Regulacja zachowania- możliwe Ja i ukierunkowania

Magdalena Błażek

• System Ja- psychologia dynamiczna (Sullivan, Kohut, Kernberg), fenomenologiczna (Rogers, Hermans), poznawcza (Markus, Higgins, Swann, Carter).

• Poznawcza teoria osobowości skupia się na Ja i jego funkcjach regulacyjnych

• Rozróżnienie W. Jamesa na Ja poznające (I) i Ja empiryczne (me) stanowiące przedmiot poznania- istnienia Ja podmiotowego dowodzi samoświadomość, poczucie ciągłości, odrębność wobec innych, aktywność intencjonalna- wywoływanie i powstrzymywanie działań.

• Ja empiryczne- koncepcja siebie, samowiedza: ciało, ubrania, przedmioty, role, opinia, myśli, pragnienia, aspiracje, sumienie, to, co jest moje

• James- złożoność i potencjalność Ja, psychologiczne konsekwencje spójności i niespójności systemu Ja

Psychologia zajmuje się Ja, gdyż:

• umożliwia zrozumienie sposobu konstruowania świata, schematów poznawczych dotyczących Ja, Ja-świat, świat (Johnson, Epstein), oceniania i porządkowania informacji

• własne przeżycia, doświadczenia są szczególnie ważne dla tożsamości osobistej

• Ja pozwala zrozumieć zachowanie, działania

• Ja pozwala analizować spójność zachowania, uczuć i myśli

• System Ja bywa ujmowany w kategoriach schematów poznawczych (Markus): ja- nie ja, ja dobry- ja zły, dojrzały- dziecinny, autentyczny- dostosowany itp.

• Efekty posiadania odpowiedniego schematu poznawczego: szybsze przetwarzanie informacji, szybsza ocena, lepsze przewidywania, większy opór wobec opinii niezgodnych.

• Schematy Ja są poznawczymi uogólnieniami na temat Ja pochodzącymi z przeszłych doświadczeń, które organizują i ukierunkowują przetwarzanie informacji dotyczących Ja, objętych społecznymi doświadczeniami jednostki (Markus).

• Schematy Ja są strukturami poznawczymi

• Informacje są oceniane pod względem ich znaczenia dla Ja

• Człowiek preferuje informacje potwierdzające jego schematy Ja (Greenwald- totalitarne ego podtrzymujące pozytywne przekonania o sobie)

• Istnieją (Markus, 1996) wyobrażone koncepcje siebie- Ja możliwe- odnoszące się do sytuacji lub roli, która ma nadejść lub okoliczności, które mają się spełnić.

Ja możliwe posiadają następujące właściwości:

• są wyobrażone,

• najczęściej rzutowane w przyszłość,

• giętkie,

• pożądane lub nie

• Ja możliwe mogą dotyczyć przeszłości wiążąc się z szansami, które nie zostały wybrane

• Ja niepożądane- motywują unikanie (ja jako porzucona żona/mąż)

• Badania związane z resocjalizacją- osoby posiadające jasny obraz Ja możliwych (pożądanych i nie) w większości nie powracały do popełniania przestępstw.

Funkcje Ja możliwego

• Poznawcza- opracowanie stanów możliwych i przygotowanie się do nich

• Motywacyjna- wyobrażenie sobie siebie w okolicznościach, które mają nadejść silnie motywuje do osiągania lub unikania tego stanu

• Modelująca- funkcjonowanie „jak gdyby”,

• Modyfikująca samoocenę- w zależności od Ja możliwych realny obraz siebie uzyskuje pozytywną lub negatywną ocenę

Ja robocze

• Koncepcja Ja ma strukturę hierarchiczną

• Człowiek ma wiele koncepcji siebie

• Operacyjne pojęcie Ja może przejmować kontrolę nad zachowaniem

• Złożony i zintegrowany system Ja zapewnia spójność i przewidywalność zachowania

• Ja robocze to aktualnie aktywizowana koncepcja siebie w związku z określoną sytuacją

• Wpływa ono na nasze zachowanie, autoprezentację, sposób mówienia, formułowania opinii itp.

• Zapewnia giętką adaptację- każde jest autentyczne

• Różne koncepcje Ja roboczego mogą być porównywane ze sobą

• Ja robocze obejmują różne elementy samowiedzy i mogą być ujmowane z różnych perspektyw, dostosowane do określonych warunków i zadań, mieć genezę w opiniach innych osób (Sullivan- ja-interpersonalne)

Teoria rozbieżności w Ja E. T. Higginsa

• Higgins wychodzi z założeń teorii motywacyjnych: dwa systemy motywacyjne: I- związany jest z przyjemnymi, pozytywnymi doświadczeniami, II- z przykrymi

• oba sterują zachowaniem

• Mowrer (1960): wyróżnia dwie pozytywne w sensie psychologicznym sytuacje: obecność nagród i brak kar, dwie negatywne: obecność kar i brak nagród.

• Podstawą kształtowania się Ja jest relacja z rodzicami, którzy nagradzają zachowania dziecka spełniające oczekiwania, nadzieje, aspiracje i karzą przeciwne.

• Dziecko wykształca system przekonań odnośnie tego, czego się od niego oczekuje (pragnienia, marzenia rodziców) - tworzy się system regulacji zachowań zorientowany na nagrody (ideal self-guide)- maksymalizacja obecności wyników pozytywnych i minimalizacja ich nieobecności.

• Rodzice, którzy kładą największy nacisk na powinności dziecka względem nich samych oraz systemu społecznego wykształcają u dziecka system przekonań odnośnie powinności i obowiązków ukierunkowywany przez negatywne wyniki (ought self-guide)- maksymalizacja braku negatywnych wyników i minimalizacja ich obecności.

• samoregulacja związana z Ja- idealnym koncentruje podmiot na pozytywnych wynikach,

• związana z Ja-powinnościowym na negatywnych

• Człowiek motywowany jest do osiągania sytuacji, w której jego Ja-aktualne jest zbieżne z Ja-i i Ja-p

• Standardy wykorzystywane są dla samoregulacji i samowartościowania. Ten drugi proces służy pierwszemu dostarczając informacji zwrotnych na temat tego, czy podjęte działania zredukowały rozbieżność.

• Carver i Scheier (1990)- istotna rola pożądanego wyniku oraz obawy przed wynikiem negatywnym jako regulatora zachowań (dążenie lub oddalanie się od danego stanu końcowego- approach and avoidance system)

• Stan, którego podmiot pragnie unikać nazywany bywa negatywnym Ja: „szatańska tożsamość” (Erikson, 1963), „zły Ja” (Sullivan, 1953), „lękowe Ja” (Markus, Nurius, 1986).

• W celu redukcji dysonansu jednostka motywowana jest do dążeń, których konsekwencją jest zmiana Ja- aktualnego w Ja-idealne (w danej sferze)

• Istnieją dwa ogólne sposoby zachowania się w sytuacji dążenia do redukcji dysonansu: zmierzanie do celu, aby osiągnąć pożądany stan lub unikanie, aby nie konfrontować własnego Ja z wyzwaniem

Cantor (1989)- typy reakcji na sytuację rozbieżności:

• orientacja na wynik (poszukiwanie potwierdzenia własnej wartości)

• defensywny pesymizm (komunikowanie obaw odnośnie porażki)

• podnoszenie nastroju (socjalizowanie się w celu dostarczania sobie pozytywnych wzmocnień)

• reakcja na występowanie bardzo silnej rozbieżności pomiędzy ja-aktualnym a standardami (inspirowanie Ja do rozwoju)

• Rozwój zdolności do samoregulacji i samooceny: system wiedzy na temat Ja może być definiowany poprzez:

• dostępność kategorii (jak łatwo mogą być aktywowane),

• spójność (stopień, w jakim zachowania zgodne są z wiedzą na temat celów, do których należy dążyć i których trzeba unikać)

• Głównym celem procesu wychowawczego jest nabywanie systemu Ja, który włącza zarówno pojęcie Ja, jak i procesy samoregulacji i samowartościowania.

• W wyniku rozwoju zdolności poznawczych i społecznych dziecko kształtuje pogląd na temat tego kim jest i kim ma być (nie ma być) oraz kim być powinno (nie powinno).

• Wiedza ta jest aktywnie konstruowana w oparciu o ważne sytuacje psychologiczne rodzic-dziecko.

• Przekonania dziecka na temat własnej osoby zawierają dyspozycje behawioralne i emocjonalne

• Uczucia, jakich doświadcza dziecko zależą w dużym stopniu od tego, na ile jego zachowanie jest zgodne ze standardami

• Style wychowawcze prowadzą do powstania zróżnicowanej siły standardów Ja i zróżnicowanych typów sytuacji psychologicznych, jakich doświadcza dziecko

Formalne właściwości stylu wychowawczego

• częstość: im częściej dziecko doświadcza pozytywnych relacji z rodzicami, tym lepsza będzie jego wiedza o tym, jaka osobą powinno lub ma być- silne standardy Ja;

• konsekwencja: im jaśniej powiązane ze sobą są pewne zachowania, cechy dziecka i sposób reagowania rodziców, tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko nabędzie określonych standardów

• jasność, wyrazistość- im jaśniejsza jest informacja zwrotna pochodząca od rodziców na temat tego, czy i w jakim stopniu zachowania spełniają oczekiwania tym silniejsze standardy

• istotność: im bardziej motywacyjnie i emocjonalnie istotne są sytuacje psychologiczne, tym silniejsze standardy Ja

• Rodzice, których funkcjonowanie charakteryzuje małe zaangażowanie i niska spójność kształtują u dzieci słabe standardy Ja

• Prowadzi to do zachowań antyspołecznych, agresji, uległości, negatywizmu, bulimii

• Ogólnie dzieci pozbawione odpowiedniego kontekstu rodzinnego kształtują słabe standardy, przejawiają silne tendencje aspołeczne, często wchodzą w konflikty itp.

• Kontekst rodzinny sprzyjający kształtowaniu się silnego Ja (samokontrolującego się, świadomego, wysoko wartościowanego) zawiera następujące cechy (Csikszentmihalyi, 1996

• jasność (cele i informacje zwrotne są jednoznaczne i zrozumiałe)

• centralizacja (poczucie bycia obiektem zainteresowania rodziców)

• wybór (świadomość możliwości wyboru z wielu różnych opcji, mogą łamać prawa, ale ponoszą za to konsekwencje)

• zaangażowanie (zaufanie, które pozwala dziecku czuć się na tyle bezpiecznie, że może zrezygnować z mechanizmów obronnych)

• wyzwanie (zapewnianie dziecku coraz bardziej złożonych możliwości działania)

• Warunki te tworzą „autoteliczny kontekst rodzinny” i stanowią przygotowanie do rozwoju Ja i czerpania zadowolenia i satysfakcji z życia, podnoszą też zdolność do konstruktywnego radzenia sobie z porażkami

• Nawet zachowanie wobec niemowląt kształtuje Ja i nie pozostaje bez wpływu na jego późniejsze funkcjonowanie

• Wychowanie wspierające oraz rozważne prowadzi do rozwoju silnych standardów Ja

• Wychowanie oparte na wycofywaniu uczuć, nadmierne ochranianie, lekceważenie, brak rozwagi oznacza negatywną sytuację psychologiczną prowadząc do słabych standardów

Wyniki badań

• Dzieci o silnych standardach skutecznie regulują swoje zachowanie we wczesnym okresie życia.

• W okresie adolescencji związek ten staje się bardziej złożony (inne zmienne: atrakcyjność, popularność).

• W miarę rozwoju maleje podatność dziecka na zaburzenia zachowania, ale zwiększa się skłonność do negatywnego samooceniania, co wzmaga podatność na zaburzenia emocjonalne (depresja, lęk).

• Silne standardy sprzyjają samoregulacji i prospołecznym zachowaniom dziecka.

Różnice płciowe

• w procesie wychowawczym matki zwykle stawiają większe wymagania głównie w zakresie zachowań społecznych dziewczynkom niż chłopcom.

• Te różnice wpływają na kształtowanie się Ja: dziewczynki nabywają silniejszych niż chłopcy standardów Ja.

• W rezultacie: silniejsza samoregulacja u kobiet, mniej problemów związanych z kontynuowaniem zachowań ukierunkowanych na cele, więcej problemów w procesie socjalizacji u chłopców.

• W okresie szkoły podstawowej dziewczynki mają wyższą samoocenę i doświadczają więcej emocji pozytywnych związanych z własną osobą, w mniejszym stopniu podatne są na depresję.

• W okresie dorastania, gdy następuje zmiana szczególnie istotnych atrybutów własnej osoby, oceniają się bardziej negatywnie, pojawia się znaczna rozbieżność pomiędzy systemami regulacji zachowań, doświadczają depresji, podwyższonego lęku, większej ilości konfliktów intrapsychicznych, niepewności itp.

• Dzięki systemom regulacyjnym Ja podmiot realizuje dwie ważne potrzeby: bezpieczeństwa i rozwoju (Maslow- potrzeby braku i wzrostu; Murray- pomocy i unikania poniżenia; Rogers- potrzeba osiągania celów i wypełniania obowiązków i powinności)

Wyniki badań

• aktywizacja standardów prowadzi do zwiększonej wrażliwości na bodźce mogące przyczynić się do ich realizacji

• jeśli sposób sformułowania celu (dążenie-unikanie) odpowiada systemowi regulacji zaktywowanemu chronicznie lub sytuacyjnie podnosi się poziom wykonania zadań

• im silniejszy system regulacji, tym silniejsza reakcja emocjonalna na osiągnięcie lub nie celu

• Ja-i (ocena własna): wynik pozytywny: szczęście, wynik negatywny: depresja

• Ja-i (ocena innych); wynik pozytywny: duma, wynik negatywny: poniżenie

• Ja-p (ocena własna): wynik pozytywny: ulga, wynik negatywny: niepokój

• Ja-p (ocena innych): wynik pozytywny: bezpieczeństwo, wynik negatywny: lęk

SPOŁECZNE ASPEKTY JA

KOLEKTYWNE IDENTYFIKACJE:

ROLA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ

• Dwa główne podejścia teoretyczne:

• teorie potrzymania pozytywnej samooceny (self-enhancement theories, self-esteem maintenance theories)

• teoria optymalnej dystynktywności (optimal distinctiveness theory)

TEORIE PODTRZYMANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY

• Teoria tożsamości społecznej (social identity theory - Tajfel, 1972; Tajfel & Turner, 1986) - jednostki dążą do podtrzymania bądź podwyższenia samooceny poprzez:

• uczestnictwo w grupach dostarczających pozytywnej identyfikacji

• obniżanie statusu i wartościowości innych, konkurencyjnych grup (np. poprzez przypisywanie im cech moralnie negatywnych).  

Teoria auto-kategoryzacji (self-categorization, Turner, 1985, 1987)

• obraz siebie składa się z dwóch składników: tożsamości indywidualnej i tożsamości społecznej.

• tożsamość indywidualna - Ja jako jednostka:

• stałość myśli, uczuć u zachowań w różnych sytuacjach (cechy dyspozycyjne), odrębność od innych

• tożsamość społeczna - Ja jako członek grupy:

• podobieństwo do innych członków grupy

• różnice w stosunku do członków innych grup.

• Turner zakłada (za Tajfelem), że tożsamość społeczna rozwija się dzięki dążeniu do ugruntowania pozytywnej samooceny.

Zjawisko depersonalizacji

• Kierowanie się sygnałami grupowymi powoduje:

• używanie stereotypów

• współpracę z członkami grupy własnej

• współzawodnictwo z członkami grupy obcej

• tworzenie norm grupowych

• przejawianie konformizmu grupowego

• polaryzację postaw

TEORIA OPTYMALNEJ DYSTYNKTYWNOŚCI
 

• M. Brewer (1991, 1993) - tożsamość kolektywna - wyznaczona przez dążenie do "bycia podobnym" (dążenie wspólnotowe, potrzeba przynależności do jakiejś grupy) i dążenie do "bycia różnym" (dążenie indywiduujące).

• Dążenia te pozostają w konflikcie.

• Tożsamość społeczna jest kompromisem między tymi dążeniami - jednostki najsilniej identyfikują się z grupami, które najlepiej taki konflikt rozwiązują.

• Dystynktywność zależy od wielkości grupy.

• Zatem - identyfikacja z grupą mniejszościową powinna być silniejsza, niż z grupą większościową.

INNI JAKO CZĘŚĆ JA

Relacja z innymi ludźmi jako źródło :

• wiedzy na temat swoich cech i właściwości;

• programów działania (wiedzy o tym, jak się zachować);

• pozytywnej samooceny i autoafirmacji.

• inna osoba, i relacja między nami a tą osobą, staje się integralnym składnikiem samoopisu

(obraz innego znajduje się "wewnątrz granic" obrazu własnej osoby).

• Jeżeli autoschematy mają charakter relacyjny tworzą JA WSPÓŁZALEŻNE

• Jeżeli autoschematy charakter atrybutywny tworzą JA NIEZALEŻNE

• Przy Ja niezależnym, myślenie o sobie nie implikuje myślenia o innych. "Inni" pojawiają się dopiero w kontekście samooceny, Ja publicznego, itp.

• Przy Ja współzależnym, myślenie o sobie wiąże się z myśleniem o innych. Podobnie, jeżeli myślę o osobach znaczących - dostępna staje się część wiedzy o sobie.

• Konsekwencja - osoby ze schematami relacyjnymi - będą szczególnie wrażliwe na potrzeby innych, i będą miały rozbudowaną wiedzę o innych i zdolność do ich rozumienia (orientacja interpersonalna)

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ

• Kobiety częściej wytwarzają ja współzależne, mężczyźni częściej - ja niezależne

• u kobiet- większa złożoność obrazów innych, trafniejsza ocena emocji, większa tendencja do empatii

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z KULTURĄ (Markus, 1990)

• Kultury Zachodu (indywidualistyczne):

• Jednostka jest "bytem odrębnym", autonomicznym, unikalnym (różnym od innych), oddzielonym od kontekstu społecznego, niezmiennym w różnych rolach i związkach.

• Normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych, znaleźć i wyrazić swoje unikalne właściwości, odnaleźć "swoją własną drogę".

• Obraz samego siebie - Ja niezależne.

• Centralne składniki obrazu siebie - własne cele, motywy, cechy, przekonania.

• Pozytywna samoocena - uwarunkowania indywidualnymi sukcesami, kontrolą, autonomią, ekspresją siebie

• Kultury Wschodu (kolektywistyczne):

• Jednostka nie jest bytem "samoistnym". Istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznych z innymi

• Normatywne zadanie kulturowe: odnaleźć swoje miejsce w świecie społecznym.

• Obraz samego siebie - Ja współzależne

• Centralne składniki: relacje interpersonalne, przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna.

• Pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją