świadome wspomnienia pojawiają się w sposób mimowolny, bywają wzbudzane przez skojarzenia, wskazówki lub kontekst sytuacyjny
pośrednie testy pamięci pozwalają dotrzeć do nieświadomych form pamięci, określanych także jako pamięć bez świadomości, utajona czy ukryta
Ebbinghaus rozważał problem świadomości i dowolności w przypominaniu, zauważył, że wcześniej doznawane stany umysłu wracają nieraz do świadomości mimo braku aktu woli skierowanego na ich przywoływanie (świadoma pamięć mimowolna), jak również mogą dawać dowody swojego ciągłego istnienia także wtedy, gdy same nie wracają do świadomości (nieświadoma pamięć mimowolna)
z badań przeprowadzonych w ostatnich latach wynika, iż pamiętamy znacznie więcej, niż potrafimy sobie świadomie przypomnieć
Graf i Schacter jako twórcy terminów - pamięć utajona i jawna
rozróżnienie testów jest dokonywane wyłącznie ze względu na instrukcję: w bezpośrednich testach pamięci instrukcja nakazuje się opierać na doświadczeniu z przeszłości, a w pośrednich nie wymaga się tego
do pamięci nieświadomej można dotrzeć, stosując testy, które nie wymagają świadomego lub zamierzonego przypomnienia sobie wcześniejszego doświadczenia, ale pozwalają na pośrednie ujawnienie się jego wpływu
najczęściej w testach nad pamięcią nieświadomą wykorzystuje się zjawisko torowania
eksperymenty nad torowaniem przebiegają w dwóch fazach: w pierwszej określanej jako faza uczenia się prezentowana jest seria bodźców słownych lub obrazowych, w drugiej fazie - testowej - badani wykonują zadanie, w którym odpowiedzi mogą być ułatwione lub ukierunkowane przez informacje z fazy pierwszej, ale instrukcja do nich nie nawiązuje i nie skłania do przypominania
każde zadanie, w którym ujawnia się wpływ wcześniejszego doświadczenia, przy braku instrukcji skłaniającej do przypominania, niesie informację o zjawisku pamięci nieświadomej
PORÓWNIANIE PAMIĘCI ŚWIADOMEJ I NIEŚWIADOMEJ:
dysocjacje pomiędzy populacjami - pacjenci amnestyczni korzystają z pamięci nieświadomej równie skutecznie jak ludzie zdrowi
dysocjacje funkcjonalne - w licznych badaniach wykazano, że pamięć utajona ma inne uwarunkowania nić pamięć jawna, niektóre zmienne wywierają wpływ tylko na pomiary bezpośrednie, inne tylko na pomiary pośrednie, są też takie, które wpływają na oba rodzaj pomiarów, ale w przeciwny sposób
niezależność stochastyczna - efekty odnoszące się do pamięci jawnej i utajonej tego samego elementu materiału są niezależne od siebie
podobieństwa w uwarunkowaniach - w niektórych badaniach stwierdzono jednak podobny wpływ zmiennych na wyniki obu rodzajów testów
problemy związane z porównaniami - nawet ulotny i nieświadomy kontakt z bodźcem może wpływać na jego późniejszą ocenę
TRIANGULACJA:
Metoda polegająca na analizie zbieżności pomiędzy standardowym testem i dwoma różnymi zadaniami.
aby oszacować udział procesów świadomych i nieświadomych w przypominaniu materiału, należy porównać odpowiedzi uzyskane w sytuacjach inkluzji (instrukcja nakazuje użycie słów z prezentowanej wcześniej listy) oraz ekskluzji (instrukcja zakazuje użycia słów z prezentowanej wcześniej listy)
w literaturze rozpatrywane są obecnie trzy rodzaje wyjaśnień teoretycznych, odwołujące się do: aktywacji (procesu zakładanego w różnych asocjacyjnych teoriach pamięci) odrębnych systemów pamięci (istnieje odrębny system pamięci wyspecjalizowany w identyfikacji obiektów percepcyjnych, w tym słów) oraz różnic w procesach przetwarzania informacji (psychologowie o orientacji poznawczej opowiadają się raczej za odmiennością procesów przetwarzania informacji podczas wykonywania bezpośrednich i pośrednich zadań pamięciowych)