Jagodzińska M. (2003) Rozwój pamięci w dzieciństwie.

Rozdział 14. Od pamięci dziecka do pamięci dorosłego: refleksje końcowe.

1. Słabe i mocne strony pamięci dziecięcej.

Dorosły - punkt odniesienia w ocenie zachowania dziecka, jest modelem, z którym porównujemy jego osiągnięcia. Dziecko bywa traktowane jako miniatura dorosłego albo niedoskonały dorosły.

W badaniach pamięci dziecka posługiwano się, w celu porównania, modelem pamięci człowieka dorosłego, czyli pamięci intencjonalnej, kontrolowanej przez podmiot i strategicznej. Takie podejście prowadziło do wykrywania różnych deficytów u małych dzieci, badania takie koncentrowały się na słabych stronach pamięci dziecięcej.

W ostatnich latach zainteresowanie kompetencjami dzieci w dziedzinie pamięci związane jest przede wszystkim z ekologicznym nurtem badań i ze społeczno- kulturowymi teoriami rozwoju.

W warunkach naturalnych badano pamięć niezamierzoną przedmiotów, miejsc i zdarzeń z życia dziecka:

- kompetencje zależą od rodzaju zadania

- słabo radzi z zamierzonym zapamiętywaniem listy słów lub obrazków, za to wiernie i trwale pamięta zdarzenia z własnego życia

- mało kompetentne w wykonywaniu zadań char. dla badań labor., dobrze - w zadaniach char. dla życia codziennego

- kontekst sytuacyjny: większe kompetencje w wykonywaniu tych samych zadań pamięciowych (np. w zapamiętywaniu listy słów) wtedy, gdy występują one w kontekście naturalnych sytuacji w domu, w przedszkolu lub w zabawie; gdy pamiętanie nie stanowi celu samego w sobie

Rejestr słabych stron pamięci dziecięcej (w porównaniu do dzieci starszych i dorosłych):

• podstawowe parametry pamięci - zakres pamięci bezpośredniej, szybkość zapamiętywania i trwałość pamięci - mają u małych dzieci wartości niższe

• pamięć operacyjna młodszych dzieci ma stosunkowo małą pojemność, z powodu wolniejszego przetwarzania informacji

• zamierzona pamięć małych dzieci jest ograniczona przez deficyty strategiczne, aż do końca wieku przedszkolnego. Dzieci nie stosują spontanicznie strategii podczas zapamiętywania i przypominania( lub stosują je bardzo nieregularnie). Nie zawsze tez odnoszą korzyści z zastosowanej strategii.

• deficyty metapoznawcze:

- małe dzieci wiedzą niewiele o swojej pamięci i procesach poznawczych, błędnie oceniają stopień trudności zadań pamięciowych, przeceniają swoje zdolności, nie potrafią skutecznie monitorować pamięci

- deficyty te utrudniają kontrolę procesów pamięciowych

- są jedną z przyczyn braku zachowań strategicznych

• reprezentacje zdarzeń tworzone przez małe dzieci:

- mają cechy utrudniające późniejsze przypominanie

- zawierają aspekty typowe dla danej kategorii zdarzeń z pominięciem szczegółów specyficznych

- dzieci kodują stosunkowo mało szczegółów, uwzględniają niewiele relacji, tworzą mało spójne reprezentacje zdarzeń → trudno jest przypomnieć specyficzne zdarzenie

• przypomnienie jest utrudnione:

- z powodu dużej zależności od wskazówek zewnętrznych (nie potrafią same pokierować procesem poszukiwania info w pamięci) w postaci miejsc i przedmiotów związanych z daną informacją, a także od pytań które zadają dorośli

- z powodu wielu pytań, które zadają dzieciom dorośli, kiedy chcą uzyskać szczegółową relację zdarzenia- więcej okazji do zniekształceń wynikających z sugestii, błędnego rozumienia pytań lub presji na podawanie odpowiedzi, nawet gdy nie zna odpowiedniej info

- konsekwencją tego jest duża zmienność przypomnień odnoszących się do tego samego zdarzenia, utrudnia to utrwalanie doświadczeń autobiograficznych, jest jedną z przyczyn amnezji dziecięcej

• zależność od kontekstu sytuacyjnego jest u małych dzieci silniejsza niż u starszych

- w obcych sytuacjach, gdy pamiętanie stanowi cel sam w sobie, małe dzieci zachowują się biernie i niewiele zapamiętują

- gdy zadanie pamięciowe podporządkowane jest szerszej aktywności i wykonywane jest w znanych warunkach wykazują tendencję do podejmowania czynności strategicznych i uzyskują lepsze wyniki

• pamięć jest zależna od czynników społecznych:

- dzieci korzystają ze wsparcia w formie zachęty do wykonywania zadań, wyjaśnień i informacji zwrotnych

- ze względu na autorytet dorosłego mogą też przyjmować błędne i zasugerowane informacje

Mimo to pamięć małych dzieci jest dobrze przystosowana do spełnienia podstawowych zadań życiowych na tym etapie rozwoju.

Rejestr mocnych stron pamięci dziecięcej:

• pamięć zaczyna funkcjonować w okresie prenatalnym, noworodek korzysta z doświadczeń zarejestrowanych jeszcze przed narodzinami

• już w pierwszym roku życia, w zachowaniu dziecka możemy dostrzec przejawy funkcjonowania podstawowych systemów pamięci: proceduralnej, deklaratywnej, operacyjnej

• noworodek rozpoznaje bodźce wzrokowe, słuchowe i dotykowe, których wcześniej doświadczył

- w pierwszym r. ż. następuje znaczny wzrost trwałości pamięci rozpoznawczej

- w prostych zadaniach rozpoznawania dzieci w wieku 3-5 lat osiągają wyniki podobne jak dorośli

• pod koniec pierwszego r. ż. niemowlę potrafi odtwarzać proste sekwencje czynności

- w 2 i 3 r. ż. znacznie wzrasta zakres i trwałość pamięci reprodukcyjnej

• w zadaniach dotyczących pamięci utajonej dzieci w wieku przedszkolnym uzyskują podobne wyniki jak dzieci starsze i dorośli

• bardzo wcześnie w ontogenezie pojawia się tendencja do semantycznego kodowania bodźców, już niemowlęta wykazują skłonność do kategoryzacji, reagują na specyficzne bodźce a także na ogólne kategorie; wcześnie zaczynają tworzyć strukturę pojęć podobną do występującej u dorosłych

• bardzo wcześnie wiedza dzieci o świecie jest reprezentowana w formie uogólnień schematów miejsc, zdarzeń i opowiadań

- już w 2 r. ż. dzieci tworzą reprezentacje zdarzeń uporządkowane według relacji czasowych

- w 3 r. z. tworzą skrypty rutynowych zdarzeń

• wyróżniające się wydarzenia z własnej przeszłości małe dzieci pamiętają wiernie i trwale

• dzieci wykazują tendencję do wiązania aktualnych przeżyć z doświadczeniami z przeszłości, wyrazem tego są spontaniczne wspomnienia, które pomagają porządkować doświadczenia, budować własną tożsamość i spójną wiedzę o świecie

• dzieci potrafią korzystać ze wsparcia kontekstowego podczas wykonywania zadań angażujących pamięć:

- ze wskazówek zewnętrznych, z informacji zwrotnych, z pomocy osób dorosłych

• już dzieci w wieku przedszkolnym podejmują proste czynności strategiczne podczas wykonywania zadań pamięciowych; dużą rolę odgrywają w nich czynności percepcyjne i manipulacyjne a stosunkowo małą (w porównaniu z dorosłymi) czynności werbalne, dzieci stosują też społeczne strategie pamięciowe - odwoływanie się do osoby dorosłej jako źródła informacji

• w życiu codziennym pamięć jest wspierana przez naturalne formy aktywności = są funkcją ekwiwalentów strategii pamięciowych. W toku takich aktywności jak zabawa tematyczna, rysowanie, monologi przed snem następuje przetwarzanie i utrwalanie informacji, dzieci opracowują w nich własne przeżycia oraz treści pochodzące od różnych źródeł informacji oraz od innych ludzi

2. Ciągłość rozwoju pamięci

Najnowsze badania wykazują, że pamięć małych dzieci jest bardziej podobna do pamięci dorosłych niż dawniej sądzono. Wiele różnic pomiędzy małymi i starszymi dziećmi ma charakter raczej ilościowy niż jakościowy (stanowisko Flavella)

Ciągłość w rozwoju poznawczym występuje w większym stopniu niż to zakładały dawniejsze teorie.

Bardzo wcześnie w rozwoju występują liczne podobieństwa do funkcjonowania pamięci dorosłych.

2.1. Strategie, prestrategie i ekwiwalenty strategii pamięciowych.

Strategie = intencjonalne czynności podejmowane ze względu na cel pamięciowy, pojawiają się dopiero pod koniec wieku przedszkolnego, ale ich elementy można zaobserwować znacznie wcześniej

Początkowo przetwarzanie informacji prowadzące do zakodowania ich i utrwalenia w pamięci występuje w toku codziennej aktywności nie nastawionej na zapamiętywanie (podczas zabawy, rozmów, spontanicznych wspomnień). Efekty pamięciowe są uzyskiwane bez świadomego zamiaru jako uboczny skutek przetwarzania informacji. Dziecko zapamiętuje chociaż nie stara się o to.

Prestrategie = czyli niedojrzałe strategie, inaczej prekursory strategii

- są intencjonalnie związane z pamięcią, ale cel pamięciowy rzadko jest motywem wystarczającym do ich podjęcia

- pojawiają się gdy pamiętanie służy do osiągnięcia innego, nadrzędnego celu (np. zakupy, zabawa, zajęcia domowe)

- są słabo kontrolowane i stosowane niekonsekwentnie

- niektóre mają charakter społeczny (stosując je dziecko odwołuje się do pomocy osób dorosłych traktując ich jako źródło informacji), są to czynności tylko częściowo strategiczne

prestrategie zawierają:

- nazywanie

- powtarzanie

- elaboracje

- czynności manipulacyjne

- czynności percepcyjne

Stopniowo, prestrategie przekształcają się we właściwe strategie pamięciowe, dzieci zaczynają być świadome celów pamięciowych podejmują w związku z tym specjalne czynności.

Zachowania stanowiące ekwiwalenty strategii i prestrategie można uznać za stadia w rozwoju strategii pamięciowych. Kolejne stadia nie zawierają czynności całkowicie nowych, a raczej nowe formy, konfiguracje i zastosowania czynności występujących wcześniej.

Również dorośli korzystają z funkcjonalnych ekwiwalentów strategii pamięciowych (wspierających pamięć mimowolną) i z czynności tylko częściowo strategicznych, odpowiadających charakterystyce prestrategii.

Następuje dalszy rozwój prestrategii w pewnych formach aktywności prowadzących do utrwalenia doświadczeń indywidualnych i zbiorowych (rozmyślanie przed snem, spisywanie dzienników, zbieranie pamiątek i zdjęć, twórczość literacka, teatralna i filmowa)

W toku rozwoju następuje przejście:

- od strategii opartych na mediatorach zewnętrznych do strategii wewnętrznych

- od strategii społecznych do indywidualnych

- od podejmowania czynności strategicznych w sytuacji, gdy zadanie pamięciowe jest porządkowane nadrzędnemu celowi, do podejmowania takich czynności przede wszystkim, aby osiągnąć cel pamięciowy

Bardziej pierwotne formy nie zanikają całkowicie, wraz z pojawieniem się nowych, wyżej rozwiniętych zachowań.

Flavell: wiele zmian początkowo uznawanych za jakościowe, to w istocie rezultat postępujących stopniowo zmian ilościowych

2.2 Co się zmienia w toku rozwoju pamięci, a co jest stałe?

Flavell podkreśla synchroniczny charakter zmian rozwojowych, różne elementy rozwoju są ze sobą powiązane, pojawiają się w tym samym czasie i wykazują pozytywne interkorelacje u dzieci w tym samym wieku. Pamięć rozwija się wraz zinnymi funkcjami poznawczymi: percepcją, mową, myśleniem.

Istotną rolę w rozwoju pamięci odgrywa:

- wzrost tempa i efektywności przetwarzania informacji, następujący wraz z wiekiem → umożliwia to bardziej złożonych form poznania wymagających większych zasobów poznawczych i utrzymywania w umyśle większej liczby informacji

dzięki temu:

*wzrasta zakres pamięci bezpośredniej

*powstaje możliwość stosowania bardziej zaawansowanych strategii pamięciowych (jak powtarzanie kumulatywne)

*kodowanie informacji staje się dokładniejsze, rejestrowana jest większa liczba cech w ograniczonym czasie

- rozwój mowy, wpływający na semantyczne kodowanie informacji

umożliwia:

*stosowanie werbalnych strategii pamięciowych (przede wszystkim różnych form powtarzania)

*dziecko relacjonuje swoje wspomnienia i dzieli się nimi z innymi ludżmi

*rozwój narracji, jako formy odtwarzania doświadczeń osobistych → utrwalanie przeżyć w pamięci i rozwój pamięci autobiograficznej

- rozwój myślenia

dzięki temu :

*stają się możliwe bardziej zaawansowane formy elaboracji (np. wytwarzanie rozległych skojarzeń, uwzględnianie różnorodnych zależności pomiędzy informacjami)

*powstaje możliwość hierarchicznego organizowania treści

*dzieci tworzą naiwne teorie świata, umysłu i pamięci, na tym tle rozwija się metapamięć

- rozwój wiedzy ogólnej dziecka, która jest z jednej strony produktem pamięci a z drugiej zaś wpływa na dalszy jej rozwój, na skuteczność przyswajania nowych informacji i na możliwość stosowania określonych strategii;

- od zakresu posiadanej wiedzy zależy stosowanie niektórych strategii pamięciowych

- pamięć dziecka funkcjonuje według podobnych prawidłowości ogólnych jak pamięć dorosłego

- główne systemy pamięci kształtują się bardzo wcześnie w rozwoju i nie ulegają później poważnym zmianom

- podstawowe procesy przetwarzania informacji w pamięci są stałe

- na pamięć dorosłych i dzieci wpływają te same zmienne, choć ich rola może zależeć od wieku

- u dorosłych przetwarzanie informacji związanych z pamięcią jest włączone w strategie pamięciowe, u małych dzieci występuje głównie podczas zachowań eksploracyjno- zabawowych i społecznych

- starsi stosują strategie pamięciowe w sposób samodzielny, dzieci odwołują się do osób dorosłych traktując ich jako źródło informacji.

- najważniejsze zmiany rozwojowe dotyczą wzrostu roli świadomości w procesach pamięciowych i kontroli nad przetwarzaniem informacji podczas zapamiętywania i przypominania, a także wzrostu tępa przetwarzania informacji

---