Temat:

PIĘĆ PRZECHADZEK PO LESIE METODOLOGII

Wykład monograficzny z teorii literatury - dr Maria Tarnogórska

Tematy szczegółowe:

1. Między antypozytywistycznym a poststrukturalistycznym przełomem.
   Z dziejów dwudziestowiecznej refleksji metodologicznej (formalizm, strukturalizm, fenomenologia).

2. „Spotkanie z tekstem”. W kręgu hermeneutyki.

3. „Odczytać rzeczywistość”. Reguły wyobraźni semiotycznej.

4. „Tekst jak okiem sięgnąć”. Przestrzenie dekonstrukcji.

5. „Zmierzch wielkich narracji”. Poststrukturalizm a postmodernizm.

Literatura

1. A. Burzyńska, Dekonstrukcja i interpretacja, Kraków 2001, [tu:] cz. 1. Recepta na dekonstrukcję.

2. J. Culler, Dekonstrukcja i jej konsekwencje dla badań naukowych, „Pamiętnik Literacki” 1987, zeszyt 4 lub [w:] Dekonstrukcja w badaniach literackich, red. Ryszard Nycz, Gdańsk 2000.

3. Maria Janion, Humanistyka: poznanie i terapia, Warszawa 1982, [tu:] Hermeneutyka.

4. Zofia Mitosek, Teoria badań literackich, tu: Dekonstrukcja.

5. Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, [tu:] Dekonstrukcja w teorii literatury, Literatura postmodernistyczna a mimesis.

6. Słownik literatury polskiej XX wieku, [tu hasła:] hermeneutyka, semiotyczne orientacje w badaniach literackich, strukturalistyczne orientacje w badaniach literackich.

Wykład I:

MIĘDZY ANTYPOZYTYWISTYCZNYM

A POSTSTRUKTURALISTYCZNYM PRZEŁOMEM.

Z DZIEJÓW DWUDZIESTOWIECZNEJ REFLEKSJI METODOLOGICZNEJ (FORMALIZM, STRUKTURALIZM, FENOMENOLOGIA)

Cykl rozwojowy rozpięty między trzema punktami:

1. Przełom antypozytywistyczny - początek kształtowania się nowoczesnych teorii, idei literaturoznawczych

2. Faza nowoczesnej teorii - fenomenologia, szkoła formalno-
   -strukturalistyczna, semiotyka tradycja fenomenologiczo-formalno-strukturalistyczno-semiotyczna (pojęcie Ryszarda Nycza)

3. Rozwój orientacji poststrukturalistycznej (koniec lat 60. XX wieku) - dekonstrukcjonizm, feminizm, nowy historyzm (nowe „-izmy”)

Metodologia genetyczna - literatura rozumiana w sposobie genetycznym - jako „dokument przeżyć realnego twórcy”.

Geneza miała wyjaśniać swoiste cechy dzieła:

• redukcja do zewnętrzności

• z czego powstało? do czego służyło?

• biografizm

• psychologizm (dzieło literackie jako świadectwo duszy artysty)

• nie próbowano odróżniać literatury od innych dziedzin kultury
  i rzeczywistości

Przełom antypozytywistyczny - początek naukowej wiedzy o literaturze

• proces uściślenia metod badawczych

• specjalizacja językowa (bliżej scjentyzmu)

• dystans między literaturoznawcą a przeciętnym odbiorcą literatury

• nauka o literaturze odchodzi od potocznych wyobrażeń, staje się mniej atrakcyjna dla przeciętnych odbiorców, nabiera cech swoistej ekskluzywności

Autoteliczność

Wilhelm Dilthey - rozróżnienie metod poznania rzeczywistości przyrodniczej
i humanistycznej (inne cele, inne podejście do nauki):

• przyroda - wyjaśnienie

• humanistyka - rozumienie

Nauka o literaturze zaczyna dążyć do autonomiczności, ma się odróżniać od innych dziedzin nauki

• odejście od interpretacji

XIX w. - dzieło literackie jako dokument historyczny lub dokument przeżyć autora

Husserl - „powrót do rzeczy” - oderwanie wytworu od wykonawcy, wytwór autonomiczny, niezależny też od odbiorcy

• logika czysta

przedmiot artystyczny ↔ przedmiot estetyczny

(„szkielet” dzieła) (kształtujący się w dopełnianiu)

Husserl do tej myśli nawiązał
Ingarden

• czysta struktura

• bez związku z przeżyciami autora

• bez wszelkich elementów psychicznych

Antypsychologizm

Badania immanentne koncentrują się na samym tekście oderwanie tekstu od tego, co go otacza, warunkuje

• orientacja ergocentryczna (a pozytywistyczna była egzocentryczna)

Zmiana paradygmatu nauki

Zygmunt Łepmicki - pojęcie poetyki czystej - nawiązanie do Husserla (do „logiki czystej”)

• niezależnie od przypadkowych aktów tworzenia

• bez odniesień do tego, co poza tekstem

• „czysty wytwór”

Idea struktury i funkcji (w opozycji do genezy) - rozwijana przez szkołę formalno-
-strukturalną

• Roman Jakobson - formalista-strukturalista

1916 - Moskiewskie Koło Lingwistyczne

• Roman Jakobson

• Nikołaj Trubiecki

• Osip Brik

1917 - w Petersburgu zał. OPOJAZ (Towarzystwo Badań nad Językiem Poetyckim)

Przedstawiciele:

• Borys Eichenbaum

• Wiktor Szkłowski

• Borys Tomaszewski

• Jurij Tynianow

Wg formalistów: tradycyjna XIX-wieczna nauka nie jest w stanie opisać literatury, jej poetyki, nie jest przygotowana do odbioru tej nowej literatury

• Szkłowski: „Przeżycie artystyczne to przeżycie formy”.

Koncepcja: dzieło literackie jako suma chwytów

• chwyt - środek, który przekształca wypowiedź językową w dzieło sztuki

• unaukowienie wiedzy o literaturze - postulat stosowania metod językoznawczych

• Wiktor Szkłowski: chwyty jako operacje artystyczne zwiększające trudność i wydłużające czas percepcji

• efektem działania chwytów ma być dezautomatyzacja nawyków odbiorcy

• poetyka futurystów - doskonały materiał badawczy

1. udowadnianie, że znaczenie słowa tkwi w jego formie

2. akcent na „filologię ucha”

3. język nauki o literaturze staje się językiem specjalistycznym

* postulat „czystego opisu dzieła
literackiego”

4. próba udoskonalenia metod FORSOC (formalno-socjologiczny)

* analiza tekstów, m.in. Lenina

- Eichenbaum zestawia styl Lenina

z wypowiedziami futurystów

Formalizm uważany przez ogół za pogląd ludzi zagubionych, oderwanych
od rzeczywistości

Ok. 1930 - instytucjonalne zakazanie formalizmu

Dwudziestolecie międzywojenne - awersja w Polsce do tego, co rosyjskie, słaba znajomość języka rosyjskiego w środowisku polskiej inteligencji

Formalizm rosyjski dotarł do Polski późno. W 1935 - polski przekład Teorii literatury Tomaszewskiego (gdy szkoła formalna w Rosji w zasadzie już nie istnieje).

Wilno, Warszawa, Poznań - na uniwersytetach pojawiają się idee

1949 - Maria Renata Mayenowa wydała Poetykę opisową opartą na Teorii literatury Tomaszewskiego i założeniach formalistów

Stefania Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze formalizm ma charakter zdecydowanie wsteczny

Po wojnie - niechęć do tych teorii

1971 - Rosyjska szkoła stylistyki, oprac. Mayenowa, Saloni

1978 - Tynianow, Fakt literacki, w polskim przekładzie

Strukturalizm

• dzieło literackie - głównie wypowiedź językowa

• sformalizowanie języka nauki o literaturze

1916-1948 - praska szkoła strukturalna

Przedstawiciele:

• Roman Jakobson

• Bohuslav Havranek

• Piotr Bogatyniow

• Jan Mukařovský

• Jan Rypka

Materiał badawczy - poeci tego samego pokolenia (czeski poetyzm i surrealizm)

Modernizm jako opozycja do postmodernizmu, nie jako wstępna faza Młodej Polski itp.

Poststrukturalizm - faza literatury postmodernistycznej




modernizm strukturalizm

postmodernizm poststrukturalizm

1929 - zjazd slawistów, Praga

• zbiorowe tezy Praskiego Koła

• podstawowa kategoria - struktura jako zorganizowana całość jej składników wzajemnie na siebie wpływających

• Mukařovský: struktura to całość, której charakter jest zdeterminowany przez części i relacje i która z drugiej strony określa stosunki i charakter swoich elementów;
  nie równa się sumie składników! Siła i słabość pozytywizmu to „naiwny realizm”; to, co dostępne zmysłom, uważał za pierwszy i jedyny przedmiot badań

• struktura to nie wartość empiryczna, nie jest sprawdzana naocznie, nie można jej zobaczyć

Strukturalista ma badać to, co nie jest widziane, dostępne zmysłom

Osobowość badacza nie ma wpływu na rezultaty badań

Metody badawcze mają zagwarantować obiektywność strukturalistycznego poznania

Warunki krytyki naukowej prawomocności nauki o literaturze:

1. obiektywność istnienia przedmiotu - uniezależnienie jego właściwości
   od cech twórcy i odbiorcy oraz od kontekstu (zewnętrznych uwarunkowań)

2. założenie: neutralność badawczego języka

• język opisu dzieła literackiego ma być w stosunku do języka dzieła literackiego metajęzykiem; ma on być neutralny, nie może podlegać wpływom literatury; nie powinien oddziaływać na rezultaty poznania, ma być obiektywnym narzędziem

3. uniwersalność teorii odnoszącej się do wszystkich możliwych tekstów

• powszechna ważność wyników

Optymizm poznawczy - wiara w możliwości obiektywnego poznania, w pewność jego wyników - w opozycji do tego - poststrukturalizm

Przełom poststrukturalistyczny - lata 60., 70.

• dekonstrukcjonizm

• femiznim

• nowy historyzm

Koniec lat 60. - koniec dominacji nowoczesnego paradygmatu teoretycznego

Przemiany w samej literaturze (przedmiocie) konieczna zmiana narzędzi badawczych (języka badań)

Sławiński, Koncepcja Awangardy Krakowskiej w Polsce

STRUKTURALIZM ↔ POSTSTRUKTURALIZM





Cel: odkrycie fundamentalnych rezygnacja z Teorii idei

znaczeń ukrytych pod powierzchnią uporządkowania tekstu

tekstu i narzędzi, które są w stanie


obiektywnie poznać

Struktura - byt nieepmpiryczny

• trzeba się do niej „dokopać”

• świat dzieli się na to, co głębokie - struktura głęboka - i to,
  co powierzchniowe, chaotyczne, przypadkowe - struktura powierzchniowa

• przywiązanie do idei porządku - brak zainteresowania chaosem

• trzeba odnaleźć porządek rzeczy w tekście sens treści

Poststrukturalizm

• unikanie idei Porządku

• odwracanie hierarchii

• interesujące jest to, co na peryferiach tekstu

• nie odtwarzać znaczenia w tekście, lecz je tworzyć

• nie ma intencji operis (dzieła), najważniejsza jest idea czytelnika

• nie ma obiektywnej interpretacji, żadna nie jest lepsza

• unikanie uniwersalizmu

• „śmierć autora” - czytelnik staje się autorem tekstu

Problem interpretacji tekstu - modele:

1. genetyzm (przed przełomem antypozytywistycznym): AUTOR - tekst - interpretator - interpretacja

2. nauka nowoczesna (po przełomie antypozytywistycznym): TEKST - autor - interpretator, interpretacja

3. poststrukturalizm: autor - tekst - INTERPRETATOR - interpretacjE (nieograniczona liczba)

• idea twórczej krytyki (w skrajnej postaci: tekst traci autorytet)

Bloom, Fisch - dekonstrukcjoniści

• tworzenie nowych tekstów

• odrzucanie metod

• rezygnacja z myślenia apriorycznego

• odrzucenie naukowego statusu teorii - zmierzch teorii

• nie można poznać obiektywnie

Rorty

• odrzucenie z góry ustalonych kryteriów sukcesu

• teoria to rodzaj pisarstwa, nie nauka

Barthes: nie można być jednocześnie w języku i poza nim

• obalenie mitu o języku nauki jako neutralnym!

• odejście teorii od jej teoretyczności

Culler: teoria powinna być nauką uważnego czytania; teoria ma być teorią proliteracką

Cartman: teoria ma być tekstem

Derrida: nie teoretyczna analiza, ale inny rodzaj praktycznego pisania

POSTSTRUKTURALIZM = KONIEC „MOCNEJ TEORII”

Steiger: nauka o literaturze to rozmijanie się albo z nauką, albo z literaturą

Wykład II:

„SPOTKANIE Z TEKSTEM”. W KRĘGU HERMENEUTYKI

Przybylski: nie prawda naukowa, lecz mądrość w znaczeniu starotestamentowym

• epifania tekstu (= czytanie) hermeneutyka (dzieło filozofów)




idea spotkania z tekstem,

która wywiera wpływ

na czytelnika-interpretatora

Model: autor - TEKST - INTERPRETATOR - interpretacja / interpretacje

Definicje hermeneutyki:

1. teoria interpretacji i rozumienia tekstu

2. Gadamer: szkoła i sztuka ogłaszania, tłumaczenia, wyjaśniania, wykładania

3. sztuka interpretacji tekstów wieloznacznych (Biblia, klasyka filozofii i literatury, literatura prawnicza)

• charakter normatywny

• szukano jedynej właściwej wykładni

• twórcza interpretacja

• interpretator = współtwórca tekstu

Początek hermeneutyki - w romantyzmie

Problem rozumienia tekstu

Schleiermacher - teolog protestancki, tłumacz Platona

• poszukiwania reguł rozumienia

Dwa rodzaje interpretacji:

1. gramatyczna, językowa

2. techniczna - psychologiczna

• cel: odkrycie i zrozumienie intencji autora

Wilhelm Dilthey: rozumienie to sposób poznania właściwy naukom historycznym; wyjaśnienie to metoda nauk przyrodniczych

• podmiot badający w naukach humanistycznych - inaczej niż w naukach przyrodniczych - sam przynależy historii, do jakiejś epoki

• w naukach historycznych nie ma zewnętrznego punktu widzenia

Hermeneutyka ontologiczna - Heidegger, Gadamer, Paul Rocoeur

• przemieszczenie z płaszczyzny epistemiologicznej (poznawczej)
  na ontologiczną

• być = rozumieć

• Da sein - jednostka rozumiejąca

* człowiek rozumie siebie przez bycie w świecie

• to, co się pojawia, odnosimy do tego, co jest nam już znane

• bycie ludzkie = bycie wśród tekstów - bytów językowych → wzbogacanie siebie

* samopoznanie (rozpoznanie siebie w tekście)

* odtwarzanie i tworzenie tekstu

• dzieło sztuki nie jest przedmiotem, który stoi naprzeciw podmiotu; staje się czymś, co zmienia interpretatora

• stosunek między tekstem a interpretatorem

Hermeneutyczny sposób obcowania z tekstem - tekst mówi do nas, ma nam do przekazania jakąś ważną prawdę

• nie chodzi o intencje autora ani o tło historyczne

• dzieło literackie nie musi być zgodne z intencją autora

Z czasem pogłębia się nasze rozumienie tekstów dawnych (z dawnych epok)

Dystans historyczny umożliwia pełniejsze zrozumienie, poznanie dzieł historycznych.

Interpretacja - poszerzenie wiedzy interpretatora

P. Ricouer - strukturaliści rekonstruują wewnętrzną strukturę tekstu, bez interpretacji (tylko wyjaśnienie tekstu)

Hermeneutyka to poszukiwanie sensu tekstu.

• rozdzielenie podmiotu i przedmiotu nie jest możliwe

Gadamer - przed-sądy

• uprzednie doświadczenie, które wpływa na poznanie

Interpretacja poznanie siebie i świata

„Rozmowa z tekstem” zmienia i podmiot, i przedmiot

Poszerzamy horyzonty kulturowe poprzez interpretację (ożywianie) dawnych tekstów nowe znaczenie tekstu, wracanie do odzyskiwania zapomnianych znaczeń

Krytyka hermeneutyki

Abramowska: hermeneutyka to filozofia, nie literaturoznawstwo

• tekst jako pożywka dla własnych kultur myślowych

• literatura to środek, nie przedmiot poznania

• hermeneutyka to rodzaj pisarstwa

• dialog tylko na niektóre tematy (Bóg, człowiek, świat), nie wszystkie

Wykład III

„ODCZYTAĆ RZECZYWISTOŚĆ”. REGUŁY WYOBRAŹNI SEMIOTYCZNEJ

Semiologia w badaniach literackich

• brak jednolitej koncepcji metodologicznej

• odmienność definicji i tradycji stanowiących punkt wyjścia → bezradność osoby mówiącej o semiologii

Reguły wyobraźni semiotycznej

1. cel analizy semiotycznej: nie wyjaśnia wypowiedzi jako indywidualnych wypowiedzi twórcy, lecz jako społeczne, wspólne, systemowe (realizacja reguł społecznej komunikacji, porządków znaków)

2. badanie systemów znaków (sens ogólny semiotyki)

3. podstawa - teoria znaków (od XIX w. jako odrębna teoria, nauka)

• przedstawiciele: Charles S. Peirce, Charles Morris, Ferdynand
  de Saussure, Mukařovský, Jakobson

Znak = nośnik

Henryk Markiewicz: rozróżnienie znaków (związanych ze świadomą intencją; funkcja intencjonalna - semiotyczna) i oznak (indeksów; np. dym jest oznaką ognia)

Przedmiot - funkcje:

• rzeczowa

• indeksalna

• semiotyczna

Semiotyka diadyczna (de Saussure) - znak zastępuje przedmiot (pojęcie akustyczne + obraz)

Semiotyka triadyczna (Peirce) - wprowadzenie kategorii interpretanta (przedmiot + znaczenie, czyli interpretant + medium, czyli materialny nośnik)

• intepretant przekształca dźwięk w środek przekazu - odnosi go do jakiegoś przedmiotu; jest znakiem, na który można coś przełożyć

Znak nie posiada znaczenia poza systemem (założenie przejęte od językoznawców poststrukturalistycznych)

System to zbiór pewnych opozycji. Systemowość - opozycja wobec przypadkowości

Znak musi znaczyć w pewnej systemowej rzeczywistości

Orientacje semiotyczne:

1. semiotyka francuska

• przedstawiciele: Roland Barthes, T. Todorov, Julia Kristeva, C. Leví-
  -Strauss

• Barthes - odwraca powiedzenie de Saussure'a, że lingwistyka jest częścią semiologii, twierdząc, że to na odwrót: semiologia jest dziedziną lingwistyki - jako nauka o wielkich znakach

• systemy znakowe są językopodobne → próba stworzenia pojęć analogicznych do relacji fonem - język, np. mitem - mitologia, ideologem - ideologia, gustem - kuchnia itd., ale to się nie bardzo sprawdzało, więc wycofano się z tego

• Seweryna Wysłouch: da się mówić o dwóch językach prymarnych - 1) naturalnym, 2) wizualnym

Lewa półkula - myślenie abstrakcyjne, system składniowy (czasowniki)

Prawa półkula - konkrety, to, co wizualne (rzeczowniki, przymiotniki)

2. semiotyka rosyjska (Tartuska) - dotycząca wtórnych systemów modelujących (jak film, literatura) nadbudowanych nad językiem prymarnym, a budujących własny system znaczeń - reguły rządzące nimi są odmienne od reguł języka prymarnego

• przedstawiciele: Jurij Łotman, Borys Uspienski, Jurij Tymianow

Stanisław Barańczak - praca o piosenkach PRL-owskich

• opozycja: żołnierz ↔ Cygan

• w języku prymarnym te wyrazy nie mają nic wspólnego

• w systemie nadbudowanym: żołnierz - uporządkowanie, Cygan - nie daj się podporządkować

Teksty erotyczne Awangardy Krakowskiej (jako system poetycki)

• budowniczy - kochanek

• męski - żeński

• dzień (pora budowania, dyscyplina) - noc (pora kobiety, pora upadku)

• praca - miłość, uczucia

• góra - dół

Występowanie reguł porządkowania znaczeń

W poezji awangardowej - świadome erotyzmy

Centralna opozycja: praca - erotyka

Męskość - cecha nowej kultury i literatury

M. Bachtin - praca o dziełach Rablais'go

• znak kultury kranawałowej - dzieło

• obraz, widowisko teatralne, film mogą być „tekstem”

Semiologia zajmuje się przekształcaniem rzeczy i zachowań w znaki

Umberto Eco:

• Semiologia życia codziennego

• kultura średniowieczna = kultura obrazkowa

Barthes, Mit i znak

Semiotyka bada świat kultury we wszystkich jego przejawach.

Wykład IV

„TEKST JAK OKIEM SIĘGNĄĆ”. PRZESTRZENIE DEKONSTRUKCJI

Dekonstrukcja w życiu - gdy niedowierzamy jedynej słusznej interpretacji tekstu, podajemy fragmenty tekstu przeczące jej, obnażamy to, co przemilczane, zafałszowane

Jeden tekst → wiele interpretacji, nawet sprzecznych ze sobą

Dyskusja jako świadomy dyskurs literaturoznawczy; praktyka teorii, nie literatura - teoria powstaje w trakcie lektury różnych tekstów

Dekonstrukcja wyrasta z nietradycyjnej humanistyki

• brak pewności rozumienia

• brak idei ciągłości, spójności

• brak centrum

• u podstaw - filozofia Derridy

Dekonstrukcja to filozofia Derridy

Dekonstrukcjonizm to kierunek w badaniach literackich uprawiany
przez amerykańskich badaczy skupionych wokół ośrodka w Yale

Dekonstrukcja to przewartościowanie wszystkich wartości

• zwątpienie we wszystko, we wszelką przyjętą ogólnie tożsamość

• przejaw sceptyzmu

• rezygnacja z wyjaśnień, które odwołują się do jakiegoś poprzedzającego wszystko sensu

• w języku zostały zakorzenione sposoby myślenia właściwe metafizyce obecności

Cel dekonstrukcji: tropienie języka uzależnień od metafizyki obecności

Bogdan Banasiak: dekonstrukcja pozwala dostrzec nawarstwione w języku pokłady, które wg samej jego struktury zmuszają do myślenia w określony sposób

JĘZYK = WIĘZIENIE MÓWIĄCEGO

Podstawowymi kategoriami metafizyki obecności są logocentryzm i fonocentryzm

• logocentryzm - nakierowanie filozofii ku pewnemu porządkowi znaczenia (idealny, nie wymaga uzasadnień, porządek Słowa)

• fonocentryzm - przekonanie o wyższości mowy nad pismem

Opozycje budujące aksjologiczną matrycę:

• znaczenie ↔ forma

• dusza ↔ ciało

• intuicja ↔ ekspresja

• natura ↔ kultura

• rozumowy ↔ zmysłowy

• pozytywny ↔ negatywny

• poważny ↔ niepoważny





logos upadek

(nadrzędność) (upadek - komplikacja, negacja tego, co pozytywne)

jądro tego systemu - opozycja

mowa ↔ pismo

Derrida, Farmacon (`lekarstwo') - analiza tekstu Platona (dialog Faidros)

• warstwa płytka: pismo - lekarstwo dla pamięci, ale nie do końca, przypomina, ale jest martwe; mowa jest bliżej myśli, bliżej tego,
  co wewnętrzne - związane z obecnością mówiącego; mowa - życie, pismo - śmierć (nieobecność autora)

• mneme `pamięć'; hypomneme `przypomnienie' (→ mowa)

• pismo potrafi także wdzierać się do myśli, oddziaływać na nie, uczy innego myślenia, innej logiki

Derrida, O grammatologii - analiza dzieła Rousseau

• mowa (stawiana wyżej od pisma) czasem powoduje nieobecność autora - traci nad nią kontrolę i wygaduje głupoty

• pismo - pozwala na pewną kontrolę

Sprawa wyższości pisma nad mową lub na odwrót - nierozstrzygalna

Derrida dekonstruuje charakterystyczne dla filozofii opozycje. Powołuje się na Peirce'a i de Saussure'a.

Peirce: nie ma rzeczy samej w sobie poza siatką odniesień, w której funkcjonują znaki

De Saussure: słowa nie są przedmiotem, ale są arbitralnie połączone
z przedmiotami

Słowo znaczy przez to, że odwołuje się do innych słów. Słowa nie znaczą
w odniesieniu do rzeczy.

Znaczące, a nie znaczone; pismo, a nie mowa; nieobecność, a nie obecność

Derrida - pojęcie différance (neologizm); w języku francuskim istnieje słowo différence - oba wymawia się tak samo; żeby pojąć różnice, trzeba je napisać → pismo ma własne prawa

Różnia decyduje o znaczeniach (że coś jest takie, a nie inne); sama nie istnieje → pismo odsyła tylko do siebie, nie ma „pozatekstu” i nie ma tekstu samego w sobie

Filozofia zawsze chciała zatrzeć swój piśmienny charakter.

Cel dekonstrukcji: udowadnianie, że tekst sam się rozkłada, jest sprzeczny sam ze sobą.

Barbara Johnson: znaleźć coś, co powoduje, że dany tekst różni się sam od siebie. Tą kategorią jest nierozstrzygalność.

metafora ↔ metonimia

Watergate - kiedyś: metonimia, nazwa budynku; obecnie to znaczenie metaforyczne (→ np. Rywingate)

Dekonstrukcja:

• pozwala na niekategoryczność

• pozwala na wrażliwość

• pozwala ustrzec się od łatwych i ostatecznych sądów

• to dekontekstualizacja - nieograniczone możliwości odniesień
  do innych tekstów

• pozwala na ludyczność - uczy przyjemności

• wiąże się z nierozstrzygalnością - zachęca do nieprzerywalnej pracy interpretacyjnej

Wykład V

„ZMIERZCH WIELKICH NARRACJI”.
POSTSTRUKTURALIZM A POSTMODERNIZM






poststrukturalizm





postmodernizm




dekonstrukcjonizm

Wielkie narracje - z Jeana-Françoisa Lyotarda, Kondycja ponowoczesna (1979 wyd. oryg.)

1. Terminologia

Trzy podstawowe pojęcia postmodernizmu

1. nazwa epoki następującej po nowoczesności, której granice wyznaczają narodziny myślowej formacji oświeceniowej (XVIII w.), a z drugiej strony - lata 60. wiąże się z załamaniem oświeceniowej racjonalności

2. nazwa typu współczesnej kultury i związanego z nią stylu życia

3. nazwa okresu w historii literatury, który następuje po modernizmie

• pierwsza faza postmodernizmu - neoawangarda

• 1910-30 szczyt (awangarda)

Nastąpiła reinterpretacja pojęcia modernizm

Ryszard Nycz: postmodernizm to określenie nowych tendencji i próba ich opisu
we współczesnej kulturze, filozofii nauki, a także w życiu społecznym i politycznym

Angielskie terminy zaznaczają pewną różnicę między rzeczywistością (cywilizacyjno-kulturową) a ideologią:

• postmodernity (na wzór modernity) - rzeczywistość cywilizacyjno-
  -kulturowa (to, co nas otacza)

• postmodernism (na wzór modernism) - refleksja o tej rzeczywistości

Zygmunt Bauman rozgranicza postmodernizm (postawę, którą trzeba przyjąć)
od ponowoczesności (zjawisk zewnętrznych w stosunku do sztuki)

• ponowoczesność - przestrzeń, po której porusza się twórca, jest nieuporządkowana

Artysta postmodernistyczny o świecie filozofuje, wyciąga wnioski i pragnie, by jego sztuka reprezentowała ten kontekst w sposób świadomy.

2. Dwie fazy postmodernizmu

1. postmodernistyczna neoawangarda - lata 60., 70.

• przedstawiciele: Derrida, Foucault („paryscy filozofowie”)

• postulat odrzucenia transcendentalnego znaczonego,
  tzn. tych idei, które regulują życie ludzkie i nie wymagają wyjaśnienia (to jest zbieżne z postulatami Awangardy)

2. postmodernistyczny pop-liberalizm

• przedstawiciele: Lyotard, Rorty (pragmatyk)

• Lyotard krytykował modernistyczny paradygmat za wielkie narracje, tuszowanie heterogeniczności i tworzenie sztucznej jedności

• wielka narracja - taki typ dyskursu, który pretenduje
  do wyjaśniania porządku świata

II faza:

• demaskowanie totalizujących projektów

• Rorty zarzucał „paryskim filozofom” elitaryzm

• akceptacja kultury społeczeństw masowych

• koniec epoki intelektualistów

3. Inny podział postmodernizmu

1. postmodernizm neokonserwatywny

• np. muzyka new age

2. postmodernizm poststrukturalistyczny

• nastawiony na dekonstrukcję

• wydobywa to, co tuszował modernizm

• słowa-klucze: ruch, zmienność, nieostateczność,
  a wg Ihaba Hassana: nieokreśloność, otwartość, heterodoksja, pluralizm, eklektyzm, przypadkowość, rewolta, nieciągłość, różnica, fragmentaryczność, wielość, niespójność

• nie ma uniwersalnego metajęzyka do wielkich opowieści (narracji)

• żadna z prawd nie jest niepodważalna, nie ma prawd ostatecznych → proces odczytywania znaków nie może być zakończony (bo nie ma zasady porządkującej)

postmodernizm / poststrukturalizm - te pojęcia częściowo się nakładają się na siebie

Poststrukturalizm to teoretyczny wyraz praktyki artystycznej postmodernizmu.

Nycz: istnieje wyraźna korelacja między rozwojem literatury a rozwojem teorii literatury

• lata 50., 60. - w postmodernistycznej literaturze

Pod koniec lat 70. łączy się dwa pojęcia - poststrukturalizm i postmodernizm

Dekonstrukcjonizm bywa nazywany oficjalną strategią postmodernizmu

Chwyty stosowane w literaturze postmodernistycznej:

• odsłanianie fundamentów dekonstrukcji

• diegesis (`opowiadanie') jest niemożliwe w prozie → narracja fragmentaryczna (poetyka fragmentu, brulionowość, szkicowość)

• znaczenia sobie przeczą → nie można ustalić jednej wspólnej interpretacji tekstu

• opis to nie opis świata, ale gra językowa

• niekonkluzywność

• fabuła nie prowadzi do jednoznacznych rozstrzygnięć (brak aporii)

• rezygnacja z założeń prozy realistycznej (świat nie jest poznawalny)

• rozbicie świata zdarzeń w warstwie diegesis

• założenie: rzeczywistości nie można poznać

• literatura - samoprześladowczyni - tworzy znaczenia i za chwilę je zamazuje, zakłóca

• tworzenie konstrukcji hybrydycznych

• łączenie elementów kultury niskiej i wysokiej, zacieranie między nimi opozycji

• zacieranie wszelkich opozycji

• nieselektywność

• nie ma hierarchii w obrębie świata przedstawionego

• brak centrum (jest ono ważne tak samo, jak i peryferie; nie wiadomo,
  co uznać za ważne)

• labirynt (wszystko jest centrum)

• kłącze (a nie strukturalistyczny korzeń) - typowa postmodernistyczna metafora: trudno ustalić jego punkt wyjścia i kierunek rozwoju

• kod postmodernistyczny (nie tylko w literaturze; także w wielu innych dziedzinach, np. teologii, pedagogice)

• podstawą jest różnorodność (równouprawnienie wielu punktów widzenia, które się nie podporządkują uniwersalnym prawdom)

• podważanie tego, co oczywiste, uniwersalne →
  nie ma uniwersalnych kryteriów, które ustalają, co jest dobre, złe itd.

• zamiast „wielkich narracji” → mikronarracje, w których przedmiotem jest to, co pomija się w wielkich narracjach

• Foucalt - pisze o więziennictwie, szaleństwie (tematy poza granicami społeczeństwa)

• zamiast makrohistorii → mikrohistorie (np. z punktu widzenia młynarza)

• kryzys syntezy historycznoliterackiej (Jarosław Marek Rymkiewicz pisząc o romantyzmie, zajmuje się sprawami peryferyjnymi tego zagadnienia)

• społeczeństwa zdecentralizowane

• 
  przyznanie rangi mniejszościom - nie można narzucić
  (w filozofii wolności, nie w systemie totalitarnym) jednego języka

• stanowisko pragmatyczne (Rorty)

• umowa, kontakty społeczne

• to, czy istnieje obiektywna prawda, nie ma znaczenia

• postawa antydogmatyczna

• cele i wartości nie muszą być tłumaczone metafizycznie

• zwycięża pragmatyzm - prawdę się tworzy w razie potrzeby,
  a nie odkrywa

Czy w Polsce można mówić o postmodernizmie?

Istnieje literatura postmodernistyczna - Witkacy, Gombrowicz, Schulz („rozplenianie się sensu”), Andrzejewski, Konwicki, Białoszewski, Zagajewski, Pokolenie 68, Młoda Proza, Gretkowska...

Czy wystarczy mówić o tekście literackim, by uznać w Polsce istnienie postmodernizmu? - Dyskusja ciągle trwa.

Włodzimierz Bolecki: w Polsce nie ma postmodernity → nie ma świadomości takiego rozwoju → dopiero będzie za kilka lat - takie rozumowanie może jednak doprowadzić do błędu neomarksizmu

Artykuł Polowanie na postmodernistów w Polsce - podobna sytuacja była
w dwudziestoleciu międzywojennym: 3 x M (kult miasta w kraju rolniczym, kult maszyny tam, gdzie WC jest rzadkością itp.)

Profesor akademicki w Berlinie, zm. 1911.

Amerykanin arabskiego pochodzenia.

---