Prawo pracownika do urlopu wypoczynkowego wynika przede wszystkim z art.66 konstytucji i art.14 kodeksu pracy.
Wymiar urlopu dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, biorąc za podstawę wymiar urlopu określony powyżej; niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia.
Wymiar urlopu w danym roku kalendarzowym, ustalony w sposób jak powyżej, nie może przekroczyć odpowiednio 20 lub 26 dni.
Wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi:
1) 20 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,
2) 26 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.
Do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się z tytułu ukończenia:
1) zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
2) średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
3) średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - 5 lat,
4) średniej szkoły ogólnokształcącej - 4 lata,
5) szkoły policealnej - 6 lat,
6) szkoły wyższej - 8 lat.
Okresów tych nie sumuje się.
Do okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i wymiar urlopu, wlicza się również okresy poprzedniego zatrudnienia, bez względu na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku pracy.
W przypadku jednoczesnego pozostawania w dwóch lub więcej stosunkach pracy wliczeniu podlega także okres poprzedniego niezakończonego zatrudnienia w części przypadającej przed nawiązaniem drugiego lub kolejnego stosunku pracy.
Ponieważ pracownik ma prawo do samodzielnego decydowania o czasie trwania poszczególnych części przysługującego mu urlopu, ustawodawca wprowadził obowiązek wykorzystania co najmniej jednej części w większym wymiarze, aby urlop spełnił swoją rolę wypoczynkową - norma znajdująca się w Kodeksie Pracy w Art. 162 mówi o 14 dniach kalendarzowych. Inaczej liczy się natomiast wykorzystywane dni urlopu w czasie jego trwania.
Prawo do pierwszego urlopu
Zgodnie z art.153 kodeksu pracy pracownik nabywa prawo do pierwszego urlopu wypoczynkowego z upływem 6 miesięcy pracy. Urlop ten przysługuje w wymiarze połowy urlopu przysługującego pracownikowi po roku pracy. W przypadku wykorzystania urlopu "zaliczkowego", po upływie dalszych 6 miesięcy pracownik ma prawo do drugiej, uzupełniającej części urlopu.
Do okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i jego wymiar, należy wliczać wszystkie okresy pracy, bez względu na czas trwania przerw w zatrudnieniu oraz sposób rozwiązania poprzednich umów o pracę (art.154.1 k.p.). Wynika stąd, że również 6-miesięczny okres uprawniający do pierwszego urlopu może być efektem zliczenia krótkich okresów zatrudnienia u kilku pracodawców.
Prawo do kolejnych urlopów
Prawo do kolejnego urlopu nabywają pracownicy, którzy wcześniej nabyli uprawnienia do pierwszego urlopu, czyli mają okres zatrudnienia dłuższy od rocznego. Prawo do takiego urlopu przysługuje w każdym następnym roku kalendarzowym. Powstaje ono z dniem 1 stycznia tego roku, niezależnie od czasu pracy u danego pracodawcy.
Okres zatrudnienia u obecnego pracodawcy, u którego powstało prawo do kolejnego urlopu, ma natomiast wpływ na wymiar urlopu u tego pracodawcy. Wynika to z zasady proporcjonalności urlopu, wprowadzonej w art.155.1 k.p. i dotyczącej wszystkich pracowników, których stosunek pracy ustał w ciągu roku kalendarzowego, a więc także pracowników przechodzących na emeryturę lub rentę. Zasada proporcjonalności urlopu wypoczynkowego polega na "podzieleniu" zobowiązania do udzielenia urlopu wypoczynkowego (a ściślej - wymiaru urlopu) należnego w danym roku stosownie do czasu zatrudnienia u danego pracodawcy.
Wymiar urlopu wypoczynkowego
Artykuł 154 kodeksu pracy ustala następujący wymiar urlopu:
18 dni roboczych po roku pracy,
20 dni roboczych po 6 latach pracy,
26 dni roboczych po 10 latach pracy.
Do urlopu nie wlicza się niedziel i świąt, określonych w odrębnych przepisach (zaznaczonych na czerwono w kalendarzach) oraz dni wolnych od pracy, wynikających z rozkładu czasu pracy w 5-dniowym tygodniu pracy (art.154 k.p.).
Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu, należy zaliczyć następujące okresy z tytułu ukończenia (art.155):
zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - 5 lat,
średniej szkoły ogólnokształcącej - 4 lata,
szkoły policealnej - 6 lat,
szkoły wyższej - 8 lat.
Okresów nauki w kolejnych szczeblach szkół nie sumuje się. Okresy nauki połączonej z zatrudnieniem liczone są "pojedynczo" według wyboru pracownika (okres pracy lub nauki).
Pracownik, który wykorzystał urlop wypoczynkowy za dany rok kalendarzowy, a następnie w ciągu tego roku uzyskał prawo do urlopu w wymiarze wyższym, otrzyma urlop uzupełniający (art.158 k.p.). Ten urlop, w odróżnieniu od prawa do kolejnego urlopu wypoczynkowego, przysługuje nie od 1 stycznia danego roku, a dopiero od dnia spełnienia warunku uprawniającego do większego wymiaru urlopu, np. jeśli 10-letni okres zatrudnienia upłynął z ostatnim dniem kwietnia 2001r., to dopiero 1 maja br. pracownik nabył prawa do urlopu w wymiarze dłuższym niż wymiar dotychczasowy. W takim roku wymiar urlopu dla pracownika ustala się proporcjonalnie do czasu pracy przed i po nabyciu prawa do urlopu dłuższego.
Urlop przy pracy sezonowej, w niepełnym wymiarze i u kilku pracodawców
Przy pracy sezonowej przysługuje, na podstawie art.159 k.p., 1,5 dnia urlopu wypoczynkowego za każdy przepracowany miesiąc.
W przypadku pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy wymiar urlopu wypoczynkowego jest ustalany na ogólnych zasadach, w liczbie dni określonych w art.154 k.p. Pracownik o ponad 10-letnim stażu pracy, zatrudniony na połowie etatu, codziennie po 4 godziny, ma prawo do urlopu w wymiarze 26 kolejnych dni roboczych, natomiast pracownik posiadający taki sam staż pracy, pracujący na połowie etatu, ale tylko w niektóre dni tygodnia, otrzyma urlop, na który jego dni robocze i dni wolne od pracy będą składały się w proporcji wynikającej z rozkładu czasu pracy.
Zasady planowania i wykorzystywania urlopów wypoczynkowych
Zasady te zawarte są w art.161-170 kodeksu pracy i w par. 1-5 wspomnianego wcześniej rozporządzenia w sprawie udzielania urlopów wypoczynkowych. Wynika z nich, że:
pracodawca jest zobowiązany do udzielenia urlopu w tym roku, w którym pracownik uzyskał do niego prawo i zgodnie z przyjętym planem urlopów;
termin urlopu może być przesunięty na umotywowany wniosek pracownika lub z powodu szczególnych potrzeb pracodawcy. Występują też przyczyny powodujące obligatoryjne przesunięcie terminu urlopu: w szczególności choroba pracownika lub jego członka rodziny, wymagająca sprawowania przez pracownika osobistej opieki, powołania na ćwiczenia lub przeszkolenie wojskowe, trwające do 3 miesięcy, urlop macierzyński;
wniosek pracownika w sprawie terminu urlopu nie jest wiążący dla pracodawcy, poza wnioskiem pracownicy o przyznanie urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim (art.163 par. 3 k.p.) oraz wnioskiem pracownika młodocianego o udzielenie urlopu w okresie ferii w szkole, do której uczęszcza (art.205 par. 3 k.p.). Podobny jest zakres przyczyn uzasadniających przesunięcie części urlopu na inny termin;
urlop zaległy powinien być udzielony pracownikowi najpóźniej do końca pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego;
urlop wypoczynkowy może być na wniosek pracownika dzielony, jednak jedna z części urlopu powinna obejmować co najmniej 14 kolejnych dni kalendarzowych;
pracownik może być odwołany z urlopu tylko wówczas, gdy jego obecności w zakładzie pracy wymagają okoliczności nie przewidziane w chwili rozpoczęcia urlopu.
Urlop macierzyński
Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:
1) 16 tygodni przy pierwszym porodzie,
2) 18 tygodni przy każdym następnym porodzie,
3) 26 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie,
z tym, że pracownicy, która wychowuje dziecko przysposobione, przysługuje urlop macierzyński w wymiarze 18 tygodni również przy pierwszym porodzie.
Co najmniej 2 tygodnie urlopu macierzyńskiego mogą przypadać przed przewidywaną datą porodu, a po porodzie przysługuje urlop macierzyński niewykorzystany przed porodem aż do wyczerpania całego okresu urlopu.
Po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, pracownica ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu; w takim przypadku niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego udziela się pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko, na jego pisemny wniosek.
Kobiety opiekujące się dzieckiem w wieku do czterech lat nie wolno bez jej zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej, jak również delegować poza stałe miejsce pracy.
Pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy.
Pracownica karmiąca więcej niż jedno dziecko ma prawo do dwóch przerw w pracy, po 45 minut każda.
Przerwy na karmienie mogą być na wniosek pracownicy udzielane łącznie.
Pracownicy zatrudnionej przez czas krótszy niż 4 godziny nie przysługują przerwy na karmienie. Jeżeli czas pracy pracownicy nie przekracza 6 godzin dziennie, przysługuje jej jedna przerwa na karmienie.
Pracownicy wychowującej przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku zwolnienie od pracy na 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.