PRZEPIS PRAWNY A AKT PRAWNY

l. AKTY INDYWIDUALNE I AKTY NORMATYWNE JAKO RODZAJE AKTÓW PRAWNYCH

Nazwa „akt prawny" używana jest w języku prawniczym (tzn. języku środowisk prawniczych) na określenie dwu różniących się od siebie zja­wisk prawnych, a mianowicie na oznaczenie indywidualnych aktów prawnych i normatywnych aktów prawnych. Trafnie wskazuje się w literaturze przedmiotu, że byłoby bezzasadne przeciwstawianie sobie tych pojęć, bowiem sugerowałoby, że tylko te ostatnie akty mają charakter nor­matywny, zaś akty indywidualne nie mają takiego charakteru. W rzeczywi­stości akty indywidualne także mają cechy normatywności. Tyle tylko, że normatywne akty prawne ustalają reguły zachowania o cechach generalności, a indywidualne akty prawne ustanawiają indywidualne reguły zachowania. Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane są:

1) wydawane w sprawach jednostkowych (indywidualnych) na pod­stawie przepisów obowiązującego prawa decyzje organów pań­stwa rodzące skutki prawne (orzeczenia sądowe, decyzje ad­ministracyjne), które są aktami stosowania prawa,

2) wszelkie czynności prawne rodzące skutki prawne.

Wśród indywidualnych aktów prawnych wyróżnić można akty jed­nostronne i dwustronne. Jednostronnymi są:

a) decyzje organów państwa dochodzące do skutku niezależnie od woli podmiotu, którego dotyczą (np. decyzja o wywłaszczeniu, wyrok skazujący); b) czynności prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli jednej tylko strony (np. sporządzenie testamentu).

Akty dwustronne to:

a) decyzje organów państwa wywołujące następstwa prawne za zgo­dą lub na wniosek osoby zainteresowanej (np. wydanie zezwole­nia na budowę na wniosek konkretnej osoby); b) czynności prawne dochodzące do skutku mocą oświadczenia woli dwu lub więcej stron (np. umowa cywilnoprawna).

Normatywnymi aktami prawnymi, które stanowią w tym podrozdzia­le główny przedmiot naszego zainteresowania, są tworzone (stanowione lub uznane) przez organy państwowe posiadające kompetencję prawotwór­czą akty różne rodzajowo (np. konstytucja, ustawy, rozporządzenia), któ­rych cechą wspólną jest jednak to, że ich mocą ustanawiane są normy prawne regulujące jakiś stosunek społeczny lub zespół stosunków społecznych. Tylko te akty zawieraj ą przepisy prawne stanowiące „materiał" do budowy norm prawnych. Normy określają zaś reguły postępowania o cechach generalności i nie „konsumują się" w jednym zachowaniu adresatów. Akty normatywne mają współcześnie postać tekstu drukowanego, ogłoszonego w sposób przewidziany przez prawo.

W toku praktyki tworzenia prawa wypracowano schemat budowy aktu normatywnego. Biorąc pod uwagę polską praktykę, wyróżnić można na­stępujące elementy w strukturze aktu normatywnego:

a) nazwa rodzajowa,

b) data uchwalenia (ustanowienia),

c) tytuł,

d) preambuła (uroczysty wstęp),

e) wskazanie podstawy prawnej,

f) część zasadnicza,

g) przepisy końcowe,

h) podpis.

Ad. a) W tytułowej części aktu normatywnego (zwanej także nagłów­kiem) wymienia się nazwę rodzajową danego aktu („ustawa", „rozporzą­dzenie", „zarządzenie" itd.).

Ad. b) Po nazwie rodzajowej podana jest data uchwalenia aktu nor­matywnego - gdy pochodzi on od organu kolegialnego (np. ustawa, uchwa­ła) lub data ustanowienia aktu - gdy pochodzi od organu jednoosobo­wego (np. rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów, zarządzenie ministra).

Ad. c) Tytuł określa zakres przedmiotowy aktu normatywnego, czyli precyzuje - czego konkretnie dotyczy unormowanie tego aktu (np. o szkolnictwie wyższym, o zgromadzeniach, o Najwyższej Izbie Kontroli, Prawo bankowe. Kodeks celny).

Ad. d) Niektóre ważne akty normatywne mogą zawierać preambułę, czyli uroczysty wstęp. W preambule ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, cele, jakie przez wydanie aktu chce osiągnąć, podstawowe wartości, jakie utrwala i chroni wydanym aktem itp. Prawoznawcy wskazują, że z preambuły można niejednokrotnie odczytać -jaka była ratio legis (cel, sens ustawy) danego aktu normatywnego. Preambuła nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego. Występuje spora­dycznie, najczęściej w tekstach konstytucji (tak też Konstytucji RP z 02. 04. 1997 r.) oraz w niektórych ustawach (np. w ustawie z 26. 05. 1982 r. o szczególnych uprawnieniach kombatantów).

Ad. e) W niektórych aktach normatywnych przed częścią zasadniczą takiego aktu wskazana jest podstawa prawna jego wydania. Oczywiście, iż wymóg wskazania podstawy prawnej nie może dotyczyć konstytucji, która stanowiona jest jako wyraz woli Narodu - suwerena. Wymóg ten nie doty­czy także ustaw, gdyż wydawane są one przez parlament na mocy ogólnego upoważnienia zawartego w przepisach konstytucji. Podstawę prawną wy­dania muszą natomiast wskazywać w Polsce rozporządzenia i zarządzenia (podstawę ustawową) a także uchwały tzw. wykonawcze Rady Ministrów (podstawę ustawową lub inną).

Ad. f) Część zasadnicza aktu prawotwórczego składa się z przepi­sów zawartych w artykułach (ustawy) lub paragrafach ( rozporządze­nia, zarządzenia, uchwały), które są opatrzone kolejno po sobie nastę­pującymi numerami oznaczonymi za pomocą cyfr arabskich. Są to pod­stawowe elementy techniczne tekstu prawnego. Akty normatywne mniejszych rozmiarów zawierają tylko kilka lub kilkanaście numero­wanych artykułów lub paragrafów. Teksty aktów normatywnych dużych rozmiarów, zawierających kilkadziesiąt lub nawet kilkaset artykułów lub paragrafów, są dzielone na takie jednostki systematyzacyjne, jak: części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, oddziały itp. W aktach norma­tywnych regulujących szeroki kompleks stosunków społecznych (np. Kodeks cywilny. Kodeks karny) wyodrębnia się w części zasadniczej część ogólną i część szczególną.

Ad. g) Termin przepisy końcowe to nazwa zbiorcza obejmująca po­stanowienia aktu normatywnego dotyczące: przepisów przejściowych (inaczej intertemporalnych)- stanowiących, jakie prawo ma być stosowa­ne do faktów powstałych przed wejściem w życie nowego aktu; przepi­sów derogacyjnych (tzn. uchylających) - określających, które z dotych­czas obowiązujących aktów normatywnych lub ich części zostają uchylo­ne wraz z wejściem w życie nowego aktu; przepisów określających ter­min wejścia aktu normatywnego w życie.

Ad. h) Ostatnim elementem składowym aktu normatywnego jest pod­pis tego, kto akt wydał zgodnie z wymaganą procedurą. W przypadku ustaw jest to w Polsce podpis Prezydenta RP. W odniesieniu do innych aktów normatywnych: podpis osoby będącej organem jednoosobowym- w przy­padku aktów ustanowionych (np. Prezesa Rady Ministrów, ministra); podpis przewodniczącego organu kolegialnego - w przypadku aktów uchwa­lonych (np. Prezesa Rady Ministrów, Marszałka Sejmu).

2. PRZEPIS PRAWNY, RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH

„Przepis prawny" i „norma prawna" to podstawowe pojęcia nauk prawnych. Nazwa „przepis prawny" występuje zarówno w języku praw­nym (tzn. języku tekstów prawnych), jak i w języku prawniczym. „Nor­ma prawna" to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego.

W rozważaniach prawoznawstwa można spotkać różne stanowiska w kwestii stosunku wzajemnego pojęć „przepis prawny" i „norma praw­na". Niektórzy autorzy utożsamiaj ą oba określenia. Inni uzasadniają, że termin „przepis prawny" należałoby traktować jako wyłączny, czyniący zbędnym nazwę „norma prawna". Przeważają jednak nadal poglądy, w których dostrzega się potrzebę i użyteczność używania obu tych po­jęć i oznaczania nimi różniących się od siebie desygnatów. Takie sta­nowisko zostało więc zaprezentowane w tym podręczniku, gdzie bę­dziemy odróżniać normę prawną od przepisu prawnego.

Przepisem prawnym będziemy nazywali każdą jednostkę zdanio­wą, w sensie gramatycznym, aktu normatywnego. Przepis prawny jest to więc zwrot językowy zawarty w akcie normatywnym, stanowią­cy część redakcyjną, techniczną tego aktu, wyodrębnioną przez pra­wodawcę w postaci artykułu, paragrafu, punktu lub w innej postaci zda­niowej. Przepis prawny wyrażony jest zawsze wprost w akcie norma­tywnym przez kompetentny organ prawotwórczy.

Gramatyczna struktura przepisu prawnego jako jednostki zdaniowej może być różna. W przepisach prawa, zwłaszcza prawa cywilnego, spoty­kamy zwroty zdaniowe w trybie oznajmującym (np. art. l k.c, - „Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi"). Wiele przepisów jest formułowanych w postaci zwrotów warunkowych („Jeżeli...", „W razie...", „W przypadku..."). Cza­sem przepis zredagowany jest tak, aby uwypuklić nakaz („... powinno się...", „...obowiązany jest..."), zakaz („Zabrania się...", „Nie wolno...",,... niema prawa...") lub przyzwolenie („... może...") dla określonego zachowania się. Współczesne przepisy formułowane są zwykle w trzeciej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej („może", „obowiązany jest", „mogą"), rzadziej zaś w formie bezosobowej („Zabrania się", „Zezwala się").

W nauce prawa dokonuje się różnorodnych klasyfikacji przepisów prawnych, w zależności od ich budowy gramatycznej i logicznej oraz kryterium wydzielenia.

Powszechnie wyróżnia się przepisy nakazujące, zakazujące i upraw­niające (upoważniające). Cechą charakterystyczną przepisów naka­zujących jest to, że spośród wielu możliwych w danej sytuacji zacho­wań wskazują one tylko na jedno jako na zgodne z tym przepisem („Mar­szałek Sejmu zarządza drukowanie pilnych projektów ustaw niezwłocz­nie po ich otrzymaniu" - art. 56 b Regulaminu Sejmu). Przepisy zaka­zujące spośród wielu możliwych w danej sytuacji zachowań zabraniają jednego z nich określonego w przepisie. („Nie można być równocze­śnie posłem i senatorem" - art. 102 Konstytucji RP). Przepisy upraw­niające przewidują możliwość wyboru przez adresata przepisu sposobu zachowania się w danej sytuacji („Sejm może wyrazić ministrowi wo­tum nieufności" - art. 159 ust. l zd. l Konstytucji RP).

Na szczególne wyróżnienie zasługują dwa rodzaje przepisów: przepisy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens), zwane też imperatywnymi;

przepisy względnie obowiązujące (ius dispositivum), zwane też dyspozytywnymi. Bezwzględnie obowiązujący (imperatywny) charakter przepi­sów polega na tym, że w każdym przypadku przewidzianym przez dany przepis jego postanowienia mają znaleźć zastosowanie, bowiem nie dopuszcza on żadnych możliwości odmiennego zachowania się podmiotów od tego, łakie sam wskazuje (narzuca). („Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialne­go" - art. 158 zd. l k.c.)Przepisy względnie obowiązujące (dyspozytywne) pozostawiają podmiotom stosunku prawnego swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych relacji. Przepisy te znajdą zastosowa­nie dopiero wówczas, gdy podmioty te pewnych elementów łączącego je stosunku prawnego nie ustaliły. Pierwszeństwo ma więc tu wola stron, a przepisy dyspozytywne stosuje się jedynie posiłkowe. („Jeżeli termin płatności czynszu nie jest w umowie określony, czynsz powinien być pła­cony z góry..." - art. 699 § 2 zd. l k.c.).

W klasyfikacji przepisów prawnych zasługuje też na uwagę podział na przepisy ogólne (lex generalis) i przepisy szczegółowe (lex specia-iis). Przepis ogólny rozumiany jest jako reguła powszechna (np. art. 148 § l k.k. - „Kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze doży­wotniego pozbawienia wolności"). Natomiast przepis szczegółowy (szcze­gólny) ustanawia wyjątki od postanowień reguły powszechnej (np. art. 149 k.k. - "Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat").

Wyróżnia się również przepisy blankietowe i przepisy odsyłające, Przepisami blankietowymi nazywane są przepisy ustalające ujemne skutki prawne (sankcje) za zachowania niezgodne z bardzo ogólnie zazwyczaj wy­mienionymi przepisami prawa (np. różnorakie przepisy o porządku ruchu na drogach publicznych określają należne sposoby zachowania się adresa­tów, inny zaś, blankietowy przepis prawa wykroczeń ustanawia sankcję za zachowanie niezgodne z owymi przepisami). Przepisy odsyłające ustala­ne są w celu uniknięcia w tekstach prawnych wielokrotnego powtarzania tych samych postanowień. Dokonuje się to drogą odesłania przez jeden przepis prawny do innych przepisów dotyczących danego zagadnienia (np. art. 604 k.c. - „Do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzeda­ży"),

Inne dokonywane w piśmiennictwie prawniczym podziały przepisów prawnych mają dla naszych rozważań mniejsze znaczenie.

---