PODZIAL ANTROPOLOGII 1. Antropologia filogenetyczna- zajmująca się rozwojem rodowym- pochodzeniem człowieka jako gatunku( etapami i czynnikami antropogenezy). Dział ten w II połowie XIX w opierał się najpierw na pośrednich dowodach ewolucji człowieka, później rozwiną się szeroko dzięki pozyskiwaniu materiałów wykopaliskowych. Podstawową gałęzią antropologii filogenetycznej jest paleoantropologia, anatomia porównawcza, fizjologia porównawcza i psychologia porównawcza naczelnych, etologia. Należy tu dodać, że obecnie wiele nowego do antropologii filogenetycznej wnoszą badania molekularne( genetyka molekularna). Można tu przetoczyć np.; ostatnio przeprowadzone badania porównawcze sekwencji fragmentów mDNA( DNA mitochondrialny), pochodzącego z kopalnych kości człowieka neandertalskiego. Dowody pośrednie- dostarczają różne dziedziny nauk, dzięki którym wnioskuje się o pochodzeniu. Dowody bezpośrednie- dostarczają wykopaliska, dzieki szczątkom wnioskowana jest forma człowieka. 2. Antropologia populacyjna- badająca zróżnicowanie wewnątrz gatunkowe człowieka. Jest to najstarszy historycznie dział antropologii, oparty na klasyfikacjach człowieka dokonanych w 1735 r przez K. Linneusza, w 1775r przez J.F. Blumenbacha i w 1798r przez J. Cuviera. Ten ostatni podzielił gatunek homo sapiens na trzy zasadnicze rasy: żółtą białą i czarną. Antropologia populacyjna, opierając się na zasadach genetyki klasycznej, przyjęła poglądy o stałości i niezmienności ras. W sposób opisowy i statyczny badała zróżnicowanie rasowe człowieka, efektem procesów ewolucyjnych. 3. Antropologia ontogenetyczna- badająca problemy rozwoju osobniczego człowieka, której początków można upatrywać w połowie XVIII w. Ten dział zajmuje się badaniem prawidłowości przebiegu rozwoju, wyjaśnieniem mechanizmów i praw rządzących tymi procesami, zróżnicowaniem w czasie i przestrzeni zjawisk ontogenetycznych. Głównym zadaniem jest gromadzenie i aktualizowanie wiedzy o człowieku, dlatego też wyodrębnia się: - antropologię przemysłową,- antropologię medyczną,- auksologię. 4. Antropologia stosowana- w innych dziedzinach wiedzy i praktyki- antropologia kryminalna i medyczno- sądowa, antropologia kliniczna, ergonomiczna i sportowa. Te działy wykorzystują głównie metody antropometryczne dla celów identyfikacji osobniczej, śledzenia postępowania terapeutycznego czy diagnozowania dla ergonomicznej optymalizacji środowiska pracy czy charakterystyki grup sportowych. Także antropologia stosowana zajmuje się tymi dyscyplinami, których przedmiotem zainteresowań jest człowiek i jego działalność np.; medycyna, kryminalistyka, ergonomia, archeologia itp. Według danych zebranych przez Komitet Antropologii PAN w Polsce największa liczba antropologów zajmuje się ontogenezą w szerokim słowa tego znaczeniu i morfologią człowieka, zwłaszcza w związku z uprawianymi dyscyplinami sportowymi. W następnej kolejności uprawiana jest etnogeneza, genetyka, ekologia, zagadnienia teoretyczne, antropologia stosowana. Pozostałe kierunki działań między innymi antropogeneza, paleopatologia, ergonomia nie przekraczały w roku 1987 10% całości uprawianych kierunków badań. Zastosowanie antropologii: - w medycynie: ocena wpływu chorób na rozwój somatyczny, ocena badań terapeutycznych po przez badania antropometryczne, dostarczenie norm rozwoju, co pozwala ocenić prawidłowość rozwoju w kolejnych latach życia - w przemyśle: w projektowaniu maszyn i urządzeń, w przystosowaniu urządzeń do rozmiarów i proporcji ciała - w sądownictwie: w dochodzeniu spornego ojcostwa - w sporcie: w określeniu predyspozycji do uprawiania określonej dyscypliny, w badaniu biologicznym skutków uprawiania sportu. AUKSJOLOGIA- rozwój biologiczny człowieka od narodzin do dorosłości. EKOLOGIA CZŁOWIEKA- zajmuje się wzajemnym oddziaływaniem środowiska i populacji ludzkich. Wiąże się ona między innymi z biologią człowieka, geografia, antropologia i socjologia. Naturalne środowisko odgrywało od zarania ludzkości podobna rolę w życiu człowieka jak i innych organizmów, decydowało o jego bytowaniu, a zachodzące w nim zmiany( głównie klimatyczne) powodowały bądź migrację grup ludzkiej bądź ich wymieranie w przypadku braku adaptacji. Zmiany w środowisku naturalnym były zawsze przyczyna zmian kierunku ostrej selekcji naturalnej. ANTROPOMOTORYKA- nauka zajmująca się badaniem ruchu człowieka. Sprawność fizyczna to zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej-1968r. Współczesne definicje: - właściwość organizmu, poprzez którą charakteryzujemy nie tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych, ale też podłoże strukturalne, funkcjonalne, cechy codziennej aktywności fizycznej danego osobnika. Te elementy stanowią niezbędny komplet do aktywnego i twórczego stylu życia. GENETYCZNE UWARUNKOWANIA MOTORYCZNOŚCI: predyspozycje są to względnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu w znacznym stopniu uwarunkowanie genetyczne i możliwe do pomiaru. W różnych kombinacjach i różnym stopniem udziału składają się one na potencjalne możliwości ruchowe człowieka, a więc warunkujące uzyskanie określonych wyników w próbach sprawności, czyli efektach motorycznych. 4 grupy predyspozycji:- predyspozycje morfologiczno- strukturalne,- proporcja ciała,- masa mięśni,- proporcje włókien mięśniowych( włókna szybko kurczliwe, włókna wolno kurczliwe). AKCELERACJA- zjawisko przyśpieszania się naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach( tzw. Trend sekularny): dotyczy głównie rozwoju fizycznego i przejawia się osiągnięciem w coraz wcześniejszym wieku określonych etapów rozwojowych i wskaźników dojrzałości( m. in. wcześniejsze ząbkowanie, szybszy postęp procesów kostnienia, intensywny przyrost wysokości i wagi ciała, wcześniejsze dojrzewanie płciowe): zmiany te obserwowane w wielu krajach przypisuje się wzrostowi poziomu kultury materialnej i poprawie warunków bytowych społeczeństw. RETARDACJA- to zawiązanie się i wykształcenie narządu lub układu późniejsze i powolniejsze niż u przodków ewolucyjnych danego organizmu, czyli zwolnienie tempa rozwoju osobniczego( długie dzieciństwo). TRENDY SEKULARNE- są to zmiany w rozwoju człowieka zarówno w budowie ciała jak i rozwoju psychicznym. Uwarunkowane są zespołem czynników środowiskowych o charakterze społeczno- ekonomicznym, a także przez różne mechanizmy genetyczne np.; dominacje, heterozje. TRENDY SEKULARNE W DOJRZEWANIU:- wcześniejsze pojawienie się 2 i 5 stadium rozwoju genitali( owłosienie łonowe, rozwój piersi),- wcześniejsze pojawienie się zarostu na twarzy,- wcześniejsze pojawienie skoku pokwitaniowego( intensywny przyrost, który poprzedza menarche),- wcześniejsze pojawienie się menarche u dziewcząt a polucji u chłopców,- wcześniejsze kostnienie układu szkieletowego,- wcześniejszy koniec procesu wzrastania.

SKUTKI TENDENCJI PRZEMIAN; - występuje zwiększanie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym miedzy wiekiem chronologicznym i biologicznym. - przyśpieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyśpieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega retardacji. Prowadzi to do trudności wychowawczych. - w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju na wpływ czynników środowiskowych. - zwiększenie zakresu zmienności osobniczej cech - zwiększenie wrażliwości ustroju na wpływy środowiska PRZYCZYNY TENDENCJI PRZEMIAN: - poprawa warunków,- szczepienia ochronne,- zmiany żywieniowe,- zacieranie się różnic społecznych. ZEGARY BIOLOGICZNE( RYTMY BIOLOGICZNE). Przebieg rozwoju osobniczego człowieka regulują i też komplikują różne czynniki. Organizm ulega ciągłym wahaniom, zmianom i zależnościom występującym w ciągu doby, miesiąca, roku, ale i przez ułamki sekund. Ulega cyklicznym reakcjom. Również jak pogoda czy temperatura człowiek również ulega zmianom( sezonowym, około miesięcznym, około dobowym) są one wyrazem genotypowego przystosowania się funkcji fizjologicznych i biomechanicznych ustroju do środowiska, lecz wykazano również rytmy mające pochodzenie endogenne. Tego rodzaju biorytmy formowały się podczas ewolucji i zostały utrwalone w formie genetycznej. Są one regulowane mechanizmami wewnątrzkomórkowymi( wpływ syntezy białka) oraz cyklicznością fizjologiczno- biochemiczną organizmu( narządy zmysłów i ośrodek układu nerwowego). Przykładem tych biorytmów są np.: u sportowców 4 letni rytm pojawia się wysokiej formy. W rytmice sezonowej np.; wpływ pory roku na przyrost wysokości czy masy ciała, różna umieralność, samobójstwa, zależności inteligencji od pory narodzin itp. Rytmy około miesięczne:- okres dobrego i złego samopoczucia; 30 dni cykl intelektualny, 28 dni cykl psychiczny, 23 dni cykl fizyczny, cykl płodności u kobiet( 28 dni- jednak u 90% występuje 23-41 dni). Około dobowe: - cykl stanu i czuwania, wahania ciepłoty ciała, zdolności wysiłkowej, biopotencjału mózgu, wydzielanie hormonów itp. MENARCHE- jest to pierwsza miesiączka. ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJOWE- w rozwijającym się organizmie dzieci i młodzieży proporcji budowy. Poszczególne osobniki podlegają zmianom rozwojowym, które w kolejnych okresach rozwoju są różne. Osobniki o danym genotypie w zależności od właściwości środowiska, w którym się rozwija może mieć różny obraz fenotypowy i tym samym osiągać różny poziom rozwoju biologicznego. Rozwój osobnika w każdym momencie procesu ontogenezy jest funkcją czynników genetycznych, środowiskowych i czasu, jaki upłyną od poczęcia do czasu badań. CO TO JEST SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA? To zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej. We współczesnych definicjach jest to właściwość organizmu, poprzez którą charakteryzujemy nie tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych konieczne staje się uwzględnienie podłoża strukturalnego(, czyli konstytucji), podłoża funkcjonalnego i cech codziennej fizycznej aktywności danego osobnika. Te elementy stanowią istotny komponent do zdrowego i twórczego życia. A zatem w tym ujęciu to sprawność fizyczna. To zarówno efekt wytrenowania jak również wychowanie w powiązaniu z oddziaływaniem środowiska zew. Za wysoce sprawność fizyczną uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie dużym zasobem opanowanych ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością krążenia, układu oddechowego, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz stylem życia preferującym aktywność fizyczną. CO TO SĄ SIATKI CENTYLOWE? Są graficznym przedstawieniem zmian wartości centylowych w czasie rozwoju cechy. Połączenie graficzne na wykresie wartości poszczególnych wentyli dla kolejnych kategorii wieku kalendarzowego daje w efekcie krzywe centylowe, które dzielą zakres zmienności cechy na przedziały zwane również pasmami centylowymi. W postaci siatek centylowych można wyrazić zależność pojedynczej cechy lub wskaźnika od wieku kalendarzowego dziecka- siatka centylowa wysokości ciała, masy ciała, obwodu głowy, obwodu klatki piersiowej, wskaźnika względnej masy ciała BMI,- lub wzajemną zależność dwóch cech z wyłączeniem wieku( siatka centylowa proporcji masy do wysokości ciała). Ze względu na znaczny dymorfizm płciowy większości cech somatometrycznych u człowieka siatki centylowe konstruuje się osobno dla dziewcząt i dla chłopców. Zakres wąskiej lub szerokiej normy jest taki sam. JAKIE MAMY TYPY BUDOWY CIAŁA? Typologia Sheldona: 1. Typ endomorficzny- przewaga tkanki tłuszczowej. Cechuje się okrągłą głową, dużym brzuchem, słabymi rękami i nogami, dużym otłuszczeniem bioder i pleców. 2.Typ mezomorficzny- przewaga tkanki mięśniowej. Charakteryzuje się silnym rozwojem mięśni, masywną kwadratową głową, szerokimi plecami, szeroką klatką piersiową, muskularnymi rękami i nogami, minimalnym otłuszczeniem. 3. Typ ektomorficzny- typ smukły. Ma długą, pociągłą twarz, szczupłą wysoką klatkę piersiową, wąski brzuch i serce, cienkie i długie nogi oraz ręce, mięśnie i tkanka tłuszczowa słabo rozwinięte. Typologia Vankego: 1. Typ I- słaba budowa, długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała. 2. Typ A- długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, 3. Typ V- Tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała. 4. Typ H- krótki tułów szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa, średnia masa ciała. Typologia Kretshmera: astenik(budowa wąska), pyknik(przysadzista), atletyk(muskularna), dysplastyk(nieharmonijna), leptosomiczny. Typologia Galen: - choleryczny,- sangwiniczny,- flegmatyczny,- melancholijny. Ocena typologii. Typologia Wankego oparta jest na wymiarach kostnych, jednym wskaźnikiem, który uwzględnia wykształcenie tkanki miękkiej. Tylko w typologii Wankego stwierdzono występowanie różnic dymorfizmu w typach somatycznych. Podstawową zaletą typologii Wankego i Scheldona jest opisywanie osobników w aspekcie udziału poszczególnych komponentów. Najbardziej stabilna w ontogenezie jest typologia Kretchmara. DYMORFIZM PŁCIOWY I JEGO ROLA W SPORCIE. Dymorfizm płciowy to różnica pomiędzy kobieta a mężczyzną i dotyczy całokształtu właściwości organizmu(budowa ciała, czynności rozrodcze itp.) określony jest chromosomami płciowymi i realizowany, kierowany przez geny np.; mężczyzna jest wyższy od kobiety średnio 7,6%, mężczyzna ma 50% większą masę tkanek aktywnych, wykazuje 50% wyższe spożycie kalorii, kobiety mają większe zasoby tkanki tłuszczowej itp. Dymorfizm płciowy w momencie urodzenia wynosi w odniesieniu do wymiarów i masy ciała 2-3%, gdy u dorosłych 7-8%. Różnice się pogłębiają w okresie dojrzewania płciowego. Największy dymorfizm wykazują: siła mięśniowa i układ oddechowy, średni szerokość barków i wysokość ciała.

Czynniki dymorfizmu:- dziedziczenie właściwości związanych z chromosomami( dla równowagi proporcji płci więcej plemników z chrom. Y zapładnia jajo). Te wszystkie czynniki powodują różnicę między mężczyzna a kobietą, ale i różnice pomiędzy każdym osobnikiem, które powodują predyspozycje do różnych dyscyplin sportowych. Przejawy dymorfizmu płciowego. -wzrost i masa ciała: statystycznie mężczyźni są wyżsi, więksi i ciężsi o ok. 8%,- szkielet i przekrój ciała: różnią się w kącie ustawienia miednicy,- kobiety jest więcej tkanki tłuszczowej30% a u mężczyzn 18%,- u mężczyzn jest więcej tkanki mięśniowej 45% a u kobiet 35%,- punkt ciężkości obniżony u kobiet,- owłosienie: u mężczyzn owłosienie klatki piersiowej, ramion i pleców oraz twarzy a u kobiet występuje łonowe trójkątne owłosienie,- mężczyźni mają większą krtań: mutacja głosu,- u kobiet jest mniejsza pojemność życiowa płuc,- tarczyca i śledziona są większe u kobiet,- serce ułożone bardziej poprzecznie u kobiet. TESTY SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ. Sprawdziany i testy oceniające poziom sprawności fizycznej stanowią popularną formę kontroli pracy treningowej i wyniku sportowego, stosowane są również przy naborach i selekcji do uprawiania wybranej dyscypliny sportowej. W konstruowaniu testów uzdolnień ruchowych wyrabia się najczęściej hipoteczne elementy stanowiące o poziomie sprawności ogólnej a więc np.; w zakresie siły szybkości, wytrzymałości, ponieważ w każdej dyscyplinie sportowej mamy do czynienia nie z jednym specyficznym składnikiem uzdolnień, ale z całym kompleksem niezbędnych uzdolnień- należy dokonać korelacji tych hipotecznych elementów, określających ich treść i liczbę. Praktycznie test oceniający poziom ogólnej sprawności fizycznej, powinien być w miarę prosty w doborze stopnia trudności poszczególnych prób i przy obliczaniu wyników( w punktach). Sprawdziany i testy powinny być dostosowane do wieku, płci i stopnia zaawansowania sportowego. W procesie nauczania i trenowania sprawdziany i testy służą do mierzenia przyrostu sprawności fizycznej. KLASYFIKACJA CZŁOWIEKA: królestwo- zwierzęta, typ- strunowce, gromada- ssaki, podgromada- ssaki łożyskowe, rząd- naczelny, rodzina- człowiekowate, gatunek- homo sapiens. ZMIANY W KRĘGOSŁUPIE SPOWODOWANE PIONIZACJĄ CIAŁA: - skrócenie rąk,- wykształcenie krzywizn,- zaznaczenie czerwieni wargowej,- trzewioczaszka,- mózg trzykrotnie większy niż u szympansów,- zmiana stopy i dłoni,- kły nie wystają za linię,- zmiana położenia środka ciężkości,- zmiana budowy kręgosłupa. CECHY WYSTEMPUJACE TYLKO U CZŁOWIEKA; - dbałość o zmarłych,- myślenie przyczynowo- skutkowe,- tworzenie kultury,- gromadzenie doświadczenia,- mowa artykułowana,- zdolności nauczania,- spionizowana postawa ciała,- dwunożny chód,- wysklepienie stopy. ETAPY ONTOGENEZY. Klasyczny odział rzymski do którego nawiązują liczne późniejsze podziały przedstawiał się następująco:- Pubertia: dzieciństwo od urodzenia do 15 r życia,- Adolescentia: młodzieńczość od 15 do 25 r życia,- Virilitas: dojrzałość od 25 do 45 r życia,- Senectas: starość od 45 do śmierci. Różnicowanie okresów rozwojowych wg Walońskiego: - okres rozwoju śródmacicznego:1. faza jaja płodowego( pierwsze 2 tyg),2. faza zarodka( od3-7 tyg),3. faza płodu( od8 tyg do urodzenia. - okres rozwoju progresywnego:1. faza bierności(od urodzenia do 5-7 miesiąca), 2. faza ekspansji- a) okres opanowania własnego ciała i formowanie homeostazy śród wew. (5-7m-ca do2,5-3 lat), b) okres rozwoju kontroli otoczenia(od 2,5-3 lat do 10 r życia), c) okres dorastania- umacnianie optymalnej niezależności osobowej w równowadze ze środowiskiem zew.( od rozpoczęcia procesu dojrzałości płciowej do 20-25 lat). - okres stabilizacji: względnej stabilizacji procesów anabolicznych( 25-40 lat) - okres starości: przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi( powyżej 60 lat). EWOLUCJA- to proces kierunkowy i nieodwracalny rozwoju organizmów żywych. Podlegają mu całe populacje, a nie pojedynczy osobnik. Dowody bezpośrednie- resztki, slady organizmów pochodzących z minionych epok,- typowe skamieniałości,- odciski i odlewy w skalach,- inkluzje w bursztynie,- żywe skamieniałości. Dowody pośrednie- umożliwiają ustalić jedność świata żywego i pokrewieństwo między organizmami:- anatomia porównawcza( porównuje układy i narządy w celu wykrycia i ustalenia kierunku rozwoju), - narządy szczątkowe( są zredukowane i często bezużyteczne),- narządy homologiczne( to narządy o wspólnym pochodzeniu i jednakowym pionie budowy a może się różnić funkcjami),- narządy analogiczne( narządy które nie mają wspólnego pochodzenia a w skutek podobnych czynności upodobniły się do siebie), - embriologia( nauka o rozwoju zarodka i płodu). PRAWA NA PODSTAWIE ANALIZY ROZWOJU EMBRIONALNEGO KRĘGOWCÓW: - prawo replikacji( powtórzenia),- prawo rozwojowe( Bear),- prawo biogenetyczne( Hacketa),- teoria filembriogenezy( w procesie ontogenezy powtarzanie cech dorosłych przodków może być zakłócone, a kształtujący się organizm nabywa cechy właściwe). TEORIA OPARINA- życie jest wynikiem długotrwałego zgodnego z prawami przyrody przekształcania się materii nieorganicznej w organiczną. ETAPY WG. OPARINA: 1. Ewolucja chemiczna- powstanie prostych związków organicznych, źródłem energii w tych reakcjach było ciepło wulkanów, krótkie fale od słońca, promieniowanie jonizujące. Pierwsze związki organiczne gromadziły się w oceanach. 2. Kształtowanie się układu nad cząsteczkowego 3. Ewolucja biologiczna- różnicowanie się pierwszych organizmów. OKRSY ROZWOJU CZŁOWIEKA PO URODZENIU. 1. Noworodkowy- pierwsze miesiące życia, 2. Niemowlęcy- okres intensywnego rozwoju, podwojenie ciężaru pourodzeniowego, 3. Poniemowlecy- okres wolniejszych zmian wegetatywnych, intensywny rozwój układu nerwowego,4. Młodszy wiek szkolny,5. Dojrzewanie, 6. Dorastanie- trwa do uzyskania dojrzałości płciowej,7. Stabilizacja- okres, w którym człowiek jest najbardziej twórczy, ma ukształtowane postawy społeczne, 8. Starość- okres spadku aktywności, zachodzą w organizmie zmiany. PODZIAŁ WG NAPOLEONA WALOŃSKIEGO. 1. Okres rozwoju śródmacicznego, 2. Okres rozwoju progresywnego składający się z 2 faz a) bierność- od urodzenia do 5-7 miesiąca, b) ekspresja- która jest podzielona na okresy opanowania swojego ciała, okres rozwoju kontroli otoczenia, okres przygotowania do rozrodu i okres dorastania, 3. Okres stabilizacji i pełnego życia 4. Okres starości. PODZIAL WG KLONOWICZA. 1. Wiek przed produkcyjny- od urodzenia do 17 roku życia, w którym wyróżniamy:- I okres dzieciństwa do 7 r życia, - II okres dzieciństwa 8-14 r życia,- okres młodociany 15-17 r życia. 2. Wiek produkcyjny- 18-64 r życia 3. Wiek poprodukcyjny- powyżej 64 r życia.

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PROCESY ROZWOJOWE ORGANIZMU. 1. Czynniki endogenne genetyczne, czyli determinacja rozwoju, 2. Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju, 3. Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju. SKOK POKWITANIOWY- okres przyśpieszenia wzrostu podczas dojrzewania płciowego. Czas wystąpienia skoku pokwitaniowego oznacza się dużą azterminacją. Najpóźniejszym skokiem pokwitania oznacza się masa ciała. Złe warunki życia mogą opóźnić skok pokwitaniowy lub zwiększyć jego wielkość, ale nie mają wpływu na kolejność skoków pokwitaniowych poszczególnych odcinków ciała. CZYNNIKI EGZOGENNE- MODYFIKATORY ŚRODOWISKA WG WALOŃSKIEGO. 1. Modyfikatory społeczno- kulturowe- pochodzenie społeczne, poziom wykształcenia, status społeczny, ekonomiczny rodziny, zawód rodziców2. Modyfikatory biogeograficzne- klimat, wysokość nad poziomem morza, ukształtowanie terenu. KSZTAŁTOWANIE SIĘ PROPORCJI CIAŁA;- u noworodków; posiadają dużą głowę, krótka szyja długi tułów, krótkie kończyny( głowa stanowi 4 część długości ciała, tułów stanowi ½ długości ciała), - do wymiarów ostatecznych długości ciała różnią się proporcje pomiędzy kończynami dolnymi i górnymi, początkowo ok. 5 roku długość kończyn dolnych jest mniejsza niż górnych,- wskaźnik międzykończynowy zmniejsza się z wiekiem,- długi u niemowląt tułów w ciągu całego rozwoju zwiększa się 3 razy,- cylindryczna klatka piersiowa u noworodka ulega w okresie rozwoju spłaszczeniu, fakt ten związany jest ze zwiększeniem rozwoju poprzecznego w stosunku do strzałkowego,- wskaźnik długości kończyny górnej do dolnej tylko wzrasta,- następstwem przyśpieszonego kostnienia nasad kości zmniejsza się tempo wzrostu koniczyn a nadal rosną trzony kręgów co powoduje wydłużenie tułowia,- wskaźnik klatki piersiowej świadczy o spłaszczeniu jej co jest rezultatem rozwoju filogenetycznego człowieka,- wzrastanie wysokości ciała i przebudowa kształtu ciała nie są e sobą związane korelacyjnie,- dymorfizm do 10 roku jest słabo zaznaczony, trudno jest rozróżnić chłopców od dziewczyny,- wcześniejsze dojrzewanie dziewcząt 11-14 rokiem a u chłopców 12-15,- dziewczęta w wieku intensywnego rozwoju przewyższają wielkością tułowia,- od wieku 13 chłopcy przerastają dziewczęta,- dymorfizm widoczny jest w proporcjach i dynamicznym rozwoju,- we wszystkich grupach wieku dziewczęta wykazują wyższy stopień zaawansowania rozwojowego. NORMA- to stan rozwoju biologicznego organizmu określonych najczęściej dla danej klasy wieku. Jest ot biologiczny układ odniesienia. Pod tym pojęciem kryje się biologiczny system odniesienia jakościowej lub charakter cechy ilościowej, która występuje w populacji najczęściej. Normą będzie obszar zmienności i w pobliżu przeciętnej wielkości cechy. NORMY ROZWOJOWE WG CIEŚLIKA. 1. Norma populacyjna- stosowana w masowych badaniach,2. Norma grupowa- stosowana w badaniach specjalistycznych,3. Norma docelowa- konstruowana na wyselekcjonowanej pod względem warunków ekonomicznych populacji wielkomiejskiej. NORMA STATYSTYCZNA- to taki przedział liczbowy, do którego należy większość osobników i tym samym posiadają oni najczęściej występujące w populacji wielkości danej cechy. Aby dana norma miała zastosowanie powinna zawierać średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Zakres normy standardowej to średnia arytmetyczna+ 1 odchylenie standardowe. Wartość 1 średniej arytmetycznej + 3 odchylenia standardowe uznaje się za fizjologiczne, który wyznaczają granice normalności. Graficznym odzwierciedleniem jest siatka centylowa. ODCHYLENIE STANDARDOWE- jest miarą rozproszenia wartości wokół średniej arytmetycznej. WIEK BIOLOGICZNY Przez pojęcie wieku biologicznego( rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zaawansowania w wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od (rozwoju) liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym( kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyśpieszenia lub opóźnienia rozwoju. WIEK MORFOLOGICZNY- określa się porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównywać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych. WIEK ZĘBOWY- ocenę rozwoju przy zastosowaniu przy tym wieku stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyżynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 m-cy. Ok.6 roku życia, kiedy zaczynają się pojawiać zęby stałe, można ponownie ocenić wiek. Porównuje się liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką wentylową dla wieku zębowego. Można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyżynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyżynają się szybciej a dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe. WIEK KOSTNY- ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawienia się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno lub wieloodcinkową. Metoda jednoodcinkowa opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej, wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych i egzogennych. Wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.

WIEK CECH PŁCIOWYCH- fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie od 8 do 16 r życia u dziewcząt i od 10 do 18 u chłopców. Jednak wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak też ich brak w 2 ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad uwarunkowany genetycznie lub aksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców narządy płciowe i stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny cech płciowych przyjęto pięcio stopniową skale Reynoldsa-Winesa. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określonej jako faza pierwsza. Fazy 2,3 i 4 są fazami rozwojowymi, a faza 5 charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten rozwiązało opracowanie diagramów obrazujących osiągniecie poszczególnych faz rozwojowych. INSTRUMENTY ANTROPOMETRYCZNE I METODY POMIARÓW Do pomiarów antropometrycznych najczęściej używanymi instrumentami są; ANTROPOMETR- służy do mierzenia odległości między punktami antropometrycznymi na człowieku( pom. dł). TYPY CYRKLI- a) Liniowy- służy do mierzenia odległości między dwoma punktami, b) Kabłąkowy duży- służy do ustalania odległości miedzy punktami sferycznymi, gł. tułowia, c) Kabłąkowy mały- służy do pomiarów odległości między 2 punktami położonymi na powierzchniach sferycznych, gł. głowy i czaszka, d) Liniowy koordynacyjny- służy poza pomiarami liniowymi do mierzenia odległości określonego punktu od linii przechodzącej przez 2 inne punkty. TAŚMA ANTROPOMETRYCZNA- służy do pomiarów łuków i obwodów. GONIOMETR- typu Mollisona służy do pomiarów kątów. OSTEOFORY I KRANIOMETRY- służące do ustawiania kości lub czaszki w żądanych płaszczyznach potrzebnych do dokonania obrysu czy pomiarów. DIAGRAFY- umożliwiają dokonanie obrysów czaszki i kości DIOPTROGRAFY, PANTOGRAFY, PROFILOMETRY- wykonanie obrysów w skali 1:1 lub w zmniejszeniu. PALATOMETR- pomiary podniebienia. MANDIBULOMETR- pomiary żuchwy. DESKA OSTEOMETRYCZNA- pomiary kości długich. WAGA LEKARSKA- służy do określenia masy ciała. LIBEROMETR- pomiary długości ciała dzieci do 18 miesiąca życia. FAŁOMIERZ- pomiar fałdu skórnego- tłuszczowego( kaliper). SIŁOMIERZ- służy do badań siły mm rąk, grzbietu, barków, lędźwi itp. ERGOGRAM- do oceny pracy i zmęczenia mm. SPIROMETR- określa pojemność życiową płuc. Większość pomiarów antropometrycznych należy wykonać na osobie ustawionej w tzw. zasadniczej pozycji antropometrycznej. Oznacza to, że badany stoi wsobnie wyprostowany, z głową ustawiona w linii frankfurckiej z kończynami górnymi wyprostowanymi swobodnie wzdłuż tułowia, z kończynami dolnymi wyprostowanymi w stawach kolanowych, pięty razem. Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Badań Biologicznych, pomiary jednostronne wykonujemy po lewej stronie ciała. Nie wszystkie pomiary otrzymujemy bezpośrednio przez odczytanie wyniku na instrumencie. Niektóre z nich otrzymujemy jako różnicę między pomiarami uzyskanymi bezpośrednio i te pomiary nazywamy pośrednimi. PLASZYZNY I LINIE CIAŁA 1. Środkowa strzałkowa- przechodzi przez os podłużną ciała dzieląc je na symetryczne części: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywają się płaszczyznami strzałkowymi. 2. Czołowa główna- prostopadła do płaszczyzny strzałkowej, przechodząca przez oś podłużną ciała dzieląc ja na części tylną( grzbietową) i przednią( brzuszną). Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywa się czołowymi. 3. Poprzeczna- to dowolna płaszczyzna przebiegająca poziomo, prostopadle do płaszczyzny środkowej strzałkowej i czołowej. RODZAJE PŁCI. 1. Płeć genetyczna- jest związana z rodzajem chromosomów płciowych, przekazywanych osobnikowi przez parę rodzicielską XY męską, XX żeńską. 2. Płeć gonadalna- typ posiadających gonad- jądra- osobniki męskie, jajniki- żeńskie. 3. Płeć hormonalna( metaboliczna)- która jest związana z ilością i jakością wydzielanych hormonów płci, warunkujących rozwój cech płci: androgeny- cechy męskie, estrogeny- cechy żeńskie. 4. Pleć somatyczna-, która jest określeniem na podstawę rozwoju zewnętrznego cech płciowych tj. prącie u mężczyzny i srom u kobiety. 5. Płeć metrykalna-, czyli socjalna, która jest ustalona po porodzie na podstawie rozwoju cech płciowych zewnętrznych. 6. Pleć psychiczna-, która przejawia się poczuciem przynależności do danej płci. ANTROPOMETRIA- jedna z głównych gałęzi antropologii, zajmuje się pomiarami ludzkiego ciała i technikami pomiarowymi. Działy antropometrii; Kraniometria- pomiary czaszki, Kranioskopia- metody opisowe jakościowych cech czaszki, Osteometria- pomiary kości szkieletu, Osteoskopia- opis jakościowy kości szkieletu, Cefalometria- pomiary czaszki wraz z tkankami miękkimi, Cefaloskopia- opis cech jakościowych głowy, Somatometria- pomiary ciała człowieka, Somatoskopia- opis cech jakościowych ciała.

HISTORIA ANTROPOLOGII: - ojciec polskiej szkoły antropologicznej prof. Jan Czekanowski definiował antropologię jako naukę badającą człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych, nauka badająca właściwości ciała ludzkiego i jego funkcje. Autorzy podręcznika „ Antropologia” rozszerzyli definicję prof. Czekanowkiego dodając ` oraz badająca skutki biologiczne tych zjawisk”. Wg Wiercińskiego antropologia to nauka polegająca na adekwatnym opisywaniu i wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych człowieka. - pierwszy polski antropolog to Jan z Głogowa żyjący w XV w, interesował się kranioskopią i fizjogomiką w związku z cechami charakteru i psychiki. Innymi pionierami antropologii byli Jan de Novo Domo, Szymon z Łowicza i Andrzej Kobylina. - nowoczesną antropologię zaczęli uprawiać Jan Frycz Foster, Józef Głuchowski, Jędrzej Śniadecki. W 1818 r ukazała się książka” Antropologia- o właściwościach fizycznych i moralnych” przez lekarza Józefa Jasińskiego, gdzie porównal organizm człowieka i zwierząt. - od połowy XIX w głównym ośrodkiem antropologicznym w Polsce staje się Kraków. Józef Majer w 1856 r rozpoczyna nauczanie antropologii. W 1874r utworzono przy Akademi Umiejętności w Krakowie Komisję Antropologiczną. - w 1905r Kazimierz Stahyło zorganizował pracownię Antropologii w Warszawie a w 1920 przekształcona została na Instytut nauk Antropologicznych. W 1908r powstał Zakład Antropologii na UJ w Krakowie, którym kieruje Julian Talko- Hryncewicz. W latach 1933- 1960 Katedrą Antropologii w UJ kierował Kazimierz Stołyhwo. W 1931 r w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie powstał Zakład Antropologii. Po II wojnie światowej powstawały dalsze zakłady antropologii: w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, Katowicach, Gdańsku oraz liczne laboratoria i pracownie. HIRSUTYZM -występowanie owłosienia u kobiet w miejscach właściwych mężczyznom. WIRYLIZM- cechy maskulinacji u kobiet. GEANTROMORFIZM - występowanie cech płci przeciwnych.

---