ROMANTYZM NIEMIECKI I POSTROMANTYCZNE KONCEPCJE
Ideały romantyzmu:
Piękno romantyczne - to, co kojarzy się ze wzniosłością romantyczną
Kult nadnaturalności, mistyczność
F. Schiller, Goethe, von Hendler - duch języka, duch narodowy
Schleiermacher - filozof religii, był natchnieniem dla Dilthey'a. Zafascynowany ideą nieskończoności
Większość idealistów kontynuowała myśl Kanta. Nie dorównywali mu jednak surowością, rygorystycznością. Przyjęto od Kanta zwrot ku subiektywności (podmiotowi). Podmiot stał się centrum zainteresowania, źródłem kreacyjności.
Fichter, Schelling - tworzyli swoje filozofie → idealizm, filozofia subiektywności
Czytelnicy poetyckiej prozy musieli być wrażliwi na poezję i otwarci na filozofię. Wykształciły się szkice poetycko-literackie, by poszerzyć gamę doznań metafizycznych.
Höldeli; Schegel - Lucinda; Novalis - Heinrich von Oftendingen → proza, służy za refleksję teoretyczno-literacką.
Studium greckiej poezji (1797) Schegel - stosunek romantyzmu niemieckiego do antyzmu, historyczne podejście jak u Hendera.
Dyskurs poetycki sposobem pisania, dzięki niemu można mieć wgląd we wnętrze, teoria humoru, ironii.
Wg Schlegla: złe, gdy umysł posiada system filozoficzny (jak np. Leibniz, Spinoza, Kant - system krytyczny), bo człowiek jest sprzeczny sam w sobie. Ale są wyjątki, np. Novalis, który wierzył w totalność i bezsystemowość. Ideałem Schlegla jest poezja transcendentalna → między realizmem a naturalizmem, między gatunkami, podstawą jest tu ironia. Literatura częścią procesu historycznego. Izolowane teksty są w niezgodzie z duchem romantyzmu. Romantyzm łączył gatunki i dziedziny. Relacja umysłu do kultury i historii. Koncentracja na samorozwoju.
Schlegel (1802-1804 → Berlin, 1808 - Wiedeń): wykłady, filozoficzno-historyczna szkoła badań literakich.
August Wilhelm Schlegel → teoria piękna romantycznego - symboliczne przedstawienie nieskończoności, uniwersalizm tez i pojęć literackich, bliska jest mu komparatystyka.
Wilhelm Humboldt: język jako wyraz myśli, poezja jako sztuka ducha. Wzniosłość i ironia wiążą się w romantyzmie z teorią podmiotowości, to także ambiwalencja.
F. Schiller - rozwijał Kanta, jego właśnie czytano w Polsce, dzięki niemu znany był Kant.
1793 - rozprawka O wzniosłości (1801) → mamy 2 geniusze w sobie odpowiedzialne za poczucie piękna - towarzyski (bawi) i wzniosłości (gdy zbliżamy się do miejsc niebezpiecznych). Mamy też zasadę niezależną od zmysłów - nadzmysłowość, wzniosłość uważa nas od zmysłowego świata. Wzniosłość to nadprzyrodzoność, ale też element etyczny - pozwala człowiekowi poczuć się wolnym, bo to czyni człowieka obywatelem.
Człowiek ma wolną wolę i wszystko, co temu dowodzi zasługuje na uwagę.
2 sposoby oporu przemocy:
→ realny
→ idealny - gdy wychodzi się poza naturę.
Na wszystko jest sposób, tylko nie na śmierć. Wzniosłość dynamiczna i matematyczna. Sztuka ma wszystkie zalety natury, ale nie ma w niej przywar. Lepsza jest kopia w sztuce - np. sztuczne nieszczęście pozwala nam na przygotowanie się do prawdziwego, rzeczywistego nieszczęścia. Estetyka pomaga w życiowych nieszczęściach. Patetyczność jest synonimem wzniosłości. Schiller mówi, że samo cierpienie w literaturze nie jest estetycznie dobrym przedstawieniem. Należy przedstawić przeciwstawianiu się cierpieniu. Bohater może wybierać cierpienie - kara za niewypełnienie obowiązków - znoszenie kary może okazać się wzniosłe.
1795 - rozprawa O naiwności i sentymentalności. Są to dwie przeciwstawne postawy → naiwna poezja jest naturalna, przedmiotowa, imitacja natury klasyczna, zmysłowa i sentymentalna - refleksyjna, muzyczna, plastyczna, zmysłowa. Poeta sentymentalny napotyka na przepaść między rzeczywistością a ideałem. Gdy ta odległość jest duża może być satyrykiem, pisze elegie - gdy opisuje utratę ideału, idylla - gdy widzi przyszłość bliższą lub dalszą dla rzeczywistości i ideału.
Nitsche O narodzinach tragedii (1879) - zależna od rozprawy Schillera O naiwności (…) → wzniosłość - artystyczne okiełznanie tego, co okropne.
→ Żywioł apolliński - narodziny tragedii z plastyką, snem, zasadą indywidualności, pozorem, naiwnością, zachowaniem granic, epika.
→ Żywioł dionizyjski - muzyka, upojenie, groza, tytani i herosi, autonegacja.
Wzniosłość jest tu tożsama z żywiołem dionizyjskim, sztuka jest suplementem do rzeczywistości, dodatkiem na taką samą ważność jak rzeczywistość.
Ironia romantyczna - wyrażała podobne kwestie co wzniosłość i Kirkegard, Schleglowie, świat w swojej istocie jest paradoksalny, jest samokrytyką i niekończącą się satyrą, ironia ma być ekspresją subiektywności, jest idealistyczna, skrótowa droga świata do samego uświadomienia boskiego artysty.
Poglądy przedstawicieli niemieckiej szkoły romantycznej.
Krytyka i metodologia romantyczna, podobnie jak lit. romantyczna były wykładnikiem rewolucyjnej ideologii kręgów społecznych w całej Europie zrywających się przeciw despotyzmowi zarówno w imię ideału wolności jednostki i uciskanych klas społ. a przede wszystkim w imię wolności ujarzmionych narodów. Romantyczna ideologia rozwijająca pod napędem patriotyzmu o różnej treści, przy wspólnym podkładzie ideowo-myślowym nabierała swoistego kolorytu na gruncie poszczególnych kultur narodowych, nie tylko w odniesieniu do romantycznej twórczości, ale także teorii krytyki i badań lit. Walka nowych orientacji z dotychczasowym stanem rzeczy na odcinku krytyki lit. i zasad badawczych równała się walce z filologią (jej samookreślaniem się, nazywaniem jej nauką i to nauką empiryczno-racjonalną, celem ataków była metoda filologiczna, koncepcja utworu lit.) i z klasycystyczną krytyką. Założenia i właściwości filologii stały się nieraz odskocznią dla sformułowania nowych kierunków badawczych (romantycznych). Zawartością utworu i jego wew. budową rządziła teoria mimetyczna. Filologia stała na stanowisku, że zawartość utworu to werbalne odbicie obiektywnej rzeczywistości, w jej pole widzenia weszły tzw. realia czyli obok świata przedstawionego świat przedstawiany. T. mimetyczna zaważyła również na wartościowaniu utworów. Na najwyższą ocenę zasługuje wierne odbicie obiektywnej rzeczywistości przewyższy ją w wartości tylko takie odbicie rzeczywistości które odkryje aspekt dotąd niezauważony, czyli gdy utwór lit. przyczyni się do poznawczego opanowania obiektywnej rzeczywistości. Pomimo ataków filologia nadal się rozwijała.
Także krytyka która za klasycyzmem stosowała znormalizowane kryteria racjonalistyczne oraz kryterium dobrego smaku musiała zostać przez nowe dążenia uznana za gł. wroga, jako ostoja porządku feudalnego oraz jako niwecząca właściwe źródła poezji. Do zwalczania dawnego na rzecz nowego przyczynił się preromantyzm:
-poglądy G. V. Grabino który kwestionował alians rozumu z poezją, Giana Batista Vico który wystąpił z nową koncepcją poezji, uważał ją za konieczność natury, wrodzoną dążność ludzkiego umysłu
-poglądy J. J. Rousseau i zrodzonego we Francji a później rozgorzałego w całej europie sentymentalizmu
-preromantyczna tzw. „szkoła szwajcarska” z J.J. Bodmerem entuzjastą niemieckiej poezji średniowiecznej, zwolennikiem cudowności w poezji
- inna orientacja preromantyzmu to w okresie „ burzy i naporu” inspiracje Herdera oraz burzliwa działalność Goethego i Schillera.
Zdarzeniem które stanęło u kolebki romantycznych kierunków w krytyce literackiej była publikacja w 1765 r. trzytomowego zbioru pieśni i ballad staroangielskich Pt. „ Reliques of Ancient English Poety, dokonana przez Tomasa Perc'ego. Nie był to pierwszy przejaw zainteresowania poezją ludową i rodzimą dawnością bo wyprzedził ją przekład Macphersona w 1760 r. poezji staroszkockiej i jego mistyfikatoryjski Osjan w 1763 r. ale po raz pierwszy zjawiła się dawna twórczość ludowo-narodowa w takich wymiarach i takim splendorze swoistego piękna. Filologia i jej założenia metodologiczne kierowały pracą edytorską Percy'ego, pracą której ostrze zwróciło się przede wszystkim przeciw filologii w która uderzy myśl romantyczna zarzucając jej, że zarysowany przez nią zakres jej przedmiotu-teksty nie obejmuje najwartościowszej twórczości nie pisanej, anonimowej twórczości ludowej. Odtąd twórczość ludowa i ludowo-narodowa stanie się nowym wzorcem lit. wypierając wzorzec antyczny i klasyczny stanie się też podstawa do sformułowania teorii dzieła lit. , kryteriów estetycznych i zasad metodologicznych.
Sytuacja społeczno-polityczna w Niemczech rozbitych na feudalne państewka sprawiła, iż to właśnie tu bardzo wcześnie rozgorzało ognisko myśli romantycznej w której skrystalizowała się teoria organiczności dzieła lit, nowe zasady krytyki lit i zręby antyfilologicznej metodologii. Ogromną rolę odegrał tu J. G. Herder patron szkoły „ burzy i naporu”. Jego poglądy gruntują antyfilologiczną teorię dzieła lit i wskazują drogi rozwoju krytyki organicznej. Stawia on w centrum poezje ludową jako twórczość narodową. Wskazuje na związek poezji ludowej z muzyką i śpiewem, głosi niezastosowalność do niej kryteriów przyjętych dla dzieła pisanego. Skłania się on rozszerzenia domeny poezji ludowo-narodowej przez zaliczenie do niej arcydzieł Homera jest to przejaw zwycięstw nowego prądu nawet na macierzystym gruncie filologii , na gruncie filologii klasycznej. z lit. narodową Herder wiąże nierozdzielnie język narodowy , widząc w nim współwyraz ducha narodu: „Duch języka jest również duchem narodu”.
Herder gruntuje podst. Dla kierunku romantycznego tezę o dziele lit jako wyrazie ducha narodowego, znamiennym absolutną jednością myśli i języka, treści i formy. Jest ono w sensie duchowym wyrazem twórcy toteż krytyk musi „przenieść się w krąg myśli pisarza i czytać z jego ducha”. Krytyka organiczna z jednej strony rozwijała się w kierunku zainteresowania badawczego twórcą, jego biografią, psychiką, z drugiej strony w kierunku metodologicznego usankcjonowania intuicjonizmu. Zadaniem krytyka jest ująć intuicyjnym rozumieniem całości utworu w jego niepowtarzalnej jedności, bez rozbijania go analizą na cząstki; pojąć naturę twórczej ekspansji poety, co prowadzi do postawy entuzjazmu wobec tajemnicy procesu twórczego i jego owocu-utworu; nie podlega on (poeta) ocenie z pozycji kryteriów w stosunku do niego samego „ zewnętrznych”. Odrzucenie zewnętrzności w badaniu poety mogłoby prowadzić do odrzucenia z badań wszelkiej historyczności, historii, aspektu hist. badanych utworów i orientacji ich twórców, ale Herder stwierdził że zarówno świat duchowy poety jak i tok wewnętrzny jego dzieła podlega zmienności, uchwytnej dla badacza. Zmienność świadczy o ruchu, a że zmienność i ruch pojawia się także w świecie zewnętrznym, w historii nie obchodzi to krytyka lit wyznającego teorię organiczności w stosunku do procesu twórczego i dzieła poetyckiego. Tak więc eliminacją czasu i jego historycznego przebiegu uratował Herder zbudowaną na teorii organicznej „krytykę entuzjazmu”, na której gruncie stanęła w Niemczech szkoła „burzy i naporu”
W rozwój tego kierunku romantycznej orientacji wplótł się na gruncie niemieckim klasycyzm niemiecki u którego fundamentów stanęła zarówno twórczość poetycka jaki i przemyślenia teoretyczno literackie Goethego i Schillera.
Poglądy Goethego dość trudno ująć syntetycznie ponieważ nie stworzył dzieła które zbierałoby w całość wszystkie jego poglądy dlatego bywają one nazywane neoklasycyzmem. Istotę klasycyzmu G. można by uznać za syntezę niektórych twierdzeń „klasycznego klasycyzmu” takich jak potępianie mieszania w jednym utworze rodzajów i gatunków lit czy też uznanie za istotna funkcje lit umoralnianie czy uszlachetnianie odbiorcy, ale i wówczas w jego twierdzeniach pojawia się coś co odpowiada orientacjom nowszym. Np. wg niego poezja powinna być pouczająca ale niedostrzegalnie, a zatem znamiennie dla swojego specyficznego klasycyzmu żąda od poezji dyskretnego ukrycia zamiarów umoralniających, dydaktyki. Na G. wpływ miały także koncepcje przyrodnicze, stąd też przyrodnicze umotywowanie dla formy wewnętrznej utworów poetyckich, dla badań ich istoty. Uważał że w twórczości poetyckiej nie obowiązują ustalone z zewnątrz reguły, a krytyka operująca stałymi sztywnymi kryteriami mija się z żywą naturą poezji, później jednak dostrzegł pewne normy panujące w twórczości poetyckiej, a zatem ważkie dla krytyki jako podstawa kryteriów oceny. Normy te wynikają z samej istoty poezji, a do krytyka należy naturę poezji i jej wewnętrzne prawa intuicyjnie ująć oraz rozumowo poznać i zastosować jako kryteria oceny utworu .
Poglądy Schillera jeśli chodzi o problematykę normatywizmu różnią się od poglądów Goethego. Wywodzi się ona z filozofii Kanta, nie zaś bezpośrednio filozofii Shaftesburego i z filozofii przyrody z którą jednak jest skontaminowana. Schiller przejął od Kanta koncepcje autonomii sztuki- budzenie w odbiorcy bezinteresownego upodobania estetycznego, a także ideał człowieczeństwa który skłania go raczej do uwydatnienia granicy pomiędzy światem przyrody, a światem kultury pozostaje to w bliskich związkach z humanizmem kantowskiej filozofii. Kantowska
-problematyka kultury jako dzieła czł. odpowiedzialnego za jej drogi rozwojowe
-problematyka moralności i wolności, właściwych tylko światu ludzkiemu
Teza że czł., twórca sztuki jest w imię własnej wolności odpowiedzialny za przyszłość kultury, pozwala Schillerowi widzieć wychowawcze znaczenie wytwarzanych przez czł. wartości estetycznych, czyli przyporządkować sztuce funkcję społeczna i wychowawczą. Dialektyka wolności, twórczej wolności i moralno-społecznych zobowiązań działającego twórczo czł, to sfera zagadnień w której obraca się Schiller. Problematyka granic między światem natury a kultury oraz zachodzenia na siebie światów w twórczości literackiej to podstawa wyjściowa jego rozprawy. Uchwycenie różnic tych światów pozwoliło zarysować pierwszą typologie twórczości literackiej, typologie na zasadzie biegunowości. Zaważyła ona na sferze zagadnień genealogicznych, wprowadzając w nią podziały rodzajów i gatunków lit na zasadzie wzajemnej opozycji (pojawiło się wartościowanie w tej sferze). Jednak gł. celem rozprawy są zagadnienia oceny postaw twórczych, oceny o dynamizmie normatywnym. Na sztukę spada obowiązek podporządkowania się normom, którym podległy jest czł. . Konsekwencją jest uzbrojenie krytyki w kryteria oceniające w dziele sztuki użytek, jaki uczynił jego twórca z wolności twórczej. Trudności pojawiły się gdy przyszło oprzeć na bazie t. organiczności koncepcję lit. jej kształtowanie się w czasie i rozwoju, gdy wbrew Herderowi zaczęła się narzucać teorii dzieła lit historyczność i historia.