OSTEODENSYTOMETRIA

Badanie nazywane jest również: BADANIE DENSYTOMETRYCZNE KOŚCI
Nazwa zwyczajowa: Badanie gęstości kości

TEORETYCZNE I TECHNICZNE PODSTAWY BADANIA

Wspólną cechą wszystkich metod densytometrycznych stosowanych w badaniu gęstości kości jest zjawisko osłabienia promieniowania w trakcie jego przenikania przez struktury kostne, niezależnie od źródła promieniowania. Energia wiązki promieniowania po przejściu przez ciało osoby badanej ulega osłabieniu o wartość pochłoniętą i rozproszoną, padając na umieszczony poza ciałem detektor promieniowania wyzwala w nim impulsy w postaci prądu elektrycznego. Powstałe impulsy elektryczne są przesyłane do komputera i przeliczane na różnorodne jednostki gęstości kości w stosunku do znanego wzorca. Obecnie do pomiaru gęstości kości wykorzystuje się promieniowanie jonizujące lub falę ultradźwiękową.

Metody z użyciem promieniowania jonizującego
Zależnie od źródła zastosowanego promieniowania: izotopu promieniotwórczego lub lampy rentgenowskiej z odpowiednimi filtrami, energii emitowanego promieniowania, systemów kodowania uzyskanych sygnałów, istnieją różne techniczne odmiany tych metod. W niektórych ośrodkach medycznych w kraju badanie wykonuje się metodą DEXA (dual energy X-ray absorptiometry) - absorpcjometria wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach. Metoda ta pozwala dokonać pomiaru gęstości kości pozbawionego błędu spowodowanego obecnością innych tkanek (tkanek miękkich) otaczających badaną kość. W niektórych typach aparatów głowica emitująca promieniowanie wykonuje okrężny ruch wokół ciała pacjenta, co umożliwia uzyskanie pomiarów warstwowych (tomograficznych). Pozwala to dodatkowo ocenić wielkość kości i uzyskać ich obraz przestrzenny. Dawka stosowanego promieniowania rentgenowskiego jest bardzo niska (zwłaszcza jeśli nie wykonuje się badania w projekcji bocznej) i jest do kilkudziesięciu razy mniejsza niż w rutynowym badaniu rentgenowskim klatki piersiowej.

Najczęściej stosowanymi jednostkami pomiarowymi masy kostnej są:
- BMD (bone mineral density) - jest to gęstość składników mineralnych kości wyrażona w g/cm2 lub g/cm;
- BMC (bone mineral content) - jest to zawartość składników mineralnych kości wyrażona w g/cm3 lub mg/ml.

Wyrażona gęstość kości w BMD i BMC może być różna nawet u ludzi zdrowych - zależnie od wieku, płci i rasy. Dlatego w wydrukach komputerowych, dla ułatwienia interpretacji wyników, stosowane są dodatkowo odpowiednie wskaźniki odnoszące uzyskaną wartość pomiaru do masy kości osób zdrowych, ich norm dla wieku i płci.

Metody z użyciem fali ultradźwiękowej
W metodzie tej używane są głowice ultradźwiękowe emitujące fale o częstotliwości zazwyczaj 0,5 MHz. Wysyłane fale z przylegającej do kości głowicy emisyjnej odbierane są przez znajdującą się po przeciwległej stronie głowicę odbiorczą. Uzyskane impulsy są odpowiednio przetwarzane i przesyłane do komputera, z którego po dokonaniu analizy uzyskuje się odpowiednie parametry oceniające własności kości. Najczęstszym miejscem pomiarów tą techniką jest kość piętowa z powodu stosunkowo cienkiej warstwy korowej w tej kości w porównaniu z warstwą beleczkową oraz małą warstwą otaczających tkanek miękkich (wszystkich tkanek poza tkanką kostną). Na osłabienie fali ultradźwiękowej ma wpływ nie tylko gęstość kości, ale i jej struktura, czyli rozmieszczenie przestrzenne beleczek kostnych. W badaniu osteodensytometrycznym osłabienie emitowanej wiązki promieniowania jonizującego w obrębie kości zależy głównie od jej gęstości. Metody z użyciem fali ultradźwiękowej dają więc nieco inny rodzaj informacji diagnostycznych o tkance kostnej. Przy użyciu tej techniki uzyskuje się następujące parametry opisujące kość:

- SOS (speed of sound) - prędkość fali ultradźwiękowej w m/s - ocenia gęstość i elastyczność kości;
- BUA (broadband ultrasound attenuation) - tłumienie fali ultradźwiękowej wyrażone w dB/MHz - ocenia pochłanianie i rozpraszanie fali;
- STIFFNESS - procentowy wskaźnik wytrzymałości uzyskany z porównania jednocześnie SOS i BUA z wartościami tych parametrów u młodych, zdrowych ludzi. Z powyższych parametrów mogą być obliczane dalsze wskaźniki i przedstawiane na wydrukach komputerowych dla ułatwienia interpretacji badania.
CZEMU SŁUŻY BADANIE?
Badanie umożliwia wykrycie osteoporozy we wczesnym etapie jej rozwoju (kiedy rozpoznanie choroby nie jest jeszcze możliwe przy pomocy innych badań) i ocenę stopnia zaawansowania choroby. Badanie osteodensytometryczne jest także często wykorzystywane jako badanie przesiewowe dla rozpoznania osteoporozy. W tym celu wykorzystuje się przede wszystkim przenośną i tanią w eksploatacji aparaturę wykorzystującą falę ultradźwiękową. Badana jest zazwyczaj kość piętowa, rzadziej nasada dalsza kości promieniowej. Badanie metodami z użyciem promieniowania jonizującego stosuje się zwykle do pogłębionej diagnostyki osteoporozy. Metody te dają możliwość wybiórczej oceny uwapnienia poszczególnych kości, a przy zastosowaniu odpowiednich technik pomiarów warstwowych - odwzorowanie wymiarów przestrzennych kości (np. trzonów kręgów) z ustaleniem ewentualnego stopnia ich deformacji. Metody z użyciem promieni jonizujących pozwalają określić gęstość całego kośćca podczas pojedynczego badania.
Badania porównawcze między wynikami uzyskanymi metodami z użyciem promieni jonizujących i ultradźwiękowych wykazują istotną korelację (stwierdzono to m.in. w kręgosłupie, nasadzie dalszej kości promieniowej i nasadzie bliższej kości udowej).

WSKAZANIA DO WYKONANIA BADANIA
W celu rozpoznania osteoporozy:

Kobiety po menopauzie, zwłaszcza jeśli menopauza została wywołana przedwcześnie zabiegiem chirurgicznym (po usunięciu jajników). Mężczyźni po andropauzie (niewydolność jąder z niskim stężeniem testosteronu we krwi). Objawy osteoporozy stwierdzane na zdjęciach radiologicznych. Złamania poprzedzone urazem o małym nasileniu - tzw. złamania patologiczne. Przedłużające się unieruchomienie (powyżej 1 miesiąca). Choroby metaboliczne kości (np. nadczynność przytarczyc). Choroby prowadzące do deficytu wapnia w ustroju (np. zespoły złego wchłaniania, stany po operacyjnym usunięciu żołądka lub jelita cienkiego). Reumatoidalne zapalenie stawów lub zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (trwające dłużej niż 5 lat). Niewydolność nerek. Długotrwałe przyjmowanie leków sterydowych (np. encorton). Długotrwałe przyjmowanie leków przeciwdrgawkowych (powyżej 5 lat). Długotrwałe przyjmowanie hormonów tarczycy (powyżej 10 lat).

W celu monitorowania leczenia osteoporozy:

Stosowanie hormonalnej terapii substytucyjnej (przyjmowanie estradiolu i Przyjmowanie innych leków: kalcytoniny, preparatów fluoru, pochodnych bifosfonianów, sterydów anabolicznych.

Badanie jest wykonywane na zlecenie lekarza

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA DO BADANIA

Nie ma specjalnych zaleceń. Nie ma bezwzględnej konieczności wykonywania wcześniej innych badań. U dzieci patrz dodatkowo "Sposób przygotowania do znieczulenia" w "Metody anestezjologiczne w badaniach diagnostycznych" w rozdziale "Metody znieczulania".
Przy badaniu dzieci może zaistnieć konieczność znieczulenia ogólnego

Ryc.9-4 Schemat badania densytometrycznego kości przy pomocy aparatu wykorzystującego promieniowanie jonizujące

OPIS BADANIA

Metody z użyciem promieniowania jonizującego.
W przypadku badania małych dzieci lub osób niewspółpracujących (np. chorzy psychicznie) może istnieć konieczność wykonania znieczulenia ogólnego. Pacjent do badania układany jest na ruchomym stole - zwykle na plecach (Ryc.9-4). Jeżeli między głowicą aparatu a ciałem pacjenta znajdują się duże metalowe przedmioty (monety w kieszeniach, duże wisiorki na szyi, duże klamry pasków) należy je usunąć. W czasie badania pacjent musi leżeć nieruchomo i jest instruowany przez lekarza lub technika o sposobie zachowania podczas samego badania celem uzyskania dokładnych pomiarów. Aparaty wyposażone są także w lampy zapalające się podczas wysyłania promieniowania jonizującego, po to, aby w chwili palenia lampki pacjent nie oddychał.

Metody z użyciem fali ultradźwiękowej.

Ryc.9-5 Schemat badania densytometry- cznego kości przy pomocy aparatu wykorzystującego falę ultradźwiękową

Zwykle aparaty wykorzystujące falę ultradźwiękową przystosowane są do badania kości piętowej. Pacjent do badania zdejmuje but z jednej nogi (bada się nogę dowolnie - lewą lub prawą, o ile lekarz nie zaleci inaczej) i wszystkie rzeczy znajdujące się na niej do wysokości kolan. Niekiedy, wykonujący badanie poleca przetrzeć skórę stopy np. rozcieńczonym wodnym roztworem alkoholu, celem odtłuszczenia jej powierzchni. Następnie, pacjentowi poleca się włożyć stopę do specjalnego zagłębienia (komory) w aparaturze badającej (Ryc.9-5), oprzeć nogę na stosownej podpórce i nie wykonywać nią żadnych ruchów. W trakcie badania stopa jest zanurzona w płynie (wodzie z dodatkiem niewielkiej ilości detergentu) o temperaturze zbliżonej do ciepłoty ciała. Po zakończeniu pomiarów, płyn jest automatycznie wypompowany z komory, pacjentowi poleca się osuszyć nogę np. papierowym ręcznikiem. U dzieci patrz dodatkowo "Opis metod znieczulenia" w "Metody anestezjologiczne w badaniach diagnostycznych" w rozdziale "Metody znieczulania". Wynik badania przekazywany jest w formie wydruku komputerowego.

CZAS

Badanie trwa do kilkunastu minut

INFORMACJE, KTÓRE NALEŻY ZGŁOSIĆ WYKONUJĄCEMU BADANIE
Przed badaniem

Przedstawić wyniki dotychczas wykonanych badań densytometrycznych kości lub badań rentgenowskich kości. Ciąża - w przypadku badania metodą z użyciem promieniowania jonizującego.

JAK NALEŻY ZACHOWYWAĆ SIĘ PO BADANIU?

Nie ma specjalnych zaleceń. U dzieci patrz dodatkowo "Jak należy zachowywać się po znieczuleniu?" w "Metody anestezjologiczne w badaniach diagnostycznych" w rozdziale "Metody znieczulania".

MOŻLIWE POWIKŁANIA PO BADANIU

Brak powikłań. Badanie może być powtarzane wielokrotnie. Wykonywane jest u pacjentów w każdym wieku. U dzieci patrz dodatkowo "Możliwe powikłania po znieczuleniu" w "Metody anestezjologiczne w badaniach diagnostycznych" w rozdziale "Metody znieczulania".

Metody z użyciem promieniowania jonizującego
Badanie nie może być wykonywane u kobiet w ciąży. Należy unikać wykonywania badania u kobiet w II połowie cyklu miesięcznego, u których zaistniała możliwość zapłodnienia.

Metody z użyciem fali ultradźwiękowej
Badanie może być wykonywane u kobiet będących w ciąży.

---