowica z Żórawnicy w 1440 r.);
- włączenie ziem polskich w orbitę wpływów kultury Zachodu (przyjęcie chrześcijaństwa zależnego do Rzymu a nie od Bizancjum);
- powstanie pierwszej pieśni o charakterze hymnu narodowego - "Bogurodzicy";

5. Toposy biblijne w literaturze (omów na przykładach)

a) topos Arkadii - Edenu:
- I. Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - kraina Nipu;
- Voltaire "Kandyd, czyli optymizm" - kraina Eldorado;
- Jerzy Andrzejewski "Bramy raju";

b) topos genezyjski:
- J.Kochanowski "Czego chcesz od nas, Panie";
- Cz. Miłosz "Słońce" ;
- Jan Twardowski "Podziękowanie";
- Z. Herbet "Modlitwa Pana Cogito - podróżnika"

6. Uzasadnij, że antyk jest źródłem kultury europejskiej. Przedstaw kilka argumentów.

- liczne nawiązania do wątków i motywów antycznych;
- sięganie do antycznych wzorców gatunkowych (np. epos, oda, epigramat, anakreontyk, elegia, itd.);
- wykorzystywanie w wielu późniejszych epokach antycznych kanonów piękna w literaturze i sztuce;
- nawiązania do antycznych orientacji mitologicznych;
- ze starożytnej greki i łaciny czerpały niemal wszystkie nowożytne języki europejskie;
- wątki i motywy antyczne służą niejednokrotnie próbom wyjaśnienia sytuacji człowieka współczesnego;

7. Reinterpretacja mitów w literaturze i sztuce (omów na przykładach).

-SZTUKA:
a) P. Bruegel "Upadek Ikara"

- LITERATURA:
a) L. Staff "Odys"- życie każdego człowieka jest "wędrówką Odysa" do upragnionego celu;
b) J. Lechoń "Iliada" - poeta kojarzy odległe dzieje z historią współczesną - Warszwa przypomina mu Troję, jej obrońcy - walecznych Trojan, Priam - cierpiącego ojca;
c) L. Kruczkowski "Niemcy" - Ruth ratująca Petersa i poswięcająca się za niego w imię wyznawanych zasad przypomina Antygonę;
d) J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich" - fiasko misji przybyłych po Helenę greckich posłów stanowi punk wyjścia tragedii;
e) S. Grochowiak "Ikar";
f) E.Bryll "Wciąż o Ikarach głoszą";

reinterpretacja - powtórne, kolejne odczytanie, wyjaśnienie, wytłumaczenie zjawisk i problemów; kultura nowożytna bardzo często reinterpretuje treści zawarte w mitach (archetypach lub topice).

8. Na przykładzie "Antygony" lub "Króla Edypa" omów cechy gatunkowe tragedii.

a) kompozycja:
- prolog;
- parodos;
- epeisodia;
- stasimony;
- exodos;

b) formuła (trzy jedności):
- jedność miejsca;
- czasu (do 24 godzin);
- jedność akcji (logiczne następstwo zdarzeń);

c) zasada decorum;

d) pojęcia związane z tragedią:
- katharsis - oczyszczenie; poprzez uzmysłowienie prawd zasadniczych miało uwalniać od codziennych problemów;
- konflikt tragiczny - osoba zdeterminowana przez Fatum; brak możliwości wyboru;
- ironia tragiczna - zmiana sensu ludzkich działań;

9. Omów na przykładach kontynuację wątków i mytowów biblijnych w literaturze polskiej.

- MOTYW STWORZENIA ŚWIATA
a) Z. Herbert "Modlitwa Pana Cogito - podróżnika" - podziękowanie za piękno i różnorodność świata;
b) Cz. Miłosz "Słońce"- uwielbienie Boga Stwórcy;

- WĄTEK PROFETYCZNY (PROROCZY)
a) Cz. Miłosz "Który skrzywdziłeś..."
b) Cz. Miłosz "Piosenka o końcu świata"

- APOKALIPSA
a) wiersze K.K. Baczyńskiego np. "Ten czas"; "Pokolenie"; "Niebo złote";
b) T. Konwicki "Mała apokalipsa" - opis świata w stanie rozkładu;

10. Omów na wybranych przykładach kontynuację grecko - rzymskich wątków i motywów antycznych w literaturze polskiej.

- motyw Antygony:
a) Cz. Miłosz "W Warszawie" - poeta nie chce być "płaczką żałobną" (rozważania jaką poezję powinno się tworzyć po wojnie.)
b) U. Kozioł "Larum"- los Antygony opłakującej braci porównany z tragedią dziewczyny z Hiroszimy;

- motyw ikaryjski:
a) S. Grochowiak "Ikar" - podniebnym lotom Ikara przeciwstawione przyziemne czynnośći;
b) E. Bryll "Wciąż o Ikarach głoszą" - postawie Ikara przeciwstawiona postawa Dedala - trzeźwego, praktycznego;

- motyw Nike:
a) Z. Herbert "Nike, która się waha" - posąg Nike - sztuka umacniająca postawy niezłomne;
b) M. Pawlikowska - Jasnożewska "Nike" - posąg Nike z Samotraki - nieszczęśliwa, odrzucona miłość;

11. Twórcza recepcja antycznego dziedzictwa w renesansie.

- starożytność staje się wzorcem dla kultury, literatury, sztuki;
- odkrywanie antyku wraz z całym jego dorobkiem kulturalnym;
- przywoływanie dawnej świetnośći starożytnej sztuki;
- przekłady starożytnych dzieł na języki narodowe;
- związek humanizmu z antykiem;
- przejomowanie starożytnych gatunków: pieśń, elegia, fraszka, dialog, tragedia;
- odwoływanie się do mitologii;

12. Renesansowa koncepcja życia i jej kształt literacki w twórczośći wybranych pisarzy polskich XVI w.

a) Jan Kochanowski
- najważniejsze w ludzkim życiu są: cnota i czyste sumienie;
- należy się interesować wszystkimi przejawami życia, całym bogactwem przeżyć i wzruszeń;
- trzeba pamiętać o zmienności losu i zdobywać umiejętność znoszenia jego przeciwności;
- śmierć jest nieuniknionym, naturalnym końcem egzystencji człowieka na ziemi;
- o śmierci myśli się bez lęku;

b) Mikołaj Rej
- afirmacja życia doczesnego i uroków z niego płynących;
- najwyższa wartość - cnota (życie zgodne z naturą, patriotyzm, uczciwość);
- życie - cykl powtarzających się okresów narodzin, dojrzewania, owocowania, śmierci;
- ścisły związek życia człowieka z rytmem przyrody;

c) Mikołaj Sęp Szarzyński
- życie ludzkie jako ustawiczny bój, ciągła walka ducha z szatanem;
- człowiek rozdarty między grzechem a potrzebą wiary jest pełen lęku;
- jedyny stały punkt odniesienia - Bóg;
- należy dążyć do zbawienia i ufać w Boże miłosierdzie;

13."Treny" Jana Kochanowskiego - klęska czy triumf renesansowej humanistyki?

- bezradność wobec wyroków boskich;
- zwątpienie we wszystkie wypracowane przez siebie idee i wartości;
- w zetknięciu z faktami rozum nie przynosi ulgi i pocieszenia;
- ulga przychodzi dopiero z czasem;
- negacja wiary w boski porządek świata;
- brak wiary w boską sprawiedliwość i opatrzność;
- niewiara w możliwości poznawcze człowieka;
- poecie w końcu udaje się pokonać kryzys światopoglądowy i odbudować świat wartości na gruncie humanizmu.

14. Jak literatura od XVI do XVIII wieku ujmowała problem powinności obywatela wobec państwa (omów na przykładach).

a) A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej".
- dobre obyczaje gwarantem pomyślności i stabilności państwa;
- równość wszystkich obywateli wobec prawa;
- obywatele powinni dążyć do wzmocnienia obronności państwa;

b) Piotr Skarga "Kazania sejmowe"
- miłość do ojczyzny i ofiarność dla niej;
- dobra powinny być wydawane na obronę i rozwój państwa a nie na zbytki;
- uczestnicy sejmu mają rządzić dla dobra Polski i wszystkich jej obywateli;

c) Wacław Potocki
- nie przedkładanie interesu własnego nad interes państwa;
- wzmacnianie obronności kraju;
- dostrzeganie zagrożeń Polski ze strony sąsiadów;

d) J. Ursyn Niemcewicz "Powrót posła"
- popieranie obozu reform;
- reforma kraju;
- zlikwidowanie niesprawiedliwych praw;

15. Harmonia czy niepokój? - sposoby widzenia świata w twórczości Kochanowskiego i Sępa-Szarzyńskiego.

a) Kochanowski
- człowiek dąży do szczęscia;
- pojmowanie świata podobne jak u stoików;
- najważniejsze w ludzkim życiu są cnota i czyste sumienie;
- kierowanie się w życiu zasadą "złotego środka";
- refleksja nad urodą i dobrodziejstwami świata;
- należy pamiętać o zmienności losu i zdobyć umiejętność znoszenia jego przeciwnośći;
- śmierć jest naturalnym i nieuniknionym końcem egzystencji człowieka na ziemi;
- o śmierci myśli się bez lęku;
- artysta ma przeświadczenie iż nieśmiertelność zapewni mu jego dorobek twórczy;

b) Sęp-Szarzyński
- życie ludzkie jako ustawiczny bój, ciągła walka ducha z szatanem;
- brak pochwały życia;
- duży dystans między Bogiem a człowiekiem;
- nieufność wobec świata i ludzi;
- świat jest domeną szatana;
- jedynym stałym punktem we wszechświecie jest Bóg "nieruchomy poruszyciel wszechrzeczy";

16. "Pieśń o spustoszeniu Podola"; "Powrót posła", "Przedwiośnie" - co łączy te utwory?

- charakter patriotyczny;
- działanie dla dobra ojczyzny;
- chęc poprawy sytuacji w Polsce;
- poruszanie aktualnych problemów politycznych;
- przestrzeganie przed powtórzeniem starych błędów;

17. "Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie" Kochanowskiego i "Który skrzywdziłeś" Miłosza - co łączy te utwory?

- uświadomienie rządzącym państwem odpowiedzialności jaka na nich ciąży;
- rządzący mają dbać o dobro ogółu a nie swoje prywatne sprawy;
- za swoje czyny zostaną później ocenieni (przez Boga, historię);
- motyw profetyczny;

18. Obywatel i państwo - różne ujęcia stylistyczne i gatunkowe w wybranych utworach od XVI do XVIIIw.

a) Piotr Skarga "Kazania sejmowe"
- formuła kazań;
- przyrównanie ojczyzny do matki i tonącego okrętu;
- powtórzenia, pytania retoryczne, kontrasty, inwersje;
- połączenie antycznej retoryki z biblijną stylistyką oraz pasją moralizatorską;

b) Ignacy Krasicki
- bajki;
- satyry;
- poemat heroikomiczny;

c) Andrzej Frycz-Modrzewski
- traktat polityczny;

d) Wacław Potocki
- epos "Transakcja wojny chocimskiej"
- wiersze polityczne;

19. Barokowa estetyka "dworska" w twórczości Jana Andrzeja Morsztyna.

- olśniewające, lekkie i błyskotliwe wiersze o tematyce miłosnej lub towarzyskiej;
- "lekkość" pióra i niezwykła sprawność językowa;
- inspiracja marinizmem (zadziwianie czytelnika niezwykłością operacji językowych);
- konceptyzm;
- poezja cechuje się wysokim kunsztem słowa;
- twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlanie rzeczywistości;

20. Motyw "nierządnego królewstwa" i jego literacki kształt w twórczości Kochanowskiego, Skargi lub Potockiego.

a) Kochanowski
- nierządne królewstwo - Troja; anarchia;
- dramat renesansowy;
- prywata;

b) Skarga (Potocki)
- niesprawiedliwe prawa
- prywata
- osłabienie władzy monarszej;
- brak ofiarności dla ojczyzny;

21. Krasicki jako obserwator i nauczyciel społeczeństwa polskiego XVIIIw.

- dydaktyzm i humor bajek - krytyka różnych wad i przywar społeczeństwa;
- satyry - krytyka zepsutego świata;
- "Monachomachia" - satyryczny obraz konserwatywnego, sarmackiego kleru;
- dydaktyzm powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (ukazanie niedomagań Rzeczypospolitej);

22. Czy w literaturze i sztuce odbija się światopogląd epoki? (omów na przykładach).

a) średniowiecze
- fanatyzm religijny;
- literatura parenetyczna (wzór idealnego rycerza, władcy);
- królowa nauk - teologia;
- w dziełach przewaga tematyki religijnej (akcenty umoralniające);
- w sztuce przewaga tryptyków, ołtarzy, ikon, polichromii;
- muzyka - chorały gregoriańskie, antyfonarze;

b) oświecenie
- szerzenie poglądów, że władza jest wynikiem umowy społecznej (np. Russo - "Umowa społeczna"; H.Kołłątaj - przedmowa "Do Prześwietnej Deputacji";
- propozycje reform ustriju Polski (np. Konarski "O skutecznym rad sposobie");
- utwory moralizatorskie;
- ścisłe powiązanie literatury z życiem narodu;
- największą popularnością cieszą się gatunki literackie nacechowane krytycyzmem i dydaktyzmem (satyry, komedie, poematy heroikomiczne, bajki, itp.);
- racjonalizm rozkwit - publicystyki politycznej;

23. Teatr jako "świecka kazalnica". Wyjaśnij metaforę w odniesieniu do teatru doby oświecenia.

- dramaty służyły jako narzędzie aktualnego politycznego oddziaływania na odbiorców;
- w dramatach sięgano do historii narodowej by w przeszłości szukać wzorców wzniosłych postaw;
- komedie kreowały wzorce osobowe, propagowały poglądy, ośmieszały przeciwników;
- dramaty ośmieszały i krytykowały zabobony i inne wady sarmackie;

24. Koncepcje poety i poezji w twórczości romantyków - role, zadania, oczekiwania.

a) rola poezji:
- zagrzewanie do czynu;
- łączenie tradycji ze współczesnoscią;
- podtrzymywanie pamięci o wielkich czynach i historii narodu;
- uspokajanie narodu;

b) rola poety:
- utrzymywanie ciągłości tradycji narodowej;
- wezwanie do walki i przeprowadzenia zrywu niepodległościowego;
- poeta-mesjasz, który na siebie bierze cierpienie narodu;

25. Jakie typowe tendencje epoki ilustrują utwory doby romantyzmu?

- ludowość (np. A. Mickiewicz "Ballady i romanse", "Pan Tadeusz"; Juliusz Słowacki "Beniowski");
- synkretyzm (np. A. Mickiewicz "Dziady");
- orientalizm (Byron "Giaur");
- historyzm (A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod"; Słowacki "Mazepa");
- fantastyka;
- tajemniczość;
- mistycyzm;
- mesjanizm (A. Mickiewicz "Dziady", "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego");
- indywidualizm romantyczny (Goethe "Cierpienia młodego Wertera");

26. Programowy charakter ballad Mickiewicza - spór ideowy, generacyjny, estetyczny romantyków i klasyków.

- gatunek - ballada - nie jest gatunkiem klasycznym, wywodzi się z literatury ludowej;
- fabuła ballad pochodzi wprost z ludowych opowieści i wierzeń;
- wśród bohaterów ballad spotykamy widma ("Lilije"; "Romantyczność"), rusałki ("Świtezianka"; "Rybka"), diabły i duchy ("To lubię"; "Pani Twardowska") a więc postacie fantastyczne;
- wydarzenia mają często charakter nadprzyrodzony - trudno je wyjaśnić w sposób naukowy;
- fantastyka, tajemniczość i atmosfera grozy wciąż towarzyszy "balladowym" postaciom i ich losom;
- w balladach mamy do czynienia z punktem widzenia ludu, z ludowym kodeksem moralnym i ludowym wyjaśnianem zagadek tego świata;
- natura ścisle zespolona z losami bohaterów - stanowi tło dla ich losów;
- duża rola uczuć i przeżyć duchowych bohatera;
- język prosty, potoczny, powtórzenia, onomatopeje;

27. Kult ludzi wielkich w poezji Norwida (omów na przykładach).

• "Bema pamięci żałobny rapsod"
  - bohater ponadnarodowy i ponadczasowy;
  - postać Bema ma swym życiem ilustrować ideę postępu ludzkości, polegającą na realizowaniu zasady wolności, demokracji i chrześcijańskich ideałów moralnych;

• "Do obywatela Johna Browna"
  - Brown - uosobienie idei wolności, której sprzeniewierzyła się Ameryka;
  - śmierć Browna nie jest klęską, jest przekazaniem idei i realizowaniem się postępu;

• "Fortepian Szopena"
  - Szopen jest dla Norwida ideałem artysty;
  - w twórczości artstycznej realizuje się postęp w postaci dążenia do ideału, którym jest połączenie elementów narodowych z tradycją śródziemnomorską i chrześcijańską;

• "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie..."
  - losem wybitnych jednostek jest niezrozumienie przez współczesne pokolenie;
  - bohaterowie to ludzie wyprzedzający epokę, głoszący idee niepopularne, do których ludzkość musi dojrzeć aby je zrozumieć;

28. Ewolucja bohatera romantycznego jako znak przemian historycznych i światopoglądowych.

a) spór klasyków z romantykami
- Karusia - obłąkanie - przejaw życia duchowego;

b) nawiązanie do zagrnicznych romantyków
- Gustaw - IV cz. "Dziadów"
- Konrad Wallenrod

c) powstanie listopadowe i jego klęska
- Konrad - III cz. "Dziadów";
- Kordian;
- Hrabia Henryk;
- Jacek Soplica;

29. Konrad , ksiądz Piotr, Wysocki - trzy kreacje "Dziadów" jako wyraz sprzeczności ideowych.

a) Konrad
- wyzywa Boga na pojedynek;
- pragnie narodowi polskiemu przywrócić wolność, nawet za cenę własnego życia;
- przypisuje sobie zdolność do odczuwania największej miłośći;
- posuwa się do bluźnierstwa;

b) ksiądz Piotr
- przyjmuje z pokorą wyroki Boskie;
- miłuje Boga;
- nie przeżywa wątpliwości;

c) Wysocki
- jest przekonany, że w narodzie drzemią ukryte siły;
- uważa, że w społeczeństwie oprócz zdrajców jest wielu prawdziwych patriotów;

30. Od ludowego po ogólnoludzkie - romantyczne widzenie świata i człowieka w balladach i II części "Dziadów"

a) ballady
- przeżycia i uczucia człowieka obłakanego, wykraczające poza granice normalności są przejawami życia duchowego;
- doznania związane ze sferą duchową są wyniesione ponad poznanie zmysłowe;
- w podaniach ludowych ukryta jest prawda życiowa;
- świat jest niepojętnym dla zwykłego śmiertelnika układem sił rządzących życiem na ziemi i biegiem historii, a także losem każdej jednostki;
- człowiek może tylko biernie poddawać się skutkom działania sił natury;
- na świecie nie ma zbrodni bez kary;

b) "Dziady" cz.II
- problem winy i kary;
- pełne człowieczeństwo może osiągnąć ten, kto nie uciekał w życiu od cierpienia, nie zadawał męki bliźnim, potrafił obdarzyć kogoś miłością;
- ingerencja świata nadzmysłowego w sprawy ziemskie;
- potrzeba kontaktu między światem żywych i umarłych;
- naiwna wiara, wsparta magią obrzędu pozwala dotrzeć do obszarów bytu, niedostępnych poznaniu rozumowemu;
- ocenę moralną postaci odbieramy z punktu widzenia moralności ludowej;

---