Formy organizowania współżycia i współdziałania: ( wychowawcy i nauczyciele stają niejednokrotnie przed koniecznością rozwiązywania konfliktów w klasie. Nie rozwiązane mogą zaciążyć na ogólnej atmosferze. Ich rozwiązanie jest sprawą kapitalnej wagi. Jest ono tym skuteczniejsze im angażuję się w nie ogół klasy. Zaangażowanie takie umożliwia zastosowanie różnych form oddziaływań werbalnych.)
a) burza mózgów - polega na umożliwianiu dzieciom i młodzieży zgłaszania w sposób całkowicie swobodny i nieskrępowany własnych pomysłów w jakiejś sprawie. Zaleca się unikanie natychmiastowego oceniania lub komentowania pomysłów, po to, aby każdy był wzięty pod uwagę.
Burza mózgów może przebiegać w trzech następujących po sobie etapach:
faza wstępna - ustala się i formułuje problem jaki pragnie się rozwiązać i zapoznaje uczestników z zasadami zgłaszania pomysłów
Zgłaszanie pomysłów w związku z postawionym wcześniej problemem - zgłasza się ustnie, ale nie wyklucza się formy pisemnej - jako wyniku pracy w zespole. Pomysły zapisane odczytuje się wobec całej klasy.
Uczestnicy ustosunkowują się do zgłoszonych pomysłów - następuję najczęściej nazajutrz lub później, aby dać możliwość głębszego zastanowienia się nad ostateczną ich oceną.
b) sondaż opinii o wychowanku - stanowi próbę uprzystępnienia mu tego, co sądzą o nim jego koledzy. Przewiduje się, że dzięki temu jest on w stanie zmienić swój obraz o samym sobie i krzywdzące go opinie podzielane przez klasę. Udział jest dobrowolny, może się poddać każdy chłopiec i dziewczynka powyżej 11-12 roku życia na zasadzie pełnej dyskrecji.
4 etapy odbywania się sondażu:
Informuje się uczestników o ogólnych założeniach przeprowadzonego sondażu i jego przebiegu.
Uczestnicy mówią o tym, co nie podoba im się w zachowaniu ocenianego kolegi
Uczestnicy mówią o tym, co się im podoba w zachowaniu ocenianego kolegi.
Wychowawca wspólnie z najbardziej aktywnymi uczestnikami ustala i następnie zgłasza wnioski końcowe. Pozwalają one na uświadomienie sobie charakterystycznych cech ocenianego kolegi dzięki którym da się on lubić a także jego braków i błędów na która powinien zwrócić szczególną uwagę.
c) technika swobodnych tekstów - umożliwia swobodne wyrażania myśli i uczuć w formie utworu pisanego oraz wspólne jego omówienie. Spełnia się wtedy naturalną potrzebę samorodnej twórczości literackiej lub poetyckiej dzieci i młodzieży, a także pozwala im odreagować wiele napięć psychicznych. Możliwe jest wtedy lepsze poznanie wychowanków. Technika ta stanowi rodzaj autoterapii wychowanków i jest próbą odkrycia przykrych przeżyć jakie doznali w życiu rodzinnym lub szkolnym. Sprzyja rozwojowi zdolności twórczych.
Stosując tą technikę wyjaśnia się uczestnikom zadania, zachęca do twórczości i pokazania jej innym. Mają to być teksty w formie opowiadań lub wierszy na tematy dowolne lub w odpowiedzi na hasło wywoławcze jak szkoła rodzina.
d) trening relaksacyjny - stanowi jedną z form oddziaływań niewerbalnych i polega na przeprowadzaniu różnych ćwiczeń w celu przeciwdziałaniu zmęczenia i służy szybkiej regeneracji psychicznej. Są to przeważnie ćwiczenia fizyczne łącznie z oddechowymi. Niekiedy stosuje się również ćwiczenia medytacyjne. Skuteczność zastosowania treningu relaksacyjnego zależy również od przestrzegania zasad : utrzymania ciała w wygodnej i nieruchomej pozycji, swobodne i rytmiczne oddychania, odwrócenie uwagi od bodźców zewnętrznych itp.
e) technika ekspresji plastycznej - polega na samorzutnym uzewnętrznianiu przez dzieci i młodzież swych przeżyć oraz wiedzy o ludziach i świecie szczególnie za pomocą rysowania i malowania, a także lepienia i wycinania. Każda praca nawiązuję do jakiegoś znanego bliżej wydarzenia lub sytuacji i jest następnie przedmiotem rozmowy z ich wykonawcami o tym, co zamierzali przedstawić, jakie sprawy znalazły tam swe odbicie.
Prace wykorzystywane są na wystawach lub przekazywane rodzicom.
Formy organizowania czasu wolnego (wiele form pracy wychowawczej związanych jest bezpośrednio z organizowaniem czasu wolnego dzieci i młodzieży, czyli czasu, który pozostaje do ich dyspozycji poza pracą i zadaniami, które mieli wykonać w szkole. Formy te służą umożliwianiu wychowankom wypoczynku i rozrywki, podejmowane dobrowolnie i sprawiające przyjemność)
a) formy rekreacji kulturalno-rozrywkowej - mogą mieć charakter bierny lub czynny. Uczestnictwo bierne to oglądanie telewizji, słuchanie radia lub nagrań z taśmy magnetofonowej i płyt oraz czytelnictwo książek i prasy, a także korzystanie z kina, teatru czy też zwiedzanie muzeów i wystaw.
Uczestnictwo czynne obejmuję gry, zabawy ruchowo-zręcznościowe, dydaktyczne, typu harcerskiego, towarzyskie i stolikowe, kolekcjonerstwo, a także organizowanie imprez i uroczystości przy współdziałaniu dzieci i młodzieży ( towarzyskich, artystycznych, o charakterze obrzędowym, z okazji rocznic narodowych i państwowych.) Formy tego typu umożliwiają im sprawdzenie swych umiejętności, praktyczniej przydatności wiedzy o świecie i ludziach, a także obycia towarzyskiego.
Formami rekreacji kulturalno-rozrywkowej są także różnego rodzaju konkursy, spotkania z ciekawymi ludźmi, wspólne rozwiązywanie zagadek i krzyżówek.
b) formy rekreacji twórczej- formy te wymagają często specjalnego wyposażenia w niezbędne narzędzia, pomoce i materiały. Pozwalają dzieciom i młodzieży dowartościować się, odkryć u siebie nowe możliwości i zdolności, odzyskać pewność siebie. Wyrabiają umiejętności manualne i kształtuję poczucie piękna. Formy te obejmuję:
- zajęcia plastyczne ( robienie zabawek, lalek, kukiełek, szydełkowanie, haftowanie)
- zajęcia techniczne i konstrukcyjne ( drobne naprawy sprzętu domowego, budowanie modelu samolotów, rakiet)
- zajęcia umuzykalniające ( organizowanie zespołów śpiewczych, tanecznych)
Do form tych zalicza się także zajęcia fotograficzne i filmowe, zajęcia związane z twórczością wychowanków ( pisanie listów, pamiętników, wierszy), zajęcia poznawcze (wywiady z ciekawymi ludźmi. Obserwowanie przyrody)
c) formy rekreacji fizycznej- czyli ruchowej. Służą zdrowiu fizycznemu i dobremu samopoczuciu wychowanków. Stoją one na straży higieny psychicznej, dodają sił i świeżości życia, napawają optymizmem. Należą do nich głownie: wycieczki piesze, rowerowe, autobusowe, kolejowe, rajdy, biwaki, kuligi, gry i zabawy sportowe ( gra w tenisa, dwa ognie, siatkówka, koszykówka) zabawy ruchowe, zabawy i gry terenowe obejmujące pokonywanie przeszkód, umiejętność poruszania i orientowania się w terenie.
d) formy rekreacji przez działalność społeczną - główną ich funkcją jest wyzwalania u dzieci i młodzieży działań na rzecz innych ludzi. Chodzi o umożliwianie wychowankom okazywania innym swej życzliwości i przychylności. Pozbawienie dzieci takich możliwości w czasie wolnym byłoby znacznym zaburzeniem procesu wychowania.
Należą do nich: praca na rzecz rówieśników lub młodszych od siebie potrzebujących pomocy, pomoc ludziom chorym, kalekim i starym, opiekowanie się zwierzętami domowymi, usługi na rzecz domu, szkoły, obsługa sanitarna w czasie organizowanych imprez, wycieczek.
Formy organizowania procesu uczenia się
a) formy organizowania nauki własnej uczniów- można podzielić z uwagi na warunki ich pracy - indywidualnej ( polegają na wykonywaniu pracy domowej samodzielnie, bez niczyjej pomocy. Stosuję się najczęściej metody pamięciowe w przypadku przyswajania wiadomości z podręczników, oraz uczenia się wierszy i języków obcych. Rzadziej jest to metoda uczenia się przez rozwiązywanie problemów, np. zadania z matematyki, fizyki)
- zespołowej ( polega na odrabianiu lekcji w grupach 2-3 osobowych, dobranych w sposób dobrowolny. Okazuję się on korzystny w przypadku uczniów mało i przeciętnie zdolnych.
Zespołowe i indywidualne odrabianie lekcji nie zawsze zapewnia spodziewane wyniki. Niektóre dzieci wymagają wsparcia ze strony rodziców, nauczycieli. Forma wspomagania może być indywidualna jak i zespołowa. Obie zmierzają do wyrównania braków wiadomości i umiejętności szkolnych uczniów, zachęcenia ich do nauki i przekonania, że są w stanie o własnych siłach przezwyciężyć trudności. Wywieranie wpływu na pozytywną motywację do nauki ma pogłębić w nich poczucie własnej wartości, którego zachwianie jest zwykle jedną z głównych przyczyn niepowodzeń w szkole.
Wyjątkowe znaczenie wychowawcze mają formy pomocy zespołowej, tzn. na organizowaniu zajęć wyrównawczych, powstających z inicjatywy nauczycieli. Dobre wyniki daje także udzielanie pomocy w nauce przez starszych wiekiem uczniów. Niekiedy w ramach form pomocy zespołowej tworzą się pary partnerskie, składające się z dwojga uczniów. Razem odrabiają prace domowe.
Formy wzmacniania pozytywnego i negatywnego (wychowawcy i nauczyciele spotykają się niejednokrotnie z sytuacjami, które wymagają szybkiego podejścia do dziecka. Konieczność taka zachodzi najczęściej w odniesieniu do wychowanków przejawiających trudności z koncentracją, nadmiernie ruchliwych, nieopanowanych, ospałych, niezdecydowanych. Inaczej mówiąc są to wychowankowie dezorganizujący normalny tok zajęć)
a) technika bezpośredniej gratyfikacji- nazywana też techniką natychmiastowej gratyfikacji, polega na sygnalizowaniu wychowankowi swego zadowolenia z racji poczynionych przez niego postępów w zachowaniu albo nauce. Odbywa się to poprzez wyrażenie pochwały i uznania pod jego adresem, ufne spojrzenie, nachylenie się nad nim, lekkie dotknięcie jego ramienia, głowy itp. Takie wzmocnienia spełniają dwie funkcje: zwracają uwagę na poprawne wykonanie polecenia i zachęcają do dalszego ich respektowania.
Zastosowanie tej techniki może mieć również miejsce w przypadku rodziców. W początkowym okresie wzmocnienia zaleca się w przypadku każdorazowego pojawienia się pożądanych zachowań. Z czasem, należy stopniowo ograniczać wzmocnienia pozytywnie, aby dziecko nie traktowało powierzonych mu zadań instrumentalnie czyli jako środek zaspokajania potrzeby uznania lub bycia zauważonym przez dorosłych.
b) technika zawierania kontraktu- należy ustalić zobowiązania chłopca lub dziewczynki co do poprawy w zachowaniu czy nauce, a także rodzaj gratyfikacji do której zobowiązuję się wychowawca jeśli wspomniane zobowiązania zostaną spełnione. Zawarta w ten sposób umowa może obejmować w zapisie dane takie jak imię i nazwisko osób zawierających umowę. Czas jej realizacji, zobowiązania dziecka, wychowawcy oraz ich podpisy. Z kolei następuję wykonanie zadania przez wychowanka, ocena i usatysfakcjonowanie go przez wychowawcę zgodnie z warunkami umowy.
c) technika sukcesywnej gratyfikacji- polega najpierw na wzmacnianiu określonych zachowań za pomocą punktacji lub symbolicznych pamiątek (żetonów). Zgromadzone punkty lub żetony stanowią podstawę nagradzania funkcjonalnego np. udzielenie publicznej pochwały, powiadomienie rodziców, nagrodzenie materialne w postaci książki, słodyczy. Tego rodzaju technikę stosuję się w stosunku do uczniów nadmiernie pobudliwych, z zaburzeniami emocjonalnymi itp.
d) technika szybkiej interwencji- stanowi próbę natychmiastowego reagowania wychowawcy na niewłaściwe zachowanie dziecka, a także ogółu dzieci. Chodzi tu o nie uważanie lub przeszkadzanie na lekcji czy też niezdyscyplinowanie klasy. Reakcje nauczyciela są różne, zawsze jednak uczniowie są o nich wcześniej informowani, np. wystukiwanie długopisem o stół, chwilowe wyłączenie się wychowawcy z zajęć itp.
e) technika słownego napomnienia- polega na dyskretnym i życzliwym zwracaniu się do wychowanków w sprawie ich zachowania nie aprobowanego przez wychowawcę. Jest to napomnienie udzielane w tonie spokojnym i rzeczowym, a więc bez cienia sarkazmu, wyniosłości. W skuteczności zastosowaniu tej techniki ogromną rolę odgrywa modulacja głosu, jaka towarzyszy słownemu napomnieniu, a także jasne i wyraźne zakomunikowanie wychowankowi naszych oczekiwań.
f) technika potrąconych punktów- polega na tym, że każde dziecko otrzymuję po jednakowej liczbie punktów, które można stracić w wyniku określonych niewłaściwych zachowań. Całkowita ich utrata pociąga za sobą przykre dla wychowanka następstwa: odmawia się mu uczestnictwa w wycieczce, imprezie sportowej itp. W stosowaniu tej techniki należy również chwalić dziecko, aby dać mu większą szansę wytrwania w owym postanowieniu i zachowaniu jak największej liczby punktów.
g) technika chwilowej izolacji- polega na krótkotrwałym (2-3 minuty) i uprzednio zapowiedzianym zawieszeniu dziecka w zajęciach z powodu utrudnienia ich prowadzenia. Oznaczało to wysłanie dziecka poza obręb klasy czy innego pomieszczenia. Technika ta skutkowała, gdy stosowano ją do dzieci nadmiernie pobudliwych, agresywnych, mało skuteczna była w stosunku do dzieci biernych, dobrze znoszących samotność.
Formy współdziałania z rodzicami
a) spotkania robocze- nazywane w szkołach wywiadówkami mają charakter informacyjny. Informuję się na nich rodziców o różnych pozytywnych dokonaniach dzieci, organizacji zajęć z nimi, ciekawych epizodów i różnych problemach czekających na rozwiązanie. Na spotkaniach tych prowadzi się również pedagogizację rodziców.
b) spotkania towarzyskie- obejmują one spotkania z okazji różnych uroczystości i imprez organizowanych w szkole. Niekiedy mają one również miejsce na gruncie neutralnym. Omawiane są wtedy sprawy interesujące obie strony. Spotkania z okazji imprez szkolnych uspołeczniają dzieci, ponieważ to od nich głownie zależy przebieg i poziom organizowanej imprezy.
c) spotkania z ekspertem- polegają przeważnie na uważnym wysłuchaniu rodziców przez psychologa, pedagoga , prawnika itp.
d) wizyty domowe- składane w rodzinie dziecka przez wychowawców. Nie ma to się odbywać na zasadzie wtargnięcia w życie intymne rodziny, ale nawiązaniem bliższego kontaktu z rodziną, w tym celu, aby poznać sytuację rodzinną wychowanka i porozmawiać z rodzicami.
e) prowadzenie z nimi korespondencji- prowadzi się ją zwłaszcza z rodzicami, z którymi bezpośredni kontakt jest utrudniony, np. z powód odległości ich miejsca zamieszkania.
Może ona dotyczyć ogólnej problematyki wychowawczej albo spraw osobistych wychowanka.
f) rozmowy telefoniczne- ich przeprowadzenie może budzić bardziej lub mniej uzasadnione opory. Niezbędne wydają się zwłaszcza w różnych nieprzewidzianych sytuacjach, w których zachodzi konieczność poinformowania rodziców, zasięgnięcia ich opinii lub pozyskania zgody w jakiejś ważnej sprawie. Powodem do telefonicznego kontaktu może być nagła nieobecność dziecka w szkole. Wychowawca nie powinien rozmawiać telefonicznie z rodzicami w chwilach zdenerwowania, rozżalenia z powodu ucznia.
g) świadczenie sobie różnych usług- dzięki tej formie wszystkie wyżej wymienione formy nie stanowią tylko zwykłego porozumiewania się, ale prowadzą konsekwentnie do pewnych działań praktycznych, które np. na terenie szkoły mogą przejawiać się w różnych sposobach współudziału rodziców w pracy dydaktyczno- wychowawczej z uczniami.