Propozycja kontraktu wychowawczego- jako metody facilitacyjnego, pośredniego oddziaływania na uczniów

Reforma wprowadzona przez MEN dotycząca zmiany systemy oświaty
i wychowania w Polsce związana jest z przeobrażeniami, które są zauważalne
w procesie kształcenia, dotyczą jego celów, struktury, treści, wymagań kwalifikacyjnych wobec nauczycieli, zaś całej edukacji przemiany te nadają charakter nauczania wychowującego.

We współczesnym wychowaniu podkreśla się konieczność wdrażania takich metod, które zapewniają współuczestniczącą rolę uczniów- wychowanków w procesie wychowania. Nową tendencją w wychowaniu jest kształtowanie osoby poprzez wydobywanie ukrytych potencjałów i wartości wychowanków, poprzez ich pobudzanie oraz zachętę do indywidualnego wysiłku nad własnym rozwojem.

Tradycyjne metody wychowania traktowały nauczyciela jako główną postać procesu wychowania. Wychowawca stosował kary i nagany, by pokazać swą pozycję, by wdrażać uczniom swoje doświadczenia. Obecnie dostrzega się konieczność tworzenia środowiska wychowawczego i warunków pozwalających na samodzielne doświadczanie dzieci i młodzieży. Humanistyczne wychowanie polega, między innymi, na organizowaniu sytuacji uczenia się przez osobiste doświadczanie na błędach i sukcesach. Bardzo istotna w tym procesie jest rola nauczyciela- facilitatora, który ułatwia rozwój naturalnych predyspozycji rozwojowych uczniów. Facilitacja jest to ułatwianie rozwoju wychowanków, gdyż każdy z nich ma potencjał zrozumienia siebie. Przy pomocy nauczyciela każdy uczeń może wprowadzać w swoje życie i zachowanie pozytywne zmiany.

Współcześnie podkreśla się, że nauczyciel nie może traktować ucznia przedmiotowo; wprawdzie nauczyciel jest autorytetem, ma większe uprawnienia, większe umiejętności oraz „szlachetną misję do spełnienia”, ale uczeń także powinien być aktywny w dążeniu do samorozwoju. Z drugiej strony, jest oczywiste, iż nauczyciel nie może być partnerem, kumplem dla ucznia. Relacje między uczniem a nauczycielem to układ podmiotów.
F. Znaniecki pisze, że „ Traktować kogoś podmiotowo, to widzieć w nim jednostkę dążącą do samorealizacji w działaniu, nie ograniczać jego aktywności...”

Kontrakt wychowawczy jest metodą pośredniego oddziaływania wychowawczego na ucznia- wychowanka, jest pisemną umową podmiotów (czyli opiekuna i dziecka). Dotyczy ona sposobów i zasad postępowania dziecka oraz ograniczeń regulujących stosunki między opiekunem a dzieckiem

(konsekwencje niewykonania postawionych dziecku zadań).

Kontrakt wychowawczy zawiera najczęściej następujące części składowe:

• preambułę- wstęp wyjaśniający intencje opiekunów;

• zadania- zawierające to, czego się od dziecka oczekuje oraz zasady realizacji tych powinności i ich uzasadnienie;

• konsekwencje- za naruszenie norm postępowania, niewykonanie ustalonych zadań;

• podpisy stron zawierających umowę.

Metoda kontraktu wychowawczego jest umową proponowaną przez wychowawcę, by ograniczyć manipulacyjne zachowania wychowanków oraz by ograniczać w procesie wychowawczym sytuacje tzw. sprzeczności interesów. Na ogół jest to metoda długofalowej współpracy i współdziałania opiekuna
i dzieci, określająca zasady współżycia w społeczności, np. w klasie. W razie konfliktu można do umowy sięgnąć, gdyż zazwyczaj wykonuje się
ją odręcznie w dwóch egzemplarzach.

Preambuła uzasadnia wdrożenie kontraktu i ujawnia intencje wychowawcy w stosunku do ucznia. Powinna brzmieć ciepło i osobiście, by uczeń wiedział, że chodzi o jego dobro. Czasem może on przyjąć formę apelu lub listu do własnego dziecka. Warto preambułę poprzedzić mottem,
np. „Osiąganie dobrych wyników leży zarówno w interesie ucznia,
jak i nauczyciela”.

Zasadniczą część kontraktu stanowią powinności ucznia- wychowanka. Muszą one dotyczyć pożądanych zmian zachowania, aktualnych trudności, niepowodzeń, zaburzeń postępowania i postaw ucznia, uwzględniać powinny wiek dziecka, dojrzałość społeczną i poziom rozwoju.

Dobór zadań dla ucznia może wynikać z oceny zachowania np.:

• kultury osobistej,

• pilności, aktywności w nauce,

• zaangażowania społecznego.

Obowiązki ucznia w zakresie zdobywania wiedzy muszą uwzględniać jego usytuowanie w procesie edukacji jako podmiotu, efektywnie opanowującego umiejętności kluczowe ( twórcze rozwiązywanie problemów, komunikowanie się, współpraca zespołowa, skuteczne działanie- planowanie, organizowanie i samoocena własnego uczenia się, korzystanie z różnych źródeł informacji).

Kultura osobista obnosi się do uczciwości wobec nauczycieli i kolegów, zachowania ładu w miejscu pracy, dbałości o higienę i zdrowie.

Zaangażowanie społeczne wyraża się uczestnictwem w konkursach, zawodach, w pracy pozalekcyjnej i pozaszkolnej, w pracy społecznej na rzecz szkoły oraz w pomocy słabszym w nauce.

Powinności należy uzasadnić, wyrażając odczucia ucznia.

Konsekwencje za naruszenie ustaleń korespondują z treścią zadań
i powinny dotyczyć wychowanka. Konsekwencją może być:

- ograniczenie czasu wolnego;

• zmniejszenie lub czasowe pozbawienie dotychczasowych przywilejów, np. pozbawienie kontaktów fizycznych;

• samotne spędzanie czasu wolnego, tzw. czas na refleksje.

Można również zastosować techniki oddziaływania progresywnego, np. zdobywanie punktów za wykonanie zadań.

Zawierając kontrakt wychowawczy należy pamiętać o kilku istotnych kwestiach:

• konsekwentne egzekwowanie ustaleń kontraktu,

• pamiętać o długofalowym działaniu kontraktu- nie zrywać go np.
  z powodu kłótni,

• systematyczne spotkanie stron w celu omówienia problemów, analizy umowy lub modyfikacji treści zadań bądź wprowadzenia nowych ustaleń.

Podam teraz przykłady kontraktów wychowawczych.

Znam nauczyciela, który zaczynając pracę z nową klasą, zaproponował

( w celu poznania lęków), by uczniowie anonimowo wypisali na kartkach swoje konkretne lęki lub niepokoje dotyczące sytuacji lub zjawisk w klasie. Nauczyciel i uczniowie pisali konkretnie: boję się gdy..., nie lubię kiedy..., lub używali trybu przypuszczającego. Następnie kartki wymieszano i każdy uczeń losował po jednej (nauczyciel też) i głośno odczytywali lęk lub niepokój jako swój ( wczuwając się w to , co czuje osoba, która to napisała). Wychowawca i uczniowie poznają czego dotyczą lęki w klasie, czego chcieliby uniknąć. Następnie, by wyeliminować niepokoje, spisano umowę z jasnymi sformułowaniami (np. będę odnosić się z szacunkiem do kolegów, będę pomagać słabszym koleżankom, postaram się akceptować poglądy innych, itp.). Później uczniowie i nauczyciel podpisali się pod umową, co zobowiązywało do przestrzegania kontraktu. Taka umowa umieszczona została w widocznym miejscu w klasie. Co jakiś czas całą klasą omawiano jakieś niejasności i oceniano funkcjonowanie kontraktu. W miarę upływu czasu do umowy dodano nowe ustalenia- kiedy pojawiły się jakieś problemy. Wszyscy uczniowie czuli, że należą do grupy oraz ,że powinni przestrzegać umowy, którą sami wypracowali i zaakceptowali. Sądzę, iż był to bardzo dobry pomysł na poznanie się w grupie. Nauczyciel zyskał szacunek uczniów, ponieważ także przestrzegał umowy, często rozmawiał z uczniami o problemach w klasie, co ograniczało pojawienie się jakichś poważnych konfliktów.

Efektem tego kontraktu było zwiększone poczucie przynależności do zespołu klasowego, współdziałanie w grupie, poznawanie i przestrzeganie oraz współtworzenie zasad przyjętych w grupie, doświadczenie współodpowiedzialności za działanie własne i grupy.

Innym przykładem kontraktu wychowawczego była umowa zawarta między nauczycielem języka niemieckiego ( lekcje z nim zapadły mi w pamięci dlatego, iż był mądrym człowiekiem, a swoimi poglądami edukacyjnymi różnił się od ówczesnych nauczycieli) a klasą.

Preambuła zawierała zdanie: Uczniu! Jeśli czegoś nie zrozumiesz, zawsze mogę ci pomóc. Pamiętaj jednak: aby się rozwijać, musisz nad sobą pracować i od siebie także wymagać.

Zadania określały sposób zachowania na lekcji, zakres zadawanych do nauczenia treści, sposób sprawdzania wiadomości, liczbę „nie przygotowania”.

Konsekwencją, np. nie przygotowania na zajęciach, było zaliczenie zaległych treści.

Ta umowa, dawała nam poczucie bezpieczeństwa, gdyż wiedzieliśmy czego można się spodziewać na lekcji, wiedzieliśmy, że postępowanie wbrew zasadom, doprowadzi do wiadomych konsekwencji. Każdy poprzez dojrzałe postępowanie mógł sterować procesem zdobywania wiedzy. Kontrakt ten zwiększał poczucie odpowiedzialności za siebie, za swoje życie, zwiększał też poczucie samorozwoju i odpowiedzialności.

Metoda kontraktu wychowawczego ma wiele zalet. Sprzyja kształtowaniu się u wychowanków nawyków samodzielności i aktywności, zwiększaniu ich wkładu we własne życie. Kształtuje u wychowanków poczucie odpowiedzialności za swoje czyny, poszanowania prawa, samokontroli i samooceny. Kontrakt stwarza uczniom poczucie bezpieczeństwa, poprzez określenie zrozumiałych zadań i umożliwienie dzieciom kontroli własnego losu. Umowa ta pozwala również na postrzeganie nauczycieli jako mniej karzących, lecz jako wywiązujących się z umowy. Umacnia nieformalny autorytet wychowawców, poprzez ograniczenie podejmowania nagłych decyzji (np. dotyczących kar). Kontrakt rozwija samoświadomość wychowanków, steruje ich procesem stawiania sobie granic. Pozwala na właściwe zrozumienie przez nich wolności- jako świadome dokonywanie wyborów. Uczeń uczy się, że pewne zachowania przyniosą wiadome konsekwencje. Nauczyciel zaś nie koncentruje się na dyscyplinie i zakazach, gdyż na spotkaniach „stron” daje on wsparcie, wyraża opinie i rozmawia z uczniem.

Kontrakt wychowawczy ułatwia rozwój wychowanka, jest drogą do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz jest wstępem do podejmowania poważnych dorosłych ról społecznych.

Bibliografia:Wolan T., Nauczyciel- wychowawca w procesie przemian edukacyjnych, B. W. i U. „ KONTRAKT”, 2002

---