MŁODA POLSKA - ogólna charakterystyka epoki
Ramy czasowe:
Za początek epoki przyjęto datę 1891 r. (wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza
Przerwy-Tetmajera), której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec -
1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości.
Geneza Młodej Polski:
Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu
pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze
i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane
nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność
ograniczała swobodę twórczą pisarzy.
Określenia epoki: "Młoda Polska", "neoromantyzm", "modernizm", "symbolizm".
Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów
Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w 1898 r, będących manifestem
ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację
ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych
i estetycznych.
W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek
romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX. Polegał on głównie na powrocie tendencji
idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na
podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.
Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność
i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia.
Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego
okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej.
Jedną z charakterystycznych cech poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie
zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia
społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed
życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm,
objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą
w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.
Kierunki artystyczne w okresie Młodej Polski:
- modernizm - ogół kierunków awangardowych w literaturze i sztuce
w okresie 1880 - 1910; jedno z określeń Młodej Polski lub jej pierwszego
dziesięciolecia;
- dekadentyzm - kierunek w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w.
zapowiadający symbolizm i oddziaływujący na literaturę europejskiego
fin de siecle'u (końca wieku), w tym literaturę polską. Dekadentyzm
przejawia tendencje schyłkowe w kulturze, chylenie się ku upadkowi. Ogólnie
dekadencja występuje w mniejszym lub większym stopniu u schyłku każdej epoki;
- impresjonizm - kierunek w malarstwie ukształtowany we Francji
w drugiej poł. XIX w, mający swoje odpowiedniki w literaturze,
m.in. w poezji P. Verlaine'a. Przedstawiciele impresjonizmu pokazywali
świat tak, jak jest on widziany w procesie poznawania go, oglądania; zadaniem
sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości
dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata
ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk;
- neoklasycyzm - zespół tendencji w poezji XIX i XX w najczęściej
będący reakcją na tendencje nowatorskie (awangarda), głoszący zastąpienie
form nieokreślonych i chaotycznych formami zdyscyplinowanymi, wywodzącymi
się z tradycji, głównie tradycji klasycystycznej, ale również
tradycji innych epok. Wyraża się w sztuce zintelektualizowanej, operującej
mitami i złożoną symboliką, podejmowaniu tematów kultury śródziemnomorskiej
i klasycznych gatunków. W XIX w. neoklasycyzm był przeciwstawieniem się nurtowi
Młodej Polski.
- symbolizm - kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii
w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna
wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera
racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa
się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej,
duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można
przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż
nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo
rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy
języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek
artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz
przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie
wypowiedziana jednoznacznie treść;
- ekspresjonizm - kierunek w sztuce ukształtowany w Niemczech przed I wojną
światową, żywy do końca lat dwudziestych XX w. Nurt ten podstawową kategorią
uczynił ekspresję (wyraz), a także inne ostre środki wyrazu: symbol, hiperbolę,
groteskę. Kwestionował dotychczasowe postacie gatunków literackich, łączył obrazy
codzienności z wizjami kosmicznymi, zapisami halucynacji i wizji sennych, a język
potoczny z wyrafinowaną mową poetycką. Ukazywał przeżycia duchowe jako swoistą
formę uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości.
Główni przedstawiciele okresu Młodej Polski:
Filozofia:
1. Niemcy:
Friedrich Nietzsche
- twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w.";
- przedstawiciel immoralizmu;
- przeciwstawia się dekadentyzmowi;
- propaguje kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania;
- podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie własne kryteria moralne, nie zaś
narzucone z zewnątrz;
- głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";
- w działaniu motorem jest wewnętrzna "wola mocy", która decyduje o pozycji
człowieka w społeczeństwie;
- torował drogę ludziom silnym i twórczym, posiadającym własną moralność,
dynamicznym ("samolubstwo dostojnych jest stanem świętym") i usprawiedliwiał
ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej słabości;
- głosił sens istnienia "nadludzi" - tych, którzy stali się nimi dzięki
samodoskonaleniu i wewnętrznej sile, a nie (jak twierdzili naziści) dzięki
przynależności do jakiejś nacji; tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny
i nijakości;
- moralność nadludzi przeciwstawiał moralności ludzi słabych, za jaką uznawał
moralność chrześcijańską;
- wg Nietzschego chrześcijaństwo usprawiedliwia wszelką niemoc i bierność wobec
życia, dlatego ten typ moralności wiązał z Apollinem (człowiek apolliński) -
bogiem łagodnym i bezsilnym, natomiast wszelką żywotność i siłę twórczą
reprezentuje w filozofii nietzscheańskiej Dionizos (człowiek dionizyjski -
nadczłowiek);
- w czasach nazizmu w Niemczech filozofia Nietzschego została przeinaczona na
użytek ideologii hitlerowskiej, dlatego do dziś niesłusznie kojarzy się tego
filozofa z hitleryzmem.
Artur Schopenhauer
- kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki
i społeczeństwa;
- Schopenhauer uważał, że podstawowym narzędziem poznania świata jest wola,
która jest w nas najbardziej pierwotna i to właśnie ona jest motorem
całego świata;
- jednak człowiek jest niedoskonały i nie umie wykorzystać woli do poznania
świata, ponieważ ludźmi rządzi popęd i to on uniemożliwia całkowicie
wolne działanie;
- człowiek gnany bezrozumnym popędem, zniewolony nim, nigdy nie pozna praw
rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia;
- jedynym ratunkiem jest ucieczka w świat sztuki, bądź przez kontemplację
i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie; dzięki temu można
osiągnąć Nirwanę (pojęcie to Schopenhauer zaczerpnął z buddyzmu), któa jest
najbardziej pożądanym stanem bezświadomości człowieka;
2. Francja:
Henryk Bergson
- antyracjonalistyczny, intuicjonistyczny pogląd na świat - intuicja może
być narzędziem poznania świata, gdyż jest ona dynamiczna i pierwotna - jest
częścią natury;
- nie można odnaleźć żadnych przyczyn, czy logicznych przesłanek w rozwoju
świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim
"pęd życiowy" wszelkich organizmów żywych;
- cała natura znajduje się w ciągłym rozwoju, dlatego niemożliwe jest
uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego
trzeba szukać form takich, które pozwoliłyby to zrobić (stąd np.
u Leśmiana-bergsonisty ciągłe eksperymentowanie ze słowem - neologizmy
świadczące o ciągłych przemianach tworzywa językowego);
- świata nie można poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji,
nieuświadomionemu instynktowi, który pozwala uczyć się świata poprzez
doznawane wrażenia i przeżycia;
- intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać wszelkie zjawiska
od wewnątrz, a nie od zewnątrz;
Poezja:
1. Francja:
Artur Rimbaud
- autor poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi
wizjami i śmiałą wyobraźnią;
- "Statek pijany" poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz,
sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem,
a jednocześnie zawiera w sobie dekadencką niechęć do współczesnego świata,
znajdującego się w ciągłej pogoni za bogactwem;
Stefan Mallarme
- "Wiatr morski" - występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza
rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby wrażliwość
człowieka;
Karol Baudelaire
- nazywany "ojcem symbolizmu";
- "Kwiaty zła" (1857) - tom poetycki wyrażający sprzeciw wobec rzeczywistości;
jest to przede wszystkim protest natury moralnej; poeta podkreśla bezsens
ludzkiej egzystencji i absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym
cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym
do ostatecznego końca, do śmierci duchowej poprzez "upodlenie serc"
(stąd w jego poezji tyle nędzy ludzkiej, ukazanej celowo w sposób jaskrawy);
- "Zegar", "Padlina" - utwory najsłynniejsze, najbardziej wstrząsające,
najpełniej oddające dramat egzystencji w czasach, w których przyszło
żyć poecie;
- Baudelaire wsławił się zestawianiem w swojej poezji brzydoty i piękna,
był wynalazcą efektów poetyckich polegających na ukazywaniu związków
kolorów, dźwięków i woni, uderzających niezwykłością zestawień;
- był mistrzem w wydobywaniu ze słowa, z budowy wiersza efektów muzycznych,
melodii współtowarzyszącej treści i nastrojowi;
2. Rosja:
Aleksander Błok
- symbolista, związki z katastrofizmem i dekadentyzmem;
- wizja świata, który jest wrogiem człowieka, niesie cierpienia i prowadzi
do nieuchronnej śmierci (wpływy dekadentyzmu, katastrofizmu, nietzscheanizmu,
sprzeciw wobec mieszczańskiego stylu życia) - cykl "Jamby";
- "Majak ruski" - rzeczywistość radziecka (wiersz powstał po rewolucji
październikowej) ukazana tu została jak zły sen;
3. Polska:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
- kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania "Na skalnym Podhalu",
powieść historyczna "Legenda Tatr";
- "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia - wiersz
pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką, wobec
której jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu,
jakiejkolwiek reakcji;
- "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia,
który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat;
- "Evviva l'arte!" - krytyka pod adresem społeczeństwa (moralność mieszczańska),
w którym pogoń za dobrobytem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę.
Jan Kasprowicz
- do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską;
- wiersz "W chałupie", cykl 40 sonetów "Z chałupy";
- potem odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną; staje się symbolistą
i impresjonistą;
- "Krzak dzikiej róży" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi,
jak szybko przemija czas, jak łatwo piękno i młodość mogą się zmienić
w chorobę, brzydotę;
- "Hymny" - nawiązują do hymnów średniowiecznych; autor wykorzystuje ówczesne
pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła;
- pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności
katastrofy;
- nurt franciszkański - "Hymn św. Franciszka z Asyżu" zmienia tonację
wypowiedzi poetyckiej Kasprowicza, co oznacza pogodzenie się z wyrokami bożymi
i losem człowieczym. Poeta prezentuje nowy styl życia - prostego, w zgodzie
z naturą i sumieniem, czyli życia w stylu franciszkańskim.
Leopold Staff
- rozpoczynał jako modernista - utwór "Deszcz jesienny" - dominuje tu melancholia,
smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia;
- Staff od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze";
- początkowo inspirowany nietzscheanizmem (ale schrystianizowanym) i romantyzmem;
- w poglądach nietzscheańskich przeważa przekonanie, że obowiązkiem człowieka
jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej
potęgi (stąd tytuł zbioru poezji: "Sny o potędze");
- "Kowal" (sonet) - wiersz pochodzi właśnie z tego tomu - niechęć do słabości,
do niemocy serca;
- tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów
i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i jego osobowość;
- tom "Uśmiechy godzin"; te dwa ostatnie tomy uczyniły z autora najwybitniejszego
przedstawiciela klasycyzmu;
- "Przedśpiew" - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego
i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście
jak i cierpienie - przejście na ton franciszkański;
- wybitny tłumacz (m.in. "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu", "Tako rzecze
Zaratustra" Nietzschego);
Bolesław Leśmian
- początkowo symbolista związany z symbolizmem rosyjskim;
- już w pierwszym tomie poetyckim "Sad rozstajny" (1912) pojawia się wpływ
filozofii bergsonowskiej - afirmacja panteistycznej, wiecznie żywej natury;
- pozostałe trzy tomy jego poezji zostały wydane w XX-leciu międzywojennym,
ale tematyka pozostała niezmienna;
- najsłynniejszy tom poetycki: "Łąka" (1920);
Tadeusz Miciński
- świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra
i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości;
- posługiwał się symbolem, alegorią i groteską;
- stawiał sobie za zadanie moralne odrodzenie społeczeństwa;
- dramaty "Bazylissa Teofanu", "Kniaź Patiomkin";
- zbiór poezji "W mroku gwiazd";
Tadeusz Boy-Żeleński
- tłumaczenia z francuskiego ("Pieśń o Rolandzie", komedie Moliera,
"Komedia ludzka" Balzaca, Prousta, Gide'a i wiele innych);
- "Słówka" - wiersze kabaretowo-satyryczne (przed. "Zielony Balonik");
Proza:
- rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki;
- poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich
monologach wewnętrznych;
- rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji;
- ukazanie wewnętrznego życia człowieka, jego stanów psychicznych bez komentarzy;
1. Anglia:
Herbert Wells
- autor powieści fantastyczno-naukowych: "Wehikuł czasu", "Człowiek
niewidzialny", "Pierwsi ludzie na Księżycu";
John Galsworthy
- "Saga rodu Forsytów" - cykl powieściowy;
Joseph Conrad
- pisarz angielski polskiego pochodzenia (przedtem Konrad Korzeniowski);
- powieści: "Lord Jim", "Korsarz", "Zwierciadła morza"; sławił piękno i grozę
morskich przygód, interesował go "nieopanowany ocean życia ludzkiego";
2. Rosja:
Fiodor Dostojewski
- reprezentował nurt psychologiczny;
- poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej;
- opisywał margines życia społecznego, patologie, nałogi i starał się poszukiwać
ich źródeł;
- "Zbrodnia i kara", "Biesy", "Idiota", "Bracia Karamazow";
Lew Tołstoj
- "Wojna i pokój", "Anna Karenina", "Zmartwychwstanie";
- podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego
skutkami cywilizacji;
- wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego
zrozumienia, pokorą wobec losu;
- wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia
się moralnego);
3. Polska:
Stefan Żeromski
- jeden z najbardziej płodnych pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku;
tworzył w czasach Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego; jego dorobek
literacki i znaczenie dla literatury polskiej są ogromne;
- wylansował swój własny styl, zwany dziś żeromszczyzną, charakteryzujący się
silnie nacechowanym emocjonalnie tokiem narracji (dobitne określenia,
wykrzyknienia i in.) oraz długimi, wielokrotnie złożonymi zdaniami;
- chronologicznie: zbiór nowel "Opowiadania" ("Doktor Piotr", "Zmierzch",
"Zapomnienie", "Siłaczka");
- powieści: "Promień" (pierwsza powieść); "Syzyfowe prace", "Ludzie bezdomni";
- powieść historyczna "Popioły"; "Duma o hetmanie";
- dramat "Róża"; "Ponad śnieg jaśniejszym się stanę", "Turoń",
"Uciekła mi przepióreczka";
- tragedia "Sułkowski";
- powieści "Uroda", "Wierna rzeka";
- powieść "Przedwiośnie", poemat prozą "Puszcza jodłowa";
- dzięki doskonałemu wyczuciu tętna życia społeczeństwa i trapiących je chorób,
moralistycznej pasji i wpływowi na postawy ludzi - zyskał miano "sumienia narodu";
- wszystkie środki i style stosowane przez Żeromskiego (np. liryzacja, technika
naturalistyczna i impresjonistyczna) służą najczęściej ważkiej problematyce
społecznej bądź narodowej, propagowaniu idei i wzorców osobowościowych;
- jego twórczość zdradzała skłonność do "rozdrapywania ran" narodu, demaskowała
zło i przenikliwie badała jego źródła;
Władysław Stanisław Reymont
- laureat nagrody Nobla w 1924 r. za "Chłopów";
- przenikliwy obserwator życia codziennego, zarówno miejskiego ("Ziemia obiecana"),
jak i wiejskiego ("Chłopi"); z reporterskim zacięciem opisywał te sfery życia,
z którymi się spotykał jako krawiec, wędrowny aktor, kolejarz, nawet
niedoszły mnich;
- pisywał powieści i opowiadania w stylu naturalistycznym i psychologicznym,
ze skłonnościami do kreślenia dynamicznych panoram;
- "Pielgrzymka do Jasnej Góry", "Komediantka", "Fermenty",
"Ziemia obiecana" (powieść o Łodzi);
- "Chłopi" (1902-09), trylogia "Rok 1794";
Dramat:
Trzy tendencje:
1. dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych; wyrastający
z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner);
2. dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski);
3. dramat ekspresjonistyczny, nowatorski; występują elementy
ekspresjonizmu (wyrażenie treści głęboko ukrytych) - T. Miciński;
1. Belgia:
Maurycy Maeterlinck
- "Ślepcy" - ślepcy i sytuacja, w jakiej się znajdują, są symbolami
egzystencji ludzi końca wieku;
2. Norwegia:
Henryk Ibsen
- "Nora", "Podpory społeczeństwa", "Upiory", "Wróg ludu", "Dzika kaczka";
- poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem
moralnej odpowiedzialności za siebie i innych;
- reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe
konflikty ludzkiego życia;
3. Polska:
Stanisław Wyspiański
- widzi konieczność podjęcia walki z marazmem społeczeństwa polskiego,
pragnie obudzić w nim pragnienie podjęcia czynu torującego drogę
do niepodległości; początkowo chodzi oczyn zbrojny ("Wesele"), potem (w "Nocy
listopadowej" i "Wyzwoleniu") - o przemianę duchową narodu, o jego ponowne
narodzenie się; ta nowa interpretacja ludzkiej egzystencji sugeruje konieczność
aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu;
- "Wesele" 1901, dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny;
- "Wyzwolenie" 1903
- po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: "Warszawianka", "Lelewel",
"Noc listopadowa"; dokonywał rozrachunku z historią;
- odwoływał się także do czasów antycznej Grecji: "Akropolis",
"Protestilas i Leodamia", "Meleanger", "Achilles", "Powrót Odysa";
- zainteresowania tradycją narodu polskiego: "Legenda", "Bolesław Śmiały", "Skałka";
- tragedie współczesne: "Klątwa", "Sędziowie";
Gabriela Zapolska
- rozpoczęła od kariery aktorskiej, potem zaczęła pisać sztuki teatralne
i powieści;
- nowele, powieści: "Kaśka Kariatyda", "Przedpiekle", "Sezonowa miłość",
"Córka Tuśki", tom nowel "Akwarele";
- dramaty: "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej", "Skiz", "Ich czworo",
"Panna Maliczewska";
- krytykuje środowisko mieszczańskie, demaskuje jego obłudę moralną,
filisterstwo;
Lektura dodatkowa:
- A. Makowiecki, "Młoda Polska"
- M. Podraza-Kwiatkowska, "Literatura Młodej Polski"