Marian Niezgoda

ELEMENTY JĘZYKA NAUKOWEGO

I. Zmienne w badaniach socjologicznych

1. Pojęcie zmiennej:

Zmienna jest cechą, właściwością, stanem jakiegoś fragmentu rzeczywistości. Jest sposobem opisywania rzeczywistości.

Zmienna, dlatego, że może przyjmować różne wartości: od dychotomii do nieskończonej ilości.

2. Zmienna w zależności od charakteru cechy:

2.1. zmienna jakościowa: opisywane właściwości mają charakter niemierzalny, nie sposób im (bez dodatkowych zabiegów) przyporządkować wartości liczbowych, np. płeć, status społeczny, przynależność do narodu itp.

2.2. zmienna ilościowa to taka, której istotą jest wyrażanie różnic przy pomocy liczb, standard ekonomiczny, zarobki, wiek w latach itp. Co nie znaczy, że nie można im przyporządkować wartości "jakościowych" (bogatszy, biedniejszy, starszy, młodszy

3. Rodzaje zmiennych: klasyfikacja Lazarsfelda i Mentzla.

Podzielili zmienne w wg dwóch kryteriów:

3.1. czego są charakterystyką - jednostki lub zbiorowości, jak ta charakterystyka się dokonuje, do jakich mechanizmów się odwołuje.

3.1.1. Zmienne jednostkowe, to te, które odnoszą się do cech ludzi jako indywiduów i indywiduów społecznych:

3.1.1.1. zmienne absolutne, tj. takie, które odwołują się wyłącznie do charakterystyki samej jednostki, wynikają np. z jej cech biologicznych: kobieta, blondyn, o wzroście 175 cm, zarabiających 560 zł miesięcznie,

3.1.1.2. zmienne relatywne, tj. takie, które podają względne charakterystyki indywiduów,

3.1.1.2.1. porównawcze np. wyższy, niższy, lepszy, gorszy

3.1.1.2.2. relacjonalne np. brat, ojciec, przełożony, podwładny

3.1.1.2.2. kontekstowe np. mieszkaniec wsi, mieszkaniec miasta

3.1.2. Zmienne zbiorowe, które odnoszą się do charakterystyki zbiorowości jako pewnych całości, a nie jednostek

3.1.2.1. zmienne analityczne: w gruncie rzeczy są to jednostkowe zmienne zagregowane np. średnia dochodów, stopa feminizacji, średnia wieku itp.

3.1.2.2. zmienne strukturalne: odnoszą się do właściwości wynikających ze struktury (budowy) lub/i organizacji zbiorowości: struktura klasowa, rodzaj więzi społecznej, stopień integracji itp. Jest to także ten rodzaj zmiennych, gdzie mamy do czynienia z jakimś poziomem agregacji cech jednostkowych,

3.1.2.3. zmienne globalne (emergentne) będące wyłącznie właściwościami zbiorowości, nieredukowalnymi z żadnym razie do cech jednostkowych: np. poziom nasycenia instytucjami, sieć dróg itp.

4. Rodzaje zmiennych: klasyfikacja Stevensa

4.1. zmienne (skale) nominalne - klasyfikacja

4.2. zmienne (skale) porządkowe - a>b, b>c, a>c określają kierunek rosnący lub malejący natężenia cechy,

4.3. zmienne (skale) interwałowe - równe odległości pomiędzy pozycjami,

4.4. zmienne ilorazowe - bezwzględne zero.

5. Rodzaje zmiennych: typologia funkcjonalna

5.1. kryterium obserwowalności

5.1.1. zmienne jawne

5.1.2. zmienne ukryte

5.2. miejsca w badaniach

5.2.1. stałe (wyjaśniające)

5.2.2. niezależne (wyjaśniające)

5.2.3. zależne (wyjaśniane)

5.3. kryterium świadomości badacza

5.3.1. stosowane

5.3.2. pomijane

5.3.3 o których się nie wie

II Wskaźniki w badaniach socjologicznych

1. Dlaczego wskaźniki?

1. konieczność posługiwania się wskaźnikami ze względu na fakt, że wiele zmiennych używanych w badaniach ma charakter "ukryty" - postawy, motywacje itp. Można je poznać jedynie przez zewnętrzne objawy np. obserwowalne zachowania czy (najczęściej) wypowiedzi,

2. konieczność posługiwania się wskaźnikami wynika z kompleksowego charakteru zjawisk i procesów społecznych, tak więc ich opis jest możliwy poprzez ich aspekty, cząstki,

3. wskaźniki pozwalają na opis i analizę zjawisk niejako w sposób pośredni.

2. Rodzaje wskaźników

2. wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje.

1. w rozumieniu węższym wskaźnikiem może być tylko cechą lub zjawiskiem obserwowalnym (bardziej adekwatne),

2. w rozumieniu szerokim obserwowalność nie jest niezbędna.

3. Typy wskaźników:

1. wskaźniki definicyjne - gdy między wskaźnikiem a zjawiskiem zachodzi relacja tożsamości - sam wskaźnik jest tym właśnie zjawiskiem, które chcemy badać, a jego cechy charakterystyczne składają się na definicję odpowiedniego pojęcia. Liczba przestępstw to wskaźnik przestępczości. Często są to definicje cząstkowe.

2. wskaźniki rzeczowe - wtedy, gdy związek pomiędzy wskaźnikiem a zjawiskiem nie ma charakteru konwencji terminologicznej, ale jest związkiem rzeczowym, tj. zakłada istnienie między wskaźnikiem, a indicatum takiej zależności, którą można pośrednio lub bezpośrednio kontrolować empirycznie.

1. wskaźnik empiryczny - indicatum i wskaźnik są zjawiskami obserwowalnymi, więc teza o związku może być rozstrzygalna na drodze empirycznej,

2. wskaźnik inferencyjny - indicatum jest własnością "ukrytą", a z zajścia jakiegoś zjawiska "inferujemy" wnioskujemy, że zaszło indicatum.

3. najczęściej mamy do czynienia ze wskaźnikami mieszanymi: definicyjno-empirycznymi, definicyjno-inferencyjno-rzeczowymi.

3. Zasady doboru wskaźników

2. Relacje pomiędzy wskaźnikiem a indicatum:

1. tożsamości (nakładania zakresów)

2. wskaźnik jest częścią zakresu indicatum

3. indicatum jest częścią zakresu wskaźnika

4. zakresy wskaźnika i indicatum zachodzą na siebie.

3. Moc zawierania:

1. wskaźnik "za szeroki", wskazuje z całą pewnością wszystkie zjawiska wchodzące w zakres indicatum, ale także takie, które w jego zakres nie wchodzą,

2. stosowanie takich wskaźników jest uzasadnione na etapie badań eksploracyjnych,

4. Moc odrzucania:

1. wskaźnik "za wąski", wskazuje jedynie zjawiska wchodzące w zakres indicatum, ale pomija inne, które też w ten zakres wchodzą,

2. stosowanie takich wskaźników jest wskazane w badaniach weryfikacyjnych.

5. Moc rozdzielcza: funkcja obydwu mocy wskazanych wyżej - przekonanie, że wskaźnik został dobrany trafnie.

1. ważna jest szczególnie wtedy, gdy zakresy wskaźnika i indicatum częściowo na siebie zachodzą.

6. Ważne jest, aby dobierać wskaźniki w zależności od problemu badanego i celu badań - albo mają wskazywać krańce continuum, albo dobierać dla opisu zjawiska więcej niż jeden wskaźnik.

4. Co jest wskaźnikiem w badaniach socjologicznych?

2. zachowania jednostek - mogą być wskaźnikami dyspozycji, postaw, skłonności. Są to dane pochodzące z obserwacji.

3. cechy jednostek i zbiorowości - mogą być wskaźnikami prawdopodobnych dyspozycji, postaw, procesów grupowych itp. Są to np. dane z roczników statystycznych, sprawozdań, ale także odpowiedzi na kwestionariusze.

4. wypowiedzi jednostek w badaniach - wskaźniki postaw, dyspozycji (ale także cech jednostkowych i grupowych). Są to najczęściej odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszach.

6

5

E

---