TEMAT: Lęk w ujęciu różnych teorii psychologicznych.
Jak podaje Spencer A. Rathus w „Psychologii współczesnej” lęk to „stan psychiczny cechujący się napięciem, obawą, strachem i poczuciem zagrożenia”. To uczucie znane jest wszystkim ludziom i nierozerwalnie wiąże się z naszym życiem. Zdolność przeżywania lęku jest warunkiem do zachowania zdrowia i życia; pełni on również funkcję alarmu i ostrzeżenia przed niebezpieczeństwem. Chociaż lęk jest częścią naszego życia, to nie jesteśmy go nieustannie świadomi. Jest on jednak cały czas obecny w naszej podświadomości i może się w każdej chwili ujawnić w różnej formie, ponieważ każdy człowiek przeżywa go na swój własny, indywidualny sposób. Istnieje więc tylko lęk konkretnego człowieka, zawsze indywidualnie nacechowany, mimo wszelkich podobieństw w przeżywaniu go przez różne osoby. Ten osobisty lęk ma ścisły związek z indywidualnymi okolicznościami naszego życia.
Twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud, wyróżnił trzy grupy reakcji lękowych. Pierwsza z nich to lęk realny, który jest reakcją na zewnętrzne niebezpieczeństwo, motywuje on do podjęcia jakiegoś działania. Druga grupa to lęk neurotyczny, który określa się także jako „lęk w stanie lotnym”. Jest to obawa, że popędy wymkną się spod kontroli i zrobi się coś, za co poniesie się karę. To lęk irracjonalny, gdyż nie wiąże się z realnym zagrożeniem i jest nieproporcjonalny, ale ma podstawę w rzeczywistości, ponieważ świat karze za działanie impulsywne. Trzecią grupą wyróżnioną przez Freuda jest lęk moralny, czyli obawa przed własnym sumieniem. Wywołać go może nawet sama myśl o dokonaniu czyny sprzecznego z normami społecznymi lub zasadami, według których zostało się wychowanym. Teoria psychoanalityczna zwraca uwagę na uniwersalny charakter lęku jako nieuniknionego skutku wszystkich nierozwiązanych konfliktów neurotycznych. Lękowi, jako reakcji emocjonalnej, towarzyszą doznania somatyczne, np. uczycie duszności, pocenie się, przyspieszona akcja serca. Reakcje te różnią się u każdego człowieka, bo każdy reaguje w indywidualny sposób. Lęk może pojawiać się w postaci nieokreślonego niepokoju, może być również decydującym, choć nieuświadomionym czynnikiem postępowania.
Według H. Murray'a, przedstawiciela nurtu humanistycznego, lęk jest przejawem dezintegracji, uważany za potężną siłę niszczącą dobre samopoczucie i w dalszej konsekwencji również zdrowie. W myśl tej teorii, lęk jest sygnałem o wewnętrznym niebezpieczeństwie oraz dowodem wewnętrznej walki i dopiero poznanie źródeł lęku pozwala na pełne zrozumienie konfliktów i dążeń jednostki.
Teorie behawioralne zwracają uwagę na uczenie się reakcji lękowych. Polega to na tym, że człowiek przeżywanie lęku stopniowo wiąże z rzeczami obiektywnie nie wzbudzającymi strachu. Może to być jakieś zdarzenie, osoba, zwierzę lub nawet przedmiot.
Natomiast współczesne teorie poznawcze akcentują znaczenie funkcji myślenia, sądzenia, przewidywania zdarzeń i wyjaśniania ich przyczyn w przeżywaniu emocji. Człowiek ciągle weryfikuje napływające do niego informacje i lęk może się pojawić na samym początku, w momencie przewidywania zagrożenia. Dzieje się tak, gdy pewne informacje zostaną źle zrozumiane lub odebrane jako niezgodne z wcześniejszymi doświadczeniami lub oczekiwaniami. Ogranicza to możliwość realizacji podstawowych potrzeb, gdyż symboliczność takiego zagrożenia tkwi w myślach, pojęciach lub systemach poznawczych człowieka. Przedstawiciele tego nurtu, R. S. Cattel oraz S. T. Spielberger, wyróżnili lęk jako cechę i jako stan. Lęk jako cecha definiowana jest jako gotowość człowieka do reagowania strachem, czy napięciem. Z kolei lęk jako stan to reakcja na zagrożenie, zmieniające się w zależności od sytuacji. Składają się na nią objawy somatyczne, behawioralne i emocjonalne.
Psychologowie o orientacji egzystencjalnej są zdania, że człowiek w swoim życiu nie jest w stanie uniknąć dwóch rzeczy- winy oraz strachu. Strach polega na baniu się czegoś. Może to być np. strach przed śmiercią, bólem i chorobą czy odrzuceniem. I nie jest tu przerażający sam ich negatywny charakter, lecz obawy przed możliwymi następstwami zdarzeń lub rzeczy wywołujących strach. Natomiast przedmiotem lęku jest strach, który będzie się wiązał z czymś, co jest nieznane. I tak psychologowie z tego nurtu wyróżnili trzy typy lęków, w zależności od kierunku zagrożenia. Pierwszy z nich to lęk przed losem i śmiercią. Jest on nieunikniony, ponieważ każdy człowiek musi zmierzyć się w własnym losem, tak jak każdego czeka śmierć. Drugim typem jest lęk przed pustką i utratą sensu życia. Objawia się on niepokojem o swoją przyszłość i osiągnięciem tego, do czego się dąży. Ostatni wyróżniony typ, jakim jest lęk przed winą i potępieniem, dominuje w moralnych ocenach. Świadome przeżywanie niepokoju egzystencjalnego pozwala człowiekowi na głębsze poznanie siebie oraz odkrywanie istoty własnej egzystencji. Jeden z przedstawicieli tego nurtu, Rolo May twierdzi, że lęk może sygnalizować, że wewnątrz człowieka lub w jego relacjach z otoczeniem dzieje się coś niedobrego, więc jest on swoistym wołaniem o pomoc. May przekonuje również, że stan, gdzie brak jest jakichkolwiek leków nie jest sytuacją optymalną dla człowieka, ponieważ prowadzi do apatii.
Lęk należy do reakcji najczęściej występujących u człowieka i może dotyczyć każdej sfery życia. Nie można go uniknąć, a jedynie próbować zmniejszyć jego nasilenie. Różnego typu stany lękowe mogą wywoływać u człowieka poczucie beznadziejności, obniżać poczucie własnej wartości. Ludzie, którzy maja skłonności do reagowania lękiem najczęściej widzą w sobie źródło słabości. Może objawiać się to brakiem zaufania i pewności siebie, unikaniem kontaktów z innymi i wycofaniem z życia towarzyskiego. Zaburzenia lękowe są jednym z najczęściej występujących objawów w nerwicach i chorobach psychicznych. Ze względu na charakter tych objawów oraz ich przebieg zaburzenia lękowe wyróżniono jako odrębną jednostkę chorobową.
Bibliografia:
- „Człowiek i psychologia”, praca zbiorowa, Wyd. Park, Bielsko-Biała 2004
- „Oblicza lęku”, Fritz Reiman, Wyd. WAM, Kraków 2005
- „Psychologia współczesna”, Spencer A. Rathus, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004
- http://www.psychologia.apl.pl
1